فیلسوفان و عارفان استان اردبیل
از ویکی اطلس فرهنگی ایران
شيخ صفى الدين اردبيلى
ابوالفتح اسحق بن امين الدين جبرئيل در سال 650 ه .ق در كلخوران اردبيل ديده به جهان گشود.
پس از طى مراحل رشد به منظور ديدار مشايخ راهى شيراز شد و با ظهير الدين فرزند و جانشين شيخ نجيب الدين بزغوش و ركن الدين بيضاوى و شيخ سعدى و سايرين ملاقات كرد و به راهنمايى آنان طالب شيخ زاهد گيلانى شد و سرانجام مريد او شد.
شيخ صفى به سال 700 ه .ق خليفه و جانشين شيخ زاهد گشت و يكى از مشاهير عرفاى آذربايجان گشت.
ايشان در 12 محرم 735 ه .ق در اردبيل وفات يافت.
تاج الدين ابوالحسن على اردبيلى
تاج الدين ابوالحسن حكيم، مهندس و منجم در سال 667 ه .ق متولد گرديد وى شاگرد قطبالدين شيرازى بود رياضيات، هندسه و فلسفه را از محضر جمال الدين حسن شيرازى فرا گرفت.
اساتيدى چون: نظام الدين طوسى، برهان الدين عبدالله، ابن شرفشاه و بيضاوى مفسر بزرگ و... را كه از اعاظم عصر خود بودند درك كرد و علوم مختلف را فرا گرفت.
در 30 سالگى كرسى فتوى را به دست گرفت. بعد از كربلا، نجف و مراغه به مصر رفت و در قاهره مسكن گرفت.
وى در سال 746 ه .ق دار فانى را وداع گفته است.
از تأليفات اوست:
1ـ مبسوط الاحكام،
2ـ التفسير،
3ـ الحديث،
4ـ الاصول،
5ـ الحساب،
6ـ الكافى فى علوم الحديث،
7ـ القسطاس المستقيم و... است.
خطيب خلخالى
وى يكى از فحول علما و دانشمندان اين خطه بوده است. در علوم معقول و منقول يكتا بوده است كه آثار نفيسى از خود به يادگار گذارده است. از ميان آن مصابيح امام بغوى را به عنوان تنوير شرح كرده و بر هر يك از كتابهاى مفتاح، مختصر و تخليص، شرح عليحدهاى نوشته و مختصر ابن حاجب را نيز شرح داده است.
خطيب خلخالى در سال 749 ه .ق بعد از عمرى تلاش به سوى حق شتافت.
سيد عزيز الله حسينى اردبيلى
سيد عزيز الله حسينى، از متكلمين عصر صفوى كه در عصر شاه طهماسب در اردبيل تدريس مىكرده است.
ميرزا عبدالله افندى در شرح حال در رياض العلماء مىنويسد كه در اردبيل يكى از مؤلفات او را به نام شرح الرسالة المختصرة كه اصل آن به عربى و از مصنفات شيخ طوسى و در زمينه اصول دين است مشاهده كرده و اردبيلى اين كتاب را به فارسى و براى شاه طهماسب تأليف كرده است. آغاز آن الحمد لله الذى لا اله الا هو ... است.
ديگر از مؤلفات او تفسير كلمة التهليل است كه به فارسى است و در سال 963 ه .ق از نگارش آن فراغت يافته است و اول آن حمد و سپاس محمدت اساس يگانهاى راست ... و نسخهاى از آن به خط محمد مشهور به آيتى در مخزن كتابخانه آستان قدس موجود است.
مرحوم آقا بزرگ تهرانى در الذريعة تصريح كرده است كه اين كتاب را براى شاهزاده «سلطانم» صفوى در سال 967 ه .ق تأليف كرده است و شرح احوال اردبيلى در بعضى تواريخ اين عصر مندرج است.
شيخ عبدالستار اردبيلى
از فلاسفه و رياضيدانان مىباشد. تحقيقات و حواشى او مقام علمى و تبحر وى را در علوم عقلى مىرساند.
از آثار اوست:
1ـ حاشيه بر صفيحة الاسطرلاب،
2ـ حاشيه برالحاتمية،
3ـ شرح تشريح الافلاك و
4ـ حاشيه بيست باب در هيئت.
او بعد از سال 1207 ه .ق از دنيا رفته است.
مولانا ملك سعيد كامل خلخالى
مولانا ملك سعيد از سخنوران و عرفاى خلخال بوده است.
بنا به نوشته رياض العارفين:
وى علوم عقلى و نقلى را با تصرّف جمع كرده از قال به حال رسيده و شراب معرفت چشيده، مدتها در شيراز از خلق انزوا گزيده، به ذكر حق آرميده و اوقات را صرف كتب عرفانيه و حكمتيه مىنمود و در سال 1035 ه .ق در همانجا وفات نمود.
