پیشینه مذهبی استان آذربایجان غربی
از ویکی اطلس فرهنگی ایران
مردم آذربايجان در دوره باستان، دين ساده آريايى؛ طبيعت پرستى داشتند. تا آنكه آريايىها از مراحل بدوى تعدد الهه به تدريج به سوى يگانه پرستى و اعتقاد به توحيد گرايش پيدا كردند.
هنگامى كه آيين آريايى در ايران گسترش يافت، اعتقاد اوليه آنان به عناصر طبيعى در برخى مناطق تا صدها سال دوام يافت. سپس آيين مهر پرستى جايگزين پرستش عناصر طبيعى گرديد.
با گذشت زمان، آيين مزدايى در مقابل مهر پرستى سربرآورد و بين پيروان دو مذهب اختلاف عقيده به وجود آمد اما آيين مزدا پرستى نتوانست گسترش چندانى پيدا كند و آيين مهر پرستى، قرنهاى متمادى در نقاط مختلف ايران چون آذربايجان جريان داشت.
با ظهور زراتوشترا، پيامبر بزرگ ايرانى، مردم ايران با گذشت زمان به دين او گرويدند.
وجود آتشكدههاى بزرگ و مهم چون آتشكده آذر گشسب در اطراف آذربايجان غربى نشانگر وجود جمعيت انبوه زرتشتى در اين نواحى است. برخى اعتقاد دارند آتشكده آذر گشسب را يكى از حواريون زرتشت (راس البغل) بنا نموده است.
پادشاهان ساسانى در هر فرصتى براى يارى جستن از اهورا مزدا به سوى آتشكده آذر گشسب آمده و در آنجا به نيايش پرداخته و براى آن هدايا و نذورات مىآوردند.
بنابر روايات شرقى، زادگاه زرتشت در مركز استان آذربايجان غربى در كنار درياچه اروميه بوده است.
اگر چه برخى زادگاه وى را رى نيز دانستهاند. همچنين در روستاى امبه، گورى وجود دارد كه در نزد اهالى به قبر مادر زرتشت مشهور است.
با پيامبرى حضرت عيسى عليهالسلام دين وى به ايران از جمله آذربايجان غربى سرايت كرد و آذربايجان غربى مركز انتشار مذهب مسيح گرديد.
اسلام در آذربايجان
تسلط اعراب بر سرزمين آذربايجان در سال 22 ه .ق اتفاق افتاد. با شكست ايرانيان در جنگ قادسيه، سعد بن ابى وقاص نامهاى به خليفه دوم نوشت كه: «سپاهى از ايرانيان اطراف يكى از نوادگان بهرام چوبين گرد آمدهاند و آماده جنگ با مسلمين هستند». خليفه دوم در جواب نامه چنين مىنويسد: «كسى را از طرف خود به حكومت همدان باقى گذار و سماك بن حرثبه را با ده هزار مرد جنگى به طرف آذربايجان بفرست ...».
نعيم بن مقرن، قبل از اينكه دستور خليفه به وى و برسد دو نفر از سرداران خود را به نام عتبه بن فرقه و بشير بن عبدالله را به سوى آذربايجان روانه كرده بود. بشير بن عبدالله با يكى از ملوك آذربايجان به نام اسفنديار وارد جنگ شد و در مدت كوتاهى وى را به اسارت خود درآورد.
اسفنديار به دليل مهارت و اطلاعات بسيارى كه راجع به منطقه داشت، براى مسلمين مىتوانست مفيد باشد، در نتيجه وى توانست با خدمات خود نظر بشير بن عبدالله را جلب نمايد و با او صلحى مبنى بر پرداخت جزيه منعقد كند.
در همين حين بود كه سماك بن حرثبه به كمك بشير بن عبدالله رسيد و بشير نيز به اتفاق او به عتبه بن فرقه پيوستند. در اين موقع يكى از بزرگان آذربايجان به نام بهرام بن فرخزاد سپاهى گرد آورد و قصد جنگ با مسلمين را داشت.
در اين جنگ نيز بهرام شكست خورد و متوارى گشت و تمام نقاط آذربايجان به دست مسلمين افتاد.
بعد از ورود اسلام به آذربايجان، مردم اين سرزمين مانند بسيارى ديگر از مردم ايران به مذهب شافعى روى آوردند.
بسيارى از عالمان بزرگ شافعى، مانند قاضى شمس الدين احمد خويى، قاضى القضاة شهاب الدين محمد خويى، ابو نعيم محمد بن عبيدالله از اين استان برخواستهاند.
تا قرنها مذهب مردم اين استان، مذهب شافعى بوده است. اگر وجود سادات علوى را نشانگر گسترش تشيع در اين سرزمين تصور كنيم در آذربايجان در قرن پنجم فقط سه علوى گزارش شده، در حالى كه در همان زمان در طبرستان 76 و در رى 66 و در قم 23 علوى ساكن بودهاند.
عبدالجليل راز صاحب كتاب نقض علويان را شيعه و نشانگر وجود تشيع دانسته است.
اما با روى كار آمدن صفويان، تشيع مذهب رسمى كشور قرار گرفت و به تدريج بسيارى از سنيان شافعى مذهب به تشيع گرائيدند.
اگر چه شروع گسترش تشيع در اين استان مىبايست ناشى از فعاليتهاى خواجه نصير الدين طوسى و شاگردش علامه حلى در قرن هفتم و هشتم هجرى دانست.
هم اكنون مردم آذربايجان غربى پيرو دين اسلام و اكثرا شيعه اثنى عشرى هستند. جمعيت اهل تسنن، بيشتر در مناطق غربى و جنوبى استان پراكنده مىباشند كه از دو شاخه شافعى و حنفى تشكيل شدهاند و شاخه شافعى آن اكثريت بيشترى را به خود نسبت داده است.
بر اساس آخرين سرشمارى در آبان 1375، از ميان 2496320 نفر جمعيت ساكن در استان آذربايجان غربى:
ـ 2485437 نفر مسلمان،
ـ 566 زرتشتى،
ـ 6416 مسيحى،
ـ 90 يهودى و
ـ 1389 نفر از ديگر مذاهب بودهاند.
جدول 1ـ5ـ توزيع نسبى جمعيت بر حسب دين به تفكيك ساكن و غير ساكن
ديناستانساكنغيرساكن نقاط شهرىنقاط روستايى
جمع00/10000/10000/10000/100
مسلمان56/9935/9981/9900/100
زرتشتى02/003/002/000/0
مسيحى26/041/009/000/0
كليمى00/001/000/000/0
ساير و اظهار نشده15/021/009/000/0
مأخذ: سرشمارى عمومى نفوس و مسكن ـ 1375، نتايج تفصيلى استان آذربايجان غربى.
