نهضت مشروطه در استان خراسان رضوی

نهضت مشروطه

جنبش مشروطيت كه از تابستان 1323 ه .ق يعنى در اواخر سلطنت مظفرالدين شاه در ايران شروع شده بود.

پس از مبارزات فراوان سرانجام فرمان مشروطيت در 14 جمادى‏الثانى 1324 ه .ق صادر گرديد و اولين جلسه مجلس در روز شنبه 27 جمادى الثانى همان سال گشايش يافت.

اين تغيير وضع در سرنوشت حكام محلى شهرهاى ايران اثر گذاشت. مردم خراسان كه از مظالم حكومتهاى محلى و استبداد اركان دولت ناراضى بودند، به اميد آنكه حكومت مشروطه حقوق آنها را تأمين خواهد كرد، مانند ساير شهرهاى ولايات ايران بپاخاستند و اين قضيه شهرهاى مشهد، قوچان، شيروان، بجنورد، تربت حيدريه، سبزوار، فردوس و طبس را فراگرفت.

با شروع نهضت مشروطه در خراسان آيت الله ميرزا محمد خراسانى مشهور به آقازاده به دستور پدر بزرگوارشان آيت الله آخوند خراسانى به طرف خراسان رهسپار شد. (در آن زمان آيت الله سيد محمد طباطبايى يكى از رهبران روحانى مشروطيت نيز در خراسان به سر مى‏برد). همه مؤسسات دولتى و خصوصى و بازار به منظور تجليل از شخصيت ايشان تعطيل شد و انبوه مردم شهر خود را آماده استقبال كردند.

آيت الله آقازاده پس از تشرف به آستان قدس رضوى عليه‏السلام به منزلى كه از طرف حاج عبدالرحيم طرف و حاج مجلل التوليه و امين‏الشريعه و حاج محمد جعفر يزدى كه همه از مبارزين برجسته شهر بودند تهيه شده بود رفتند.

آمدن آقازاده به مشهد موجب نگرانى دولتمردان گرديد و اين توهم را بوجود آورد كه آيت الله طباطبايى و ايشان ممكن است با هم تبادل نظر داشته باشند و بتوانند زمام مشهد را به دست گرفته و اين شهر و سپس استان را به يكى كانونهاى بزرگ تبليغى عليه سلطنت طلبان تبديل كنند.

اين بود كه آيت الله طباطبايى طى نامه‏اى به وزير اعظم نوشت:

«صحبتى ميان بنده و ايشان و ديگران از بابت مشروطه ابداً نشد و نخواهد شد. احدى از اهل مشهد با اينجانب راه ندارد.»

ولى آقازاده عملاً با آزادى‏خواهان شهر از جمله حاج شيخ محمدكاظم تهرانيان، حاج محمد جعفر كشميرى، شيخ احمد بهار و حاج احتشام كاويانيان در ارتباط بود، تا اينكه تهران به دست نيروهاى مجاهد و بختيارى به فرماندهى سپهدار تنكابنى و سردار اسعد و صمصام‏السلطنة بختيارى و ديگر فرماندهان فتح شد.

به دنبال تحولات در پايتخت، انجمن ولايتى استان خراسان با عضويت امام جمعه و ديگر بزرگان تشكيل شد و در اين موقع ميرزا بابا مجاهد با دويست نفر سوار كه از مجاهدين مشروطه بودند از مركز استان به شهرهاى مختلف استان رهسپار گشتند تا ضمن رساندن پيام مشروطه، نمايندگان و وكلاى شهرها را براى اعزام به مجلس شوراى ملى تعيين نمايند و از شهرهاى مختلف نمايندگان اين ولايت شامل نماينده‏اى از اعيان، نماينده‏اى از تجار، نماينده‏اى از جانب اصناف، در مشهد در منزل آقاى معززالدوله نايب الحكومة تشكيل شده و از ميان افراد قرعه به نام حاجى ميرزا بابا (قوام السادات) و چندتن ديگر درآمد و آنان به عنوان وكلاى خراسان روانه مجلس شوراى ملى در تهران شدند.

انجمن ولايتى مستقر در استان نيز و براى احقاق حق مردم بسيار مؤثر بود و در جهت تعديل مالياتها و جلوگيرى از اجحاف و تعديات حكام زمان مرجعى مورد اطمينان بود. از اقدامات قاطعى كه در نتيجه بيدارى مردم و قدرت قانونى انجمنهاى ولايتى در نهضت مشروطيت به عمل آمد، خاتمه دادن به مسأله خفت‏بار اسارت زنان و دختران به جاى ماليات بوده است.

اين قضيه در كتاب «آئينه تاريخ» چنين آمده است:

«در دوران زمامدارى عين‏الدوله (1284 ه .ش) حاج غلامرضا خان آصف الدوله شاهسون استاندار خراسان در وصول ماليات ارضى از دهقانان مستمند چندان سختگيرى كرد كه مأمورانش در شهرهاى شمالى استان بيش از 50 نفر از زنان و دختران روستايى از ايل باشقانلو را به جاى ماليات به اسارت گرفته به تركمنها فروختند. با رسيدن نمايندگان مردم خراسان به مجلس و تشكيل جلسات آن، اين ماجرا توسط آنان به سختى دنبال شد و استاندار و بيشتر دستيارانش از كار بر كنار گشتند و در زمان پادشاهى محمد عليشاه و نخست وزيرى اتابك دادگاه ويژه‏اى با شركت چند نماينده مجلس در دادگسترى تشكيل گرديد و پس از بازجويى و رسيدگى روز 20 جمادى‏الاول 1325 دادنامه خود را صادر كرد و مجازات هر يك از خطاكاران معلوم شد. اين محاكمه در سالهاى اول مشروطيت انجام پذيرفت.»