ناهمواری‌های استان خراسان رضوی
از ویکی اطلس فرهنگی ایران
استان خراسان با وسعت زياد خود ناهمواريهاى فراوانى دارد كه از لحاظ شكلشناسى و زمينساختى واجد اهميت خاصى مىباشد. ناهموارىهاى خراسان را مىتوان از لحاظ زمينشناسى به سه دسته از جمله: كوههاى شمالى، كوههاى مركزى و كوههاى جنوبى تقسيم كرد.
كوههاى شمالى اين كوهها از شرق به كوههاى هندوكش در افغانستان و از غرب بعد از عبور از كف درياى خزر، به كوههاى قفقاز در جمهورى آذربايجان متصل مىگردد. اين كوهها كه جهت شمال غربى ـ جنوب شرقى دارند، به چندين رشته تقسيم مىشوند: 1ـ ارتفاعات كُپه داغ ـ هزار مسجد اين كوهها از شمال تا تركمنستان و از شرق به ناحيه مرزى سرخس پيوند مىخورد. اين ارتفاعات، يك واحد مستقل بوده كه در طول گسلهاى متعدد فرونشسته است.
2ـ ارتفاعات آلاداغ ـ بينالود اين كوهها در طولى حدود 360 كيلومتر از جنوب بجنورد آغاز شده و تا شمال نيشابور ادامه مىيابند. اهميت اين كوهها به خاطر رودهايى است كه آب مورد نياز شهرهاى مشهد و نيشابور را تأمين مىكند.
3ـ كوههاى منفرد دشتها و درههاى عريض آنها را از آلاداغ ـ بينالود جدا مىكند كه مهمترين آن كوه جغتاى در جنوب دشت اسفراين مىباشد. اين كوهها هر چند ارتفاع زيادى ندارند، ولى مانند سدى دره رود قرهسو را از كوير سبزوار جدا مىكنند.
كوههاى مركزى
اين كوهها در حد فاصل كوههاى شمالى و جنوبى استان واقع شدهاند كه پهنه نسبتا وسيعى را دربر مىگيرند و شامل كوههايى است كه از شمال سبزوار آغاز شده و تا مرز افغانستان ادامه دارد.
اين كوهها، توپوگرافى متنوعى دارند و به رشتههاى متعددى تقسيم مىشوند.
معروفترين و بلندترين اين كوهها كه در مركز اين واحد قرار گرفته است، كوه سرخ نام دارد. اين كوهها، با ساختمان پيچيده خود، به سمت شرق از ارتفاع آنها كاسته شده و سرانجام به كوههاى باخرز و فلات هشتادان منتهى مىگردند.
چهره ناهمواريهاى كوههاى مركزى بر اثر فرسايش، تغييرات زيادى كرده است. در دورههاى مرطوب، كوهستانها فرسوده شده و مواد فرسايشى در چالهها روى هم انباشته شده است. و بدين ترتيب، در شرايط آب و هوايى خشك، به مرور زمان بيابانها را به وجود آورده است.
كوههاى جنوبى
اين كوهها از جنوب كوير نمك آغاز شده و تا شمال دشت لوت گسترده شده است كه شامل كوههاى طبس، قاينات و بيرجند مىباشد.
اين كوهها، اساسا چهره مناطق بيابانى را دارند. بخش جنوبى اين كوهها، از رسوبات بادى پوشيده شده است. اين كوهها تحت تأثير هسته مقاوم لوت قرار گرفتهاند و شامل گسلهايى هستند كه در جهات مختلف سنگها را شكستهاند.
از خصوصيات مهم اين منطقه، فعاليتهاى شديد تكتونيكى (زلزلهاى) است كه باعث پيدايش گسلهاى متعددى از قبيل گسل خضرى، نوزاد و كريزان شده است و وجود همين گسلهاست كه زلزلههاى متناوب و پى در پى جنوب خراسان را توجيه مىكند. در تغيير چهره اين ناهمواريها، علاوه بر آبهاى روان، فرسايش مكانيكى نيز به علت تغييرات پيوسته دما در طول شبانه روز، فوقالعاده مؤثر بوده است.
درهها و جلگهها
روند شرقى ـ غربى ارتفاعات بلند در بخش شمالى استان سبب درههاى وسيع و دشتهاى آبرفتى شده كه نقش بسيار مهمى در اقتصاد كشاورزى استان دارد.
مهمترين اين دشتها در شهرستانهاى: مشهد، قوچان، شيروان، تربت جام، فريمان، نيشابور، سبزوار، تربت حيدريه، كاشمر و... واقع شدهاند.
