محدثان استان قم
از ویکی اطلس فرهنگی ایران
با فتح قم در سال 23 ه .ق به وسيله ابوموسىاشعرى، بسيارى از اشعريان در قم سكنى گزيدند.
اشعريان مردمى شيعه و بسيارى از آنها از اصحاب ائمه بودند كه به سرعت احاديث شيعه را در قم نشر دادند تا جائى كه محدث قمى (شيخ عباس قمى)، راويان حديث اين شهر را در قرن سوم هجرى بالغ بر دويست هزار نفر مىداند. برخى از اين محدثان به شهر قم كوچ كرده و برخى نيز خود از اهالى قم بودهاند.
ابراهيم بن هاشم قمى
ابراهيم بن هاشم در فاصله قرنهاى دوم و سوم هجرى مىزيسته و از اصحاب امام كاظم عليهالسلام، امام رضا عليهالسلام و امام جواد عليهالسلام بوده است. شيخ كلينى در كتاب كافى روايتهاى بىشمارى را از وى نقل كرده است. وى اولين كسى است كه روايات كوفيان را در قم منتشر ساخت. محسن امين در كتاب اعيان الشيعه وى را در اعلى درجه وثاقت دانسته است. از تأليفات اوست: كتاب النوادر، قضاياى اميرالمؤمنين.
احمد بن اسحاق
احمد فرزند عبدالله اشعرى قمى، وكيل امام حسن عسگرى عليهالسلام و از امام جواد، امام هادى و امام حسن عسگرى عليهمالسلام روايت نقل كرده است. احمد بن اسحاق همان كسى است كه مسجد امام حسن عسگرى عليهالسلام را به فرمان امام حسن عسگرى در قم بنا نموده است. او از بزرگان قم محسوب مىشده و توقيعى از سوى امام زمان عليهالسلام درباره توثيق وى صادر شده است. وى در حلوان (سرپل ذهاب) وفات يافت و در اين شهر داراى بارگاهى است. از كتب وى مىتوان از علل الصوم، مسائل الرجال (از ابى الحسن الثالث عليهالسلام كه او آنها را جمع كرده است).
زكريا بن آدم
زكريا بن آدم از خاندان اشعرى و در بين قرنهاى دوم و سوم هجرى در قم مىزيسته است. وى از اصحاب امام كاظم عليهالسلام، امام رضا عليهالسلام و امام جواد عليهالسلام بوده است. سخنان بىنظيرى درباره وى از امام رضا عليهالسلام نقل شده و از خواص آن امام عليهالسلام به شمار مىرفت.
از جمله امام رضا عليهالسلام درباره او فرمود:
«اى زكريا همانگونه كه بلا به وسيله پدرم از اهل بغداد دفع مىشد به وسيله تو بلا از اهل قم دفع مىشود». و در روايت ديگرى، امام عليهالسلام وى را امين در امر دين و دنيا شمرده است. وى سرانجام در قم وفات يافت و در قبرستان شيخان مدفون گرديد.
احمد بن محمد بن خالد برقى
وى از اعاظم اصحاب اماميه در قرن سوم و از اصحاب امام جواد عليهالسلام و امام هادى عليهالسلام به شمار مىرود. از كتابهاى مهم وى مىتوان از «المحاسن» نام برد كه خود حاوى 350 كتاب است. شيخ طوسى و نجاشى فهرستى بلند از كتابهاى وى را در كتب خود ارائه دادهاند و ياقوت در معجم، كتابهاى وى را بالغ بر صد كتاب دانسته است و او را مردى ثقه معرفى كرده است. اما احمد بن محمد بن عيسى رئيس محدثين قم، وى را از قم اخراج كرد و برخى از قميين نيز وى را متهم به استناد به روايات ضعيف نمودهاند. گرچه احمد بن عيسى از كار خود (اخراج وى از قم) سخت پشيمان شد و با پاى برهنه در تشيع جنازه وى شركت جسته بود.
حسين بن عبيدالله قمى
او از اصحاب امام هادى عليهالسلام بود و در قرن سوم هجرى مىزيسته است. وى را به اتهام غلو از قم اخراج نمودهاند.
حسين بن مالك قمى
وى در بين قرنهاى دوم و سوم هجرى مىزيسته و از اصحاب امام كاظم عليهالسلام، امام هادى عليهالسلام و امام عسگرى عليهالسلام مىباشد. حسين بن مالك را علماء رجال توثيق نمودهاند.
ريان بن شبيب
وى مردى ثقه بود و در بين قرنهاى دوم و سوم هجرى مىزيسته است و از اصحاب امام كاظم عليهالسلام، امام رضا عليهالسلام و امام جواد عليهالسلام به شمار مىرود. ايشان از جمله محدثانى است كه در قم سكنى گزيده است و محدثين قمى از وى روايت نقل كردهاند.
زكريا بن ادريس بن عبدالله بن سعد اشعرى
زكريا از بزرگان اماميه و در قرن دوم هجرى مىزيسته است و از اصحاب ابى عبدالله عليهالسلام، ابى الحسن الاول عليهالسلام و ابى الحسن الثانى عليهالسلام بوده است. روايات وى را حسنه دانستهاند. او داراى كتاب حديث نيز بوده است.
عبد العزيز بن مهتدى اشعرى
عبدالعزيز در بين قرنهاى دوم و سوم هجرى مىزيسته و از بزرگان اهل حديث به شمار مىرود. فضل بن شاذان در باره وى گفته است: «بهترين قمى است كه من ديدهام».
او از اصحاب ابى الحسن الاول (امام موسى كاظم عليهالسلام)، ابى الحسن الثانى (امام رضا عليهالسلام) و امام جواد عليهالسلام به شمار مىرفت. ايشان احاديث اهل البيت را در كتابهايى جمع آورى كرده است.
عبدالله بن ايوب قمى
ايشان از اصحاب امام صادق عليهالسلام و در قرن دوم هجرى مىزيسته است. نجاشى در رجالش او را توثيق نموده و ابن غضائرى او را تضعيف نموده است. اما رجاليون توثيق نجاشى را بر تضعيف ابن غضائرى ترجيح دادهاند.
عبدالله بن جعفر بن حسين بن مالك حميرى قمى
وى از شيوخ و بزرگان اهل قم و از اصحاب امام رضا عليهالسلام و امام هادى عليهالسلام و از وكلاء امام حسن عسگرى عليهالسلام به شمار مىرود. رجاليون وى را توثيق نمودهاند. او كتابهاى متعددى بوده است كه برخى از آنها عبارتنداز: الدلائل، الامامه، التوحيد، قرب الاسناد الى الرضا عليهالسلام.
عبدالله بن صلت قمى
او در بين قرنهاى دوم و سوم هجرى مىزيسته و از اصحاب امام كاظم عليهالسلام، امام رضا عليهالسلام و امام جواد عليهالسلام و مورد توثيق و مدح رجاليون است. وى كتابهايى از جمله «التفسير» را تأليف نموده است. امام جواد عليهالسلام در حق وى دعا فرموده است.
يعقوب بن يزيد كاتب انبارى سلمى قمى
وى در بين قرنهاى دوم و سوم هجرى مىزيسته و رجاليون او را توثيق نمودهاند. ايشان از اصحاب امام كاظم عليهالسلام، امام رضا عليهالسلام و امام جواد عليهالسلام است. وى از قم به بغداد مهاجرت نموده و در آن جا سكنى گزيد. از جمله كتابهاى اوست: النوادر، البدا، نوادر الحج.
محمد بن احمد بن على بن صلت قمى
وى عالمى زاهد است كه با امام زمان عليهالسلام مكاتبه داشته است. شيخ صدوق از قول پدرش كه شاگرد وى بوده علم، عمل، زهد، فضل و دانش وى را ستوده است. محمد از مشايخ كلينى (مولف كتاب اصول الكافى) به شمار مىرود.
محمد بن اسحاق قمى
ابن اسحاق در قرن سوم هجرى مىزيسته و از اصحاب امام جواد عليهالسلام محسوب مىگردد. رجاليون احاديث وى را موثقه دانستهاند. احمد بن ابى عبدالله برقى از راويان وى به شمار مىرود.
محمد بن اورمه قمى
وى از اصحاب امام رضا عليهالسلام و در قرن دوم هجرى مىزيسته است. رجاليون روايات وى را حسنه دانستهاند. قمىها وى را متهم به غلو كردهاند. ابن غضائرى وى را ستوده است، اما نجاشى و شيخ طوسى روايات او را در صورتى قابل اعتماد مىدانند كه در كتاب حسين بن سعيد نيز آمده باشد. وى داراى كتابهاى متعددى است از جمله: الوضوء، الصلاة، الزكاة، الصيام، حقوق المومن و فضله.
محمد بن احمد بن جعفر (جعفرى) عطار قمى
او در قرن سوم هجرى مىزيسته و وكيل امام حسن عسگرى عليهالسلام مىباشد و امام زمان عليهالسلامرا درك كرده است. رجاليون وى را مدح كردهاند.
محمد بن ابى صهبان عبدالجبار قمى
محمد بن ابى صهبان در قرن سوم هجرى مىزيسته و رجاليون وى را توثيق كردهاند. وى از اصحاب امام جواد عليهالسلام، امام هادى عليهالسلام و امام عسگرى عليهالسلام بوده و روايات متعددى را نقل نموده است.
محمد بن حسن شنبوله
وى از محدثين مشهور قرن سوم هجرى در قم مىباشد و از اصحاب امام جواد عليهالسلام به شمار مىرود. موسى مبرقع (فرزند امام جواد عليهالسلام) در قم نزد وى سكونت داشته است.
ادريس بن عبدالله بن سعد اشعرى
ادريس در قرن دوم هجرى مىزيسته و از اصحاب امام صادق عليهالسلام، امام كاظم عليهالسلام و امام رضا عليهالسلام بوده است. ادريس را مردى ثقه دانستهاند كه داراى كتاب نيز بوده است.
عيسى بن عبدالله
عيسى بن عبدالله بن سعد بن مالك اشعرى قمى از محدثان قرن دوم و از اصحاب بزرگ امام صادق عليهالسلام، امام كاظم عليهالسلام و امام رضا عليهالسلام است و در نزد امام صادق عليهالسلام جايگاهى رفيع داشتهاست. ايشان داراى كتاب «مسائل» است كه از امام رضا عليهالسلام سوال كرده است.
جعفر بن عبدالله بن حسين بن جامع قمى حميرى
وى از اصحاب امام هادى عليهالسلام در قرن سوم بوده و مكاتباتى با امام زمان عليهالسلامداشته است.
حسن بن مالك قمى
ايشان محدثى ثقه بود كه در بين قرنهاى دوم و سوم هجرى مىزيسته و از اصحاب امام كاظم عليهالسلام و امام هادى عليهالسلام به شمار مىرود.
حسن بن نصر قمى
حسن بن نصر، در قرن سوم هجرى مىزيسته است. وى از اصحاب امام زمان(عج) و از كسانى است كه معجزات ايشان را ديده است. بعد از وفات امام عسگرى عليهالسلام او اموال امام عليهالسلام را به ناحيه مقدسه مىبرده است.
احمد بن ادريس بن احمد اشعرى
وى در قرنهاى سوم و چهارم هجرى مىزيسته و از اصحاب امام حسن عسگرى عليهالسلام به شمار مىرود. او مردى ثقه و داراى كتاب با ارزش «النوادر» است. ايشان در سال 306 ه .ق در راه مكه در محلى به نام قرعاء دار فانى را وداع گفته است.
حسين بن روح قمى
وى در بين قرن سوم و چهارم هجرى مىزيسته و از خواص اصحاب امام عسگرى عليهالسلامو نائب سوم از نواب اربعه مىباشد. ايشان در فاصله سالهاى 305ـ326 ه .ق به مدت 21 سال نيابت امام زمان(عج) را به عهده داشت. وى منتسب به خاندان نوبختى است، ولى كشى (رجالى مشهور) وى را به قم منتسب نموده است.
اقبال آشتيانى مىگويد:
«اگر اين نسبت صحيح باشد نسبت نوبختى كه به وى دادهاند نظر به وصلتى است كه پدر وى با خاندان نوبخت داشته است». وى پس از انتصاب به نيابت خاص با عزت تمام در بغداد مىزيسته و در ميان شيعه مقامى بس والا داشته است و ايشان را فهيمترين و عاقلترين مردم روزگار خود معرفى كردهاند.
او در سال 326 ه .ق وفات يافته است.
سعد بن عبدالله بن ابى خلف اشعرى
وى در قرن سوم هجرى مىزيسته و شيخ و مقتداى اماميه و از اصحاب امام حسن عسگرى عليهالسلام به شمار مىرفته است. وى را فردى ثقه دانستهاند و اشتياق فراوانش به حديث، او را به مسافرتهاى متعدد رهنمون ساخته است. اشعرى احاديث فراوانى از علماى اهل سنت استماع نموده و كتابهاى متعددى تصنيف نموده كه برخى از آنها عبارتند از: الوضوء، الصوم، الزكاة، الصيام، الحج.
محمد بن حسن بن فروخ صفار
وى از بزرگان اماميه در قرن سوم هجرى در قم مىباشد و از اصحاب امام عسگرى عليهالسلام به شمار مىرود. رجاليون وى را توثيق كردهاند. او غلام آزاد شده عيسى بن موسى اشعرى است. وفات وى در قم به سال 290 ه .ق اتفاق افتاده است.
على بن الحسين بن موسى بن بابويه
خاندان بابويه از خاندانهاى بزرگ علمى در قسمت مركزى ايران هستند كه رجال بزرگى از اين خاندان برخاستهاند. نخستين عالم بزرگ اين خاندان على بن بابويه پدر شيخ صدوق، از فقيهان و محدثان بزرگ قم است. وى از اصحاب امام حسن عسگرى عليهالسلام بوده است و در زمان غيبت صغرى با نائب امام عصر(عج)، حسين بن روح، ديدار و مكاتبه داشته است و چنين مشهور است كه فرزند وى شيخ صدوق به دعاى امام زمان عليهالسلام به دنيا آمده است.
از افتخارات خاندان وى، توقيعى است كه از سوى امام حسن عسگرى عليهالسلامبراى وى صادر شده است. وى به سال 329 ه .ق وفات يافته و در قم جنب مدرسه آيتالله العظمى گلپايگانى داراى گنبد و بارگاهى است. برخى از آثار وى عبارت است از: التوحيد، الوضوء، الصلاة.
شيخ صدوق
ابو جعفر محمد بن على بن الحسين بن موسى بن بابويه مشهور به شيخ صدوق فرزند على بن بابويه قمى از علماء بزرگ شيعه، در حدود سال 311 ه .ق چشم به جهان گشود.
وى در مدارس قم، علوم ادبى، شرعى و عقلى را فرا گرفت و سپس به بسيارى از مراكز مهم حديث مانند كوفه، بغداد، نيشابور و رى مسافرت نمود و نزديك به سيصد اثر مهم از خود بر جاى گذاشت كه مهمترين آن كتاب «من لا يحضره الفقيه» است. محدث قمى احاديث مرسله او را همانند مراسيل ابن ابى عمير دانسته است. كتاب مدينة العلم او را از كتابهاى معتبر در كنار ساير كتابهاى چهارگانه شيعه (كافى، تهذيب، استبصار و من لا يحضره الفقيه) دانستهاند كه متاسفانه اين كتاب مفقود گرديده است.
وى در سال 381 ه .ق در شهر رى وفات يافت. مزار اين محدث بزرگ در شهر رى و به نام خود ايشان «ابن بابويه» مشهور است. شيخ صدوق متجاوز از 190 و بعضى گفتهاند 380 جلد كتاب و رساله تأليف كرده است كه برخى از آنها به شرح زير است: كتاب الخصال، اكمالالدين و اتمام النعمه فى اثبات الغيبه و كشف الحيره، كتاب التوحيد، عيون اخبار الرضا، علل الشرايع، معانى الاخبار، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، جامع الاخبار، من لا يحضره الفقيه، مجالس معروف به أمالى، كتاب المقنع، كتاب الهدايه، اعتقادات الاماميه، مصادقة الاخوان و... .
حسين بن على بن الحسين بن موسى بن بابويه قمى
ابو عبدالله ،حسين بن على، پسر ابن بابويه قمى ،فقيه ،محدث و متكلم از پدر و برادر خود خود، شيخ صدوق روايت نقل كرده است.همچنين سيد مرتضى و نجاشى به واسطه حسين غضائرى از او نقل روايت كردهاند. نجاشى و علامه او را توثيق و كثير الرواية دانستهاند. وى در سال 378 ه .ق زنده بوده است.
از جمله كتابهاى اوست: التوحيد، نفى التشبيه، سيرة النبى و الائمه عليهمالسلام، الرد على الواقفه.
محمد بن على بن محبوب الاشعرى قمى
محمد بن على بن محبوب، مكنى به ابوجعفر، در عصر خود شيخ قميين بوده است. علماء رجال او را توثيق كردهاند. وى محدثى فقيه بوده و نجاشى كتابهاى او را بالغ بر 15 اثر دانسته است.
برخى از كتابهاى وى عبارتند از: كتاب النوادر، الصلوة، الزكوة، الصوم، النكاح، الديات، كتاب الضياء و النور فى الحكومات.
على ابن ابراهيم
على بن ابراهيم فرزند هاشم قمى، نويسنده تفسير مشهور على بن ابراهيم و از اساتيد كلينى (مولف كتاب اصول كافى) است. روايات زيادى از وى نقل شده است. از ديگر تاليفات وى مىتوان از كتاب قرب الاسناد نام برد. قبر على بن ابراهيم جنب مدرسه آيتالله العظمى گلپايگانى واقع شده است.
شيخ عباس قمى
شيخ عباس قمى مشهور«به خاتم المحدثين»، فرزند محمدرضا از محدثان و تاريخنگاران بزرگ در سال 1294 ه .ق در شهر قم متولد شد و پس از سپرى كردن تحصيلات ابتدايى، در سن هجده سالگى عازم نجف اشرف گرديد و از محضر درس محدّث بزرگ «حاج ميرزا حسين نورى» بهرهها برد. پس از فوت حاج ميرزا حسين، به قم مراجعت كرد و چند سال در قم به تأليف و موعظه اشتغال داشت تا اينكه در سال 1332 به علت فقر و تنگدستى از قم به سوى مشهد مقدس حركت كرد و در آنجا از بركت امام هشتم عليهالسلام مشكلاتش برطرف گرديد و به تأليف كتب و نشر معارف اهل بيت عليهمالسلامپرداخت.
وى سپس در سال 1352 از مشهد مقدس عازم نجف اشرف گرديد و تا پايان عمر در اين شهر مقيم بودند. محدّث قمى يكى از پركارترين علماى شيعه است كه در تاريخ اين سرزمين از جايگاهى ويژه برخوردار مىباشد.
او به منظور تهيه و تدوين آثار تشيّع، مسافرتهاى گوناگونى را با پاى پياده در سرزمينهاى مختلف انجام داد تا به نوشتهها و تأليفاتش رنگ جاودانگى بخشيد؛ به گونهاى كه امروز هيچ واعظ و مروّج دينى يافت نمىشود كه از آثار وى بهرهاى نبرده باشد. كتاب «مفاتيح الجنان» درياى عميق عرفان از آثار برجسته وى مىباشد.
اين عالم وارسته پس از عمرى تلاش و كوشش، سرانجام در سال 1359 ه .ق به جهان باقى شتافت و پيكر پاكش در كنار صحن على بن ابىطالب عليهالسلام در نجف اشرف به خاك سپرده شد. از آثار او مىتوان از: الانوار الالبهيه، الكنى و الالقاب، منازل الاخرة، سفينة البحار، منتهى الامال.
