فیلسوفان و عارفان استان قم
از ویکی اطلس فرهنگی ایران
قاضى سعيد قمى
«محمد سعيد بن محمد مفيد قمى» ملقّب به «حكيم كوچك» از شاگردان ملا محسن فيض كاشانى و ملا عبدالرزاق لاهيجى و ملارجبعلى تبريزى است. وى از بزرگان عرفان و حكمت در دوران اخير به شمار مىرود و كتب وى سرشار از دقايق عرفان و حكمت است. وى توحيد صدوق را در چهار جلد شرح نموده است. از ديگر كتب وى كتاب اربعينيات است كه در هر باب، فصلى نو از معارف اسلامى را باز مىكند. وى مدّتى فقيه و قاضى قم بوده است و در سال 1100 ه .ق وفات نمود. قبر شريفش در كنار مقبره على بن بابويه در قم قرار دارد. ديگر آثار وى عبارتند از: الانوار القدسيه، رسالهاى در معانى اسماءالله، حاشيه بر شرح اشارات.
آيتالله ميرزا على اكبر مدرس يزدى
ميرزا على اكبر مدرس يزدى متخلص به «تجلى» و مشهور به «حكيم الهى»، از مدرسان بزرگ فلسفه و عرفان در سال 1264 ه .ق در شهر يزد ديده به جهان گشود. پس از طى تحصيلات مقدماتى، راهى اصفهان شد و از محضر فيلسوفانى چون آقا محمد رضا حكيم قمشهاى، جهانگيرخان قشقايى، ميرزا ابوالحسن جلوه و ... بهره برد. وى بعد از چهل سال تحصيل و تدريس در اصفهان، به قم عزيمت كرد و در اين شهر به تدريس و تربيت شاگردان همت گماشت و شاگردانى چون ميرزا ابوالحسن شعرانى، رفيعى قزوينى، امام خمينى و ... را در دامان خود پروراند. وى در سال 1344 ه .ق دار فانى را وداع گفت و در قبرستان شيخان مدفون گرديد. از آثار اوست: رسائل حكميّه، رساله عماديه، حاشيه بر اسفار.
آيتالله حاج ميرزا جواد آقا ملكى
فقيه ربانى و عارف نامى آيتالله ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى يكى از مفاخر عرفان اسلامى در قرن اخير به شمار مىرود. حاج ميرزا جواد در تبريز به دنيا آمد و كودكى و نوجوانى را در همان جا سپرى نمود. پس از گذراندن تحصيلات مقدماتى و آموختن سطح، عازم نجف اشرف گرديد و در آنجا نزد عالمان بزرگى چون آخوند خراسانى، حاج آقا رضا همدانى و محدّث نورى فقه و اصول و دراية را آموخت و در همين زمان با عارف واصل آخوند ملاحسينقلى همدانى ـ كه در علم و عرفان و اخلاق سرآمد بود ـ آشنا شد و مدت چهارده سال از محضر او راه و رسم سلوك و آداب و آيين اخلاق و عرفان را فرا گرفت. مرحوم ملكى در سال 1320 يا 1321 ه .ق به زادگاه خود تبريز بازگشت و در همان جا سكنى گزيد. اما در سال 1329 ه .ق كه در اثر وقوع انقلاب مشروطه اوضاع تبريز آشفته شده بود، به قم مهاجرت كرد و با برپا كردن دروس فقه و اخلاق به تدريس و تعليم و تهذيب پرداخت.
وى شاگردانى بس والا مقام را تربيت نموده است. شاگردانى چون امام خمينى، آيتالله خويى، آيتالله مرعشى و آيات ديگر از نمونههاى علمى، اخلاقى و عرفانى او مىباشند. اين بزرگ مرد عارف، سرانجام پس از عمرى تلاش در راه تعليم و تربيت و تزكيه نفس، در سحرگاه يازدهم ذى الحجه 1344 ه .ق به عزم ديدار دوست، راهى ديار يار شد و پيكر پاك او در قبرستان شيخان كنار قبر ميرزاى قمى به خاك سپرده شد. مهمترين آثار و تأليفات ايشان عبارتند از: اسرار الصلوة، المراقبات فى اعمال السنة، رساله لقاءالله.
آيتالله شاه آبادى
آيتالله آقا ميرزا محمدعلى شاه آبادى، فقيه، اصولى، حكيم و عارف، فرزند آيتالله آقا ميرزا محمدجواد بيد آبادى در سال 1292 ه .ق در اصفهان ديده به جهان گشود. وى تحصيل خود را در نزد برادرش آيتالله بيد آبادى، ميرزا هاشم چهار سوقى و ديگران گذراند و سپس به همراه پدر و برادرش به تهران عزيمت نمود و از محضر ميرزا حسن آشتيانى (صاحب كتاب شرح رسايل و از شاگردان بزرگ شيخ انصارى)، حكيم جلوه و ميرزا هاشم گيلانى بهره برد و در سن هجده سالگى به مقام شامخ اجتهاد نايل گرديد.
وى سپس به حوزه علميه نجف عزيمت نمود و از محضر درس آخوند خراسانى (صاحب كفايه)، شيخ الشريعه اصفهانى و ميرزا محمدتقى شيرازى (ميرزاى دوم) در سامراء بهره برد و پس از بازگشت به ايران، در محله شاه آباد تهران سكونت گزيد. آيتالله شاه آبادى در زمان حيات آيتالله شيخ عبدالكريم حايرى يزدى، با اصرار آيتالله بافقى، در سال 1347 ه .ق به قم عزيمت نمود و مدت هفت سال در اين شهر اقامت نمود. و از محضرش، عالمان بزرگى همچون امام خمينى(ره) بهره بردند.
حضرت امام(ره) درباره مقام معنوى ايشان فرموده است:
«شيخ بزرگوار ما حقا حق حيات روحانى به اينجانب داشت كه با دست و زبان از عهده شكرش برنمىآيم.» وى پس از بازگشت به تهران به مبارزهاى آشتى ناپذير با رضاشاه پرداخت و سرانجام در سال 1369 ه .ق دار فانى را وداع گفت و در مقبره شيخ ابوالفتوح رازى، در حرم حضرت عبدالعظيم واقع در شهر رى مدفون گرديد. برخى از آثار او عبارتند از: الانسان و الفطرة، الايمان و الرحمة، القران و العترة.
آيتالله سيد ابو الحسن رفيعى قزوينى
آقا سيد ابوالحسن رفيعى، فيلسوف و حكيم مشهور در سال 1312 ه .ق در قزوين متولد گرديد. تحصيلات مقدماتى را در زادگاه خود گذراند آن گاه به تهران عزيمت كرد و از اساتيد بزرگ حوزه علميه تهران نظير آيتالله سيد محمد تنكابنى، حاج مسيح طالقانى، ميرزا حسن كرمانشاهى، فقه، اصول و حكمت آموخت.
وى پس از ورود آيتالله حائرى يزدى به قم، به اين شهر آمد و در درس ايشان شركت كرد و خود نيز به تدريس رسائل، مكاسب، كفايه و اسفار پرداخت. از بزرگترين شاگردان وى مىتوان از امام خمينى (ره) و آيهالله حسن زاده آملى نام برد. سال 1349 ه .ق به قزوين بازگشت و در آن جا به تدريس پرداخت.
سرانجام وى پس از يك بيمارى طولانى در سال 1395 ه .ق دار فانى را وداع گفت. جنازه وى پس از حمل به قم، در مسجد بالاسر در جوار بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام مدفون گرديد. برخى از آثار ايشان عبارتنداز: حواشى بر كفاية الاصول، شرح دعاى سحر، شرح منظومه سبزوارى، رساله فتوائيه (هداية الانام).
آيتالله بهاء الدينى
آيتالله سيد رضا بهاء الدينى از فقهاء و سلسله جنبانان عارفان متشرع، در سال 1278 ه .ش مصادف با عيد غدير در قم ديده به جهان گشود. پدرش از خادمان آستانه مقدسه حضرت معصومه عليهاالسلام و حافظ بسيارى از سور قرآن كريم بود. وى از روزهاى نخست تحصيل مورد توجه عالمان واقع شد و از محضر بزرگانى چون آيتالله العظمى صدر، آيتالله العظمى حايرى و ديگران به خوشه چينى علم و دانش پرداخت.
همچنين در طول دهها سال تدريس فقه و اصول اين بزرگوار، شاگردان بزرگى همچون آيات عظام و حجج اسلام شهيد مطهرى، احمد جنتى، مشكينى، فاضل لنكرانى، شهيد سيد مصطفى خمينى و ديگران از ايشان بهره جستند. درس اخلاق وى سرشار از توحيد و آموزش عشق به خداوند و ائمه اطهار بود و بسيارى از تشنهكامان جوياى هدايت، از آبشخور عرفان وى به هدايت راه يافتند.
آيتالله بهاء الدينى در طول مبارزات امام خمينى(ره) عليه رژيم شاهنشاهى و پس از پيروزى انقلاب، با حمايت قاطعانه از ايشان و نيز حمايت از رهبر معظم انقلاب آيتالله خامنهاى و همچنين حضور در جبهههاى نبرد، ورق زرينى در حمايت از اسلام و مسلمانان از خود به يادگار گذاشتند. سرانجام اين عارف بزرگ در سال 1376 دار فانى را وداع گفت و در مسجد بالاسر حرم حضرت معصومه عليهاالسلام در قم مدفون شدند.
آيتالله محمد جواد انصارى
آيتالله محمد جواد انصارى فرزند آيتالله ملا فتحعلى همدانى در سال 1280 ه .ش در همدان به دنيا آمد. دروس مقدماتى را در زادگاه خود گذراند سپس به حوزه علميه قم عزيمت نمود و در درس آيتالله حائرى يزدى شركت نمود و در سن 28 سالگى موفق به اجازه اجتهاد از ايشان گرديد. وى را در دوران معاصر از اركان عرفان شمردهاند و امام خمينى(ره) در كتاب «پرواز در ملكوت» از ايشان به عارف كامل و شيخ بزرگوار تعبير نموده است.
سرانجام وى در سال 1338 ه .ش در همدان به سوى معبود شتافت و در قبرستان على بن جعفر قم مدفون گرديد.
علامه محمد حسين طباطبايى
علامه محمد حسين طباطبايى در سال 1281 ه .ش در تبريز در يك خانواده علمى چشم به جهان گشود. در سن پنج سالگى مادر و در سن نه سالگى پدر را از دست داد. بعد از گذراندن تحصيلات مقدماتى، در سال 1297 ه .ش وارد حوزه علميه شد و در سال 1304 ه .ش براى تكميل تحصيلات خود عازم نجف اشرف گرديد و در درس آيتالله شيخ محمد حسين اصفهانى، آيتالله نائينى، آيتالله سيد ابوالحسن اصفهانى و آيتالله حجت كوه كمرى حاضر شد.
وى در عرفان از محضر استاد بزرگ عرفان، آيتالله سيد على قاضى و در فلسفه از محضر درس حكيم و فيلسوف معروف، آقا سيد حسين بادكوبهاى بهره برد. او پس از سالها تلاش علمى و تهذيب نفس، به تبريز بازگشت و پس از چند سال اقامت در اين شهر، به حوزه علميه قم عزيمت نمود و بنيان فلسفى حوزه علميه قم را با تربيت شاگردان بزرگى چون شهيد مطهرى، آيتالله جوادى آملى و ديگران پايهريزى كرد و در همين راستا، دو كتاب فلسفى بداية الحكمة و نهاية الحكمه را جهت آشنايى طلاب نگاشتند كه هم اكنون جزء كتابهاى درسى و رسمى حوزه مىباشند.
سرانجام اين مرد بزرگ الهى، پس از عمرى خدمت به اسلام و مسلمين، در سال 1360 ه .ش در شهر مقدس قم به لقاءالله پيوست و جهان اسلام و حوزههاى علميّه را عزادار ساخت. در كنار
بارگاه ملكوتى حضرت معصومه عليهاالسلام در مسجد بالاسر به خاك سپرده شد. مهمترين آثار و تأليفات ايشان عبارتند از: تفسير الميزان (در 20 جلد)، اصول فلسفه و روش رئاليسم (در 5 جلد)، حاشيه كفاية الاصول، رساله در اعجاز، على و الفلسفه الالهيه، شيعه در اسلام، قرآن در اسلام.
استاد شهيد مرتضى مطهرى
استاد مرتضى مطهرى در سال 1299 ه .ش در فريمان خراسان ديده به جهان گشود. تحصيلات مقدماتى را در حوزه علميه خراسان گذراند و در سال 1316 به حوزه علميه قم عزيمت نمود و از محضر آيهالله بروجردى، آيهالله حجت و آيهالله داماد و علامه طباطبايى و بالاخص امام خمينى و ديگران بهرههاى كافى برد. سپس در سال 1331 ه .ش قم را به عزم تهران ترك گفت و در طول اقامت خود در تهران لحظهاى از خدمات علمى و قلمى و تبليغى غفلت نورزيد و علاوه بر تدريس در دانشكده الهيات و مدرسه علميه مروى در منزل شخصى خود براى گروهى از دلباختگان فلسفه و تفسير تدريس مىكرد و جلسات پر ارج ديگرى نيز مانند جلسه اسلامى مهندسان و انجمن اسلامى پزشكان را اداره مىكرد. استاد شهيد مهطرى داراى تأليفات فراوانى مىباشند. سرانجام آفتاب عمر پر بركتش كه قريب 60 سال در خدمت اسلام و علم بود در شب چهارشنبه دوازدهم ارديبهشت 1358 ه .ش غروب كرد و توسط گروه فرقان به شهادت رسيد. امام خمينى قدسسره در وصف او فرمودند:
من فرزند بسيار عزيزى را از دست دادم و در سوگ او نشستم كه از شخصيتهايى بود كه حاصل عمرم محسوب مىشد. از آثار اوست: علل گرايش به ماديگرايى، عدل اللهى، انسان و سرنوشت، جهان بينى توحيدى، داستان راستان، ده گفتار، بيست گفتار.
آيتالله حسن زاده آملى
حكيم فرزانه، آيتالله حسن، حسن زاده آملى سال 1307 ه .ش در قريه ايراء از توابع آمل متولد گرديد. تحصيلات مقدماتى را در آمل نزد اساتيد بزرگوارى همچون ميرزا ابوالقاسم فرسيو، غروى و احمد اعتمادى گذراند. سپس به حوزه علميه تهران عزيمت نمود و از محضر علماء بزرگ حوزه تهران نظير آيتالله شعرانى، الهى قمشهاى، محمد تقى آملى، فاضل تونى و آشتيانى استفاده نمود.
سپس عازم حوزه علميه قم گرديد و از محضر عالمان و فقيهان بزرگ قم چون آيات عظام گلپايگانى، اراكى و علامه طباطبايى بهره برد و خود نيز چراغ راه عالمان طالب هدايت قرار گرفت.
وى تقريبا تمامى كتب فلسفى و عرفانى رايج در حوزههاى علميه را تدريس و در زمينه علوم فوق صاحب نظر هستند. در جريان كنگره بزرگداشت ايشان كه در سال 1374 در دانشگاه تهران برگزار شده بود، دكتراى افتخارى به ايشان اهدا گرديد. بيش از يك صد اثر از ايشان به يادگار مانده است. برخى از آثار ايشان عبارتند از: معرفت النفس، عيون مسائل النفس، هزار و يك نكته، هزار و يك كلمه، انسان كامل، ديوان اشعار، تصحيح اسفار.
آيتالله جوادى آملى
آيتالله عبدالله فرزند ابوالحسن جوادى آملى در خانوادهاى روحانى سال 1312 ه .ش در شهرستان آمل ديده به جهان گشود. تحصيلات مقدماتى را در زادگاهش گذراند. سپس به تهران عزيمت نمود و از اساتيد حوزه تهران چون آيتالله شعرانى، الهى قمشهاى و محمد تقى آملى بهرههاى فراوان برد. در تهران فقه، اصول و حكمت را در سطح عالى فرا گرفت و در 1334 ه .ش به قم رفت.
او مدت سيزده سال از حوزه درسى آيتالله محقق داماد و هفت سال از درس اصول امام خمينى و مدتى نيز در درس فقه امام و آيتالله العظمى بروجردى شركت كرد.
ايشان از شخصيتهاى برجسته علمى در دوران معاصر محسوب مىگردند و تأليفات فراوانى را در زمينه علوم مختلف اسلامى نظير فلسفه، عرفان، فقه و تفسير نگاشته است؛ از جمله آنهاست: اخلاق در قرآن، اخلاق كارگزاران در اسلام، اسرارالصلوة، اسرار عبادات، تفسير موضوعى قرآن (در چندين مجلد)، تحرير تمهيد القواعد، ولايت در قرآن، معرفت دينى.
