فقیهان و مفسران استان همدان

قاضى عبدالجبار اسد آبادى

ابوالحسن عبدالجبار اسد آبادى، معروف به قاضى عبدالجبار در حدود سال 320 ه .ق در اسد آباد همدان متولد شده است. او ابتدا مطالعات خود را در فقه شافعى آغاز كرد اما خيلى زود به كلام وارد شد و فقه و اصول را رها كرد.

وى علم كلام را نزد ابى اسحاق بن عيّاش و شيخ ابى عبدالله و علم حديث را نزد ابى الحسن ابراهيم بن سلمه القطان، عبدالرحمن بن حمدان الحداب، عبدالرحمن بن جعفر و زبير بن عبدالواحد اسد آبادى فرا گرفت.

قاضى عبدالجبار در تمامى رشته‏هاى فرهنگى و علمى زمان خود تبحر يافت و آثارى در رشته‏هاى مختلف از خود بر جاى گذاشت.

قاضى در سال 415 ه .ق دار فانى را وداع گفته است.

برخى از آثار وى عبارتند از:

در كلام؛ كتب الدواعى و الصوارف، الخلاف و الوفاق، الخاطر و ...

در اصول فقه؛ كتاب العمد، در حديث نظم الفوائد و تقريب المراد للرائد.

در تفسير؛ تنزيه القرآن عن المطاعن و متشابه القرآن.

ميرزا ابراهيم

ميرزا ابراهيم ملقب به ظهير الدين در همدان متولد شد و در جوانى به قزوين رفت و نزد مير فخر الدين شماكى علوم عقلى را فرا گرفت.

او در فقه، ادب، حكمت، كلام و ساير علوم سرآمد اقران گرديد و از شيخ محمد بن احمد عاملى و شيخ بهايى اجازه روايت دريافت داشت. جمع كثيرى از طلاب و علما از جمله ملا محمدتقى مجلسى از محضر او كسب فيض نموده‏اند.

منصب قضا از سوى شاه عباس به او تفويض شد و در سال 1026 ه .ق در راه اصفهان به همدان از دنيا رفت.

وى داراى تأليفات بسيارى از جمله حاشيه بر كشاف، حاشيه بر الهيات شفاى بو على سينا در دو جلد، حاشيه بر اشارات، حاشيه بر اثبات واجب از ملا جلال الدين دوانى، و ... مى‏باشد.

عبدالحسين بهبهانى

عبدالحسين بهبهانى فرزند استاد كل وحيد بهبهانى است. او تا سال 1216 در كربلا اقامت داشته و در اين سال به ايران بازگشت. او در علوم خاصه فقه و اصول و در مجاهدات و رياضيات تبحرى كامل داشت.

در سال 1219 او در همدان بوده است و در آنجا مرجع فقه و فتوا بوده است و در طول زندگانى از معاشرت زياد و سلوك با قاطبه خلق به احسن وجه دورى مى‏جست و اندكى بعد از 1240 ه .ق در همدان درگذشت و او را در كربلا به خاك سپرده‏اند.

حاج ملا حسين على ملايرى تويسركانى

حاج ملا حسين در سال 1216 ه .ق در تويسركان ديده به جهان گشود. او در بروجرد مقدمات را فراگرفت. سپس به اصفهان رفت و از محضر علامه شيخ محمدتقى اصفهانى استفاده نمود و از فقها و علماى مشهور اصفهان گرديد. او در آنجا مرجع قضا و فتوا و تدريس گرديد و در سن 70 سالگى در سال 1286 ه .ق در اصفهان وفات نمود و همانجا به خاك سپرده شد.

برخى از آثار علمى او از اين قرار است: كشف الاسرار در شرح (الشرايع) يازده جلد، المقاصد العليه در دو جلد، فصل الخطاب در اصول دو جلد، رد بر بعضى از اخباريين.

شهيد شيخ محمد تقى همدانى

وى در همدان علوم مقدماتى را فرا گرفت. سپس در اصفهان شاگردى مولى حسينعلى تويسركانى را نمود تا به درجه اجتهاد رسيد و به همدان بازگشت. سپس به عراق رفت و از محضر شيخ مرتضى انصارى كسب فيض نمود. دوباره به همدان آمد و به تدريس و ترويج و نشر احكام پرداخت.

سپس به دعوت مردم كردستان به سنندج رفت و مدت 28 سال در آنجا ساكن بود و به ترويج و تبليغ مذهب جعفرى پرداخت.

در سال 1313 ه .ق در سنندج به فتواى شيخ الاسلام سنندج به طرز فجيعى به شهادت رسيد و مؤلفاتش را سوزاندند.

سيد جمال الدين اسد آبادى

وى از مردم اسد آباد است. مقدمات علوم را در قزوين آموخت و به اصفهان و مشهد براى تكميل تحصيلات رفت. سيد در فلسفه، نجوم، علوم شرعى و تاريخ دستى پيدا كرد. در 18 سالگى به هند رفت و اندكى از علوم اروپايى را در هند آموخت.

در هند در سال 1297 ه .ق رساله رد بر ماديون (نيچريه) را نوشت. سپس به پاريس رفت و در اين شهر روزنامه عروة الوثقى را با شيخ محمد عبده منتشر ساخت. سيد جمال در راه بيدارى ملل اسلامى و اتحاد مسلمين تلاش بسيار كرد. همچنين روزنامه ضياء الخافقين را در لندن منتشر نمود.

در همين زمان تعدادى از يارانش را به جرم دست داشتن در قتل ناصر الدين شاه به شهادت رساندند و خود سيد نيز در تركيه دچار سرطان فك گرديد و در پنجم شوال 1314 ه .ق در كشور عثمانى از دنيا رفت و در گورستان شيخلر مزار لقى دفن گرديد.

آيت الله حاج آقا رضا همدانى

حاج آقا رضا همدانى در حدود سال 1250 ه .ق در همدان به دنيا آمد. پدرش حاج شيخ محمد هادى از علماى صالح همدان بود. پس از طى دوران كودكى به نجف اشرف روانه گرديد و پس از سالها تحصيل به مقام اجتهاد نايل آمد و پس از رحلت آيت الله ميرزاى شيرازى به عنوان مرجع تقليد مطرح شد.

وى بيشترين استفاده علمى را از آيت الله ميرزاى شيرازى نمود. از ديگر اساتيد وى شيخ مرتضى انصارى، ميرزا محمدتقى شيرازى معروف به ميرزاى شيرازى دوم و ميرزا ابوالحسن فرزند ميرزا خليل طهرانى بوده‏اند.

عده زيادى از بزرگان و دانشمندان از شاگردان وى بوده‏اند. برخى از آنها عبارتند از: شيخ آقا بزرگ تهرانى، شيخ محمد جواد بلاغى، سيد محسن امين جبل عاملى، شيخ جعفر آل شيخ راضى و شيخ على همدانى.

برخى از تأليفات وى عبارتند از: مصباح الفقيه، حاشيه بر رسائل شيخ مرتضى انصارى، حاشيه مكاسب و ... .

حاج آقا رضا سرانجام در سال 1322 ه .ق در سامرا رحلت نمود.

حاج شيخ محمد باقر بهارى

حاج شيخ محمد باقر بهارى از بزرگان فقها و محدثان و مشروط خواهان بزرگ در سال 1277 ه .ق در همدان، به دنيا آمد. او در نجف از محضر اساتيدى چون ميرزا حبيب الله رشتى، ميرزا حسين خليلى، آخوند خراسانى و عارف بزرگ ملا حسينقلى همدانى كسب فيض نمود.

وى سپس در سال 1316 به همدان مراجعت نمود و به انجام وظايف دينى و تبليغى پرداخت. او در كتاب ايضاح الخطا ثابت كرده است كه فرقى بين مشروط ومشروعه نيست.

از ويژگى‏هاى او مى‏توان به اعتقاد شديد به امر به معروف و نهى از منكر و اجراى حدود نام برد تا جايى كه ديگران اگر از اجراى حدود اباء مى‏كردند او خود اقدام به اجراى حدود مى‏نمود. اما با اين وجود اشتغالات اجتماعى او را از تأليف كتب و رسالات باز نداشت تا آنجا كه قريب به 60 اثر از وى باقى مانده است.

سرانجام اين عالم بزرگ در سال 1332 ه .ق در همدان دار فانى را وداع گفت.

از آثار وى مى‏توان از: روح الجوامع، الدعوة الحسينه، الدرة الغرويه و التحفة الحسينه (در سه جلد شرح زندگى امام حسين)، حاشيه بر شرح الفيه ابن مالك، و ديگر كتب نام برد.

سيد عبدالمجيد همدانى

وى در سال 1276 ه .ق در همدان متولد شد و مقدمات را در آن شهر آموخت و در سال 1298 ه .ق به عراق مهاجرت كرد و از محضر بزرگانى چون فاضل اردكانى، شيخ زين العابدين مازندرانى، حاج ميرزا حسين خليلى و آخوند خراسانى بهره‏ها برد.

در سال 1316 به همدان مراجعت نمود و به انجام وظايف دينى پرداخت و در سال 1346 ه .ق در مشهد از دنيا رفت. وى داراى مقامات و معنويت خاصى بوده است. از وى آثارى چون مختصر الاحكام فى تكليف الانام و مجالس المواعظ به جاى مانده است.

آيت الله شيخ على دامغانى

وى در سال 1286 ه .ق در روستاى حجاجى دامغان متولد شد. تحصيل را از دامغان شروع كرد و پس از فراگيرى مقدمات علوم، جهت تكميل تحصيلات، عازم سمنان شد.

آنگاه پس از چند سال تحصيل در سمنان و مشهد راهى نجف اشرف گرديد و دروس خارج فقه و اصول را نزد آيت الله حاج ميرزا حسينى طهرانى، فقيه مامقامى و آيت الله خراسانى تلمذ نمود و علم رجال و حديث و تفسير را نيز نزد آيت الله حاج ميرزا حسين اصفهانى در سطوح عالى آموخت و از شاگردان خاص و ملازم آيت الله تهرانى بود. تا اينكه در سن 30 سالگى به درجه اجتهاد نايل آمد.

آيت الله دامغانى در سال 1320 به همدان آمد و به ترويج احكام الهى و اقامه نماز جمعه و مبارزه با خرافات پرداخت. همچنين در مدت اقامت در همدان شاگردانى را تربيت نمود.

سرانجام در سال 1322 ه .ش از دنيا رفت و در نزديكى امام‏زاده عبدالله به خاك سپرده شد.

آيت الله شيخ مرتضى تالهى

آيت الله تألهى در سال 1285 ه .ق در خاندانى اهل علم همدان تولد يافت. تحصيلات خود را نزد برادر بزرگ‏تر خود مرحوم آخوند ملا محمد(ره) شروع كرد و مدتى نيز از محضر علماى بزرگ همدان چون آيات حاج سيد عبدالمجيد، حاج شيخ باقر بهارى و ديگران استفاده نمود.

سپس به تهران مهاجرت نمود و از بزرگانى نظير آيت الله آقا ميرزا حسن آشتيانى و ديگران بهره‏مند گرديد و به همدان برگشت و به مطالعه و تدريس و تأليف پرداخت.

از تأليفات او مى‏توان موارد زير را نام برد: حواشى و تعليقات بر قواعد علامه انصارى در دو مجلد. حواشى بر متاجر شيخ در دو مجلد. شرحى بر آثار فيلسوف بزرگ حاج ملا هادى سبزوارى.

سرانجام او در پنجم رجب 1348 ه .ق در سن 63 سالگى در همدان درگذشت و در نجف اشرف در وادى السلام مدفون گرديد.

آيت الله حاج سيد محمد كمالى

آيت الله كمالى فرزند آيت الله حاج ميرزا موسى كلانتر در سال 1296 ه .ق در همدان چشم به جهان گشود.

او مقدمات علوم را در همدان فرا گرفت و سپس به تهران و اصفهان و نجف مهاجرت نمود.

در نجف نزد آيت الله آخوند خراسانى و علماء ديگر تحصيل نمود، سپس به شهرهاى شام، دمشق و از آنجا به جبل عامل رفت و مدت زيادى در نزد آيت الله سيد محسن امين جبل عاملى مؤلف اعيان الشيعه اقامت داشت. او سپس عازم بيت المقدس و مصر گرديد. از آنجا به هند و سپس به مشهد مقدس رفت. آنگاه به همدان مراجعت نمود و سرانجام در پنجم ذى القعده 1349 ه .ق در مشهد فوت نمود و در ايوان طلا در صحن عتيق مدفون گرديد.

آثار و تأليفات وى عبارتند از: رساله‏اى در معرفت نفس، رساله‏اى در جبر و تفويض، تفسير قرآن، حاشيه بر جواهر، حاشيه بر نجات العباد، حاشيه بر مكاسب، و ... .

داعى الاسلام همدانى

حجت الاسلام سيد عباس موسوى معروف به داعى الاسلام در سال 1258 ه .ق در همدان متولد شد. از آيات عظام نائينى، حائرى و حجت اجازه نقل حديث دريافت نمود.

در اوايل مشروطيت به مبارزه با فرقه‏هاى ضاله پرداخت و در سال 1324 ه .ق مجلس (مجمع) دعوت اسلامى را تشكيل داد. كار اين مجمع انجام امور خيريه، كمك به محرومان و مستمندان و مقابله با تبليغات ضد اسلامى به ويژه مروجان بهائيت بود. او همچنين كتابهايى در رد طبيعيون و رد مذاهب غير اسلامى را به رشته تحرير درآورد.

سرانجام در سال 1350 ه .ق در همدان وفات يافت. پيكر او پس از انتقال به قم در قبرستان شيخان مدفون گرديد.

آيت الله على گنبدى همدانى

وى در سال 1287 ه .ق در روستاى گنبد از توابع ملاير متولد شد. وى ادبيات را نزد پدر خود تكميل نمود و در سن 18 سالگى به اصفهان عزيمت نمود. تحصيلات ابتدايى خود را در محضر آخوند ملا محمد كاشى و آقا شيخ محمدتقى نجفى به پايان رسيد.

در سن 30 سالگى به نجف رفت و از محضر آخوند ملا كاظم خراسانى و سيد محمد كاظم يزدى، آخوند ملا حسينقلى همدانى و حاج شيخ محمد بهارى بهره برد و سپس به همدان مراجعت نمود. وى در ايران و خارج از كشور مقلدانى داشت. از ايشان حاشيه‏اى بر تبصره علامه و تقريرات درسى آخوند و سيد به جاى مانده است.

وى سرانجام در سن 77 سالگى در سال 1364 ه .ق ديده از جهان فرو بست و جنازه او به قم منتقل شد و در شيخان به خاك سپرده شد.

آيت الله ميرزا محمد ثابتى

وى در سال 1315 ه .ق در روستاى وهنده همدان متولد شد. در سن هفت سالگى نزد پدر خود به تحصيل علوم پرداخت. سپس براى ادامه تحصيل به همدان آمد و نزد آيت الله حاج شيخ على گنبدى و حاج شيخ على دامغانى مقدمات علوم را فرا گرفت. سپس به تهران رفت و نزد آيت الله شيخ على مدرس، آيت الله حاج شيخ عبدالنبى نورى و حاج ملا محمد هيدجى تلمذ نمود.

او در سال 1341 ه .ق به همدان برگشت و پس از چندى به قم رفت و از محضر درس آيت الله عبدالكريم حائرى استفاده نمود و خود نيز به تدريس سطوح عالى (رسائل و مكاسب و كفاية) پرداخت.

در سال 1356 ه .ق به همدان بازگشت و به اقامه جماعت و ارشاد پرداخت. آيت الله ثابتى سرانجام در سال 1365 ه .ق از دنيا رفت و جنازه‏اش را به قم منتقل نمودند و در آنجا دفن كردند.

آيت الله حاج شيخ احمد قدوسى نهاوندى

وى در سال 1282 ه .ق در شهر نهاوند متولد شد. پس از اتمام تحصيلات ابتدايى به نجف اشرف عزيمت نمود. 20 سال در آنجا به تحصيل علم پرداخت و در سن 35 سالگى به مقام اجتهاد رسيد و به نهاوند مراجعت نمود و در آنجا مشغول تدريس و ترويج گرديد. در سال 1355 به مناسب غائله كشف حجاب انزوا پيشه كرد و بقيه عمر را در عزلت به سر برد.

وى سرانجام در سال 1374 ه .ق در سن 92 سالگى از دنيا رفت. وى از شاگردان آيت الله ميرزاى شيرازى بزرگ، آيت الله ميرزا حبيب الله رشتى، آيت الله آخوند خراسانى و آيت الله سيد محمد كاظم يزدى بوده است. از نوشته‏هاى ايشان تنها كتاب اربعين باقى مانده است.

آيت الله خوانسارى

حاج سيد حسن موسوى خوانسارى در سال 1245 ه .ق به دنيا آمد و پس از طى مراحلى از تحصيل به نجف اشرف عزيمت نمود و از محضر بزرگان نجف همچون سيد محمد كاظم يزدى به مدت 16 سال بهره برد وى همچنين از اساتيد ديگرى چون حاج آقا رضا همدانى و آيت الله ميرزا محمدتقى شيرازى استفاده نموده است. او سپس به همدان مراجعت نمود و به اقامه جماعت و ترويج شرع پرداخت.

در سال 1337 ه .ش به رحمت ايزدى پيوست و در نجف اشرف به خاك سپرده شد.

شيخ عبدالرزاق اصفهانى همدانى

وى در سال 1291 ه .ق در اصفهان متولد شد. در سن نه سالگى همراه پدرش به كربلا مهاجرت نمود و مقدمات علوم را آنجا فرا گرفت. سپس در سال 1313 به همدان آمد و به تكميل دروس و وعظ و خطابه و تأليف پرداخت.

وى در سال 1381 ه .ق در همدان دار فانى را وداع گفت.

آثار او عبارتند از: ذريعة المعاد فى شرح نجاة العباد، هداية الطالبين، الخلافيه، و دهها كتاب ديگر آورد.

آيت الله ميرزا محمود انوارى

آيت الله انوارى در سال 1306 ه .ق در همدان به دنيا آمد. پس از فراگيرى ادبيات نزد والد ماجد، در سال 1324 ه .ق در مدرسه زنگنه به ادامه تحصيل پرداخت.

سپس در سال 1337 ه .ق به تهران رفت و از محضر آيت الله حايرى يزدى، آيت الله حاج شيخ ابوالقاسم كبير و آيت الله فيض استفاده نمود و در سال 1349 به همدان آمد و به اقامه جماعت، تبليغ دين و رفع شبهات مشغول گرديد و در سال 1384 ه .ق از دنيا رفت و در همدان به خاك سپرده شد.

برخى از تأليفات او عبارتست از: هداية المسترشدين، اختيارات الايام، تير شهاب، كتاب شيطان و سركشى، شمع هدايت.

آيت الله بنى صدر

وى در همدان متولد شد. مقدمات و سطوح را در همدان و طهران فرا گرفت و به نجف اشرف مهاجرت نمود و از محضر آيات عظام ميرزا حسين نائينى، ضياء الدين عراقى، آيت الله اصفهانى و ديگران كسب فيض نمود. سپس به همدان برگشت و به خدمات دينى و اجتماعى مشغول شد. وى از علما متمكن و متنفذ همدان بود.

وى در سال 1391 ه .ق در بيروت به رحمت حق پيوست.

آيت الله حجت

ميرزا اسد الله حجت در سال 1313 ه .ق در همدان متولد شد. تا سن نوزده سالگى در همدان بود و نزد پدر بزرگوارش آيت الله ميرزا محمد حجت تربيت و پرورش يافت. تحصيلات حوزوى خود را در اصفهان، نجف و قم انجام داد و از محضر اساتيدى چون آيت الله سيد محمد باقر درچه‏اى، آيت الله شيخ عبدالكريم گزى، آيت الله العظمى نائينى، آيت الله العظمى اصفهانى و آيت الله العظمى حاج شيخ عبدالكريم حائرى استفاده نمود و به مقام اجتهاد نايل آمد.

پس از آن به همدان آمد و به تدريس طلاب علوم دينى و اقامه جماعت و ساير وظايف دينى اشتغال يافت. از وى چند رساله در فقه و اصول باقى مانده است كه چاپ نشده است.

آيت الله حاج ميرزا محمد على دامغانى زاده

آيت الله دامغانى زاده در سال 1324 ه .ق در شهر همدان متولد شد. ادبيات و مقدارى از سطوح را در همدان نزد آقا ميرزا ابراهيم خليلى و شيخ حسين شورمينى خواند و به قم رفت و از محضر آيت الله صدر و آيت الله ميرزا محمد همدانى فقه و اصول را فرا گرفت. در درس آيت الله حائرى، آيت الله شيخ محمد على قمى، آيت الله فيض، آيت الله حجت و آيت الله خوانسارى شركت نمود. به امر پدر به همدان آمدند و به ترويج خدمات دينى پرداختند.

آيت الله عليمراديان

آيت الله حاج شيخ عزيز الله عليمراديان از علما شهرستان نهاوند در سال 1325 ه .ق در نهاوند متولد شد و پس از تكميل دروس فارسى و مقدماتى در سال 1343 به قم رفت و از محضر اساتيد بزرگى چون آيت الله شيخ حسين فاضل، آيت الله محمد على حائرى قمى، آيت الله حاج سيد احمد خوانسارى، آيت الله محمد على اراكى، آيت الله گلپايگانى، آيت الله حجت، آيت الله صدر، آيت الله محمدتقى خوانسارى، آيت الله عبدالكريم حائرى و عده‏اى ديگر از علما كسب فيض نمود و به مقام اجتهاد نايل آمد.

وى در سال 1362 به نهاوند مراجعت نمود و به انجام امور شرعى و اقامه جماعت و تربيت طلاب مشغول شد.

حجت الاسلام جعفرى همدانى

حاج شيخ غلامحسين جعفرى همدانى در سال 1325 ه .ق در ده هنجرين در جزين همدان به دنيا آمد و در محل خود تحصيلات مقدماتى را به اتمام رساند و به همدان آمد و قسمتى از ادبيات را آنجا مطالعه كرد، سپس به قم رفت. چند سالى در قم مقدارى از سطوح را گذرانيد و روانه نجف شد. در آنجا نزد ميرزا ابوالحسن مشكينى كفايه را آموخت و در درس آيت الله العظمى آقا ضياء الدين عراقى، آيت الله اصفهانى، آيت الله نائينى و آيت الله حاج شيخ محمد حسين اصفهانى و آيت الله سيد حسين بادكوبه‏اى حاضر شد و بهره‏ها برد.

در سال 1368 به ايران بازگشت و در تهران ساكن شد و به خدمات دينى و اقامه جماعت و تدريس مشغول شد.

برخى از آثار او عبارتند از: جزواتى از دروس و مباحثات آيت الله مشكينى، دوره تقريرات آيت الله آقا ضياء الدين عراقى، تقريرات درس آيت الله نائينى، تقريرات آيت الله شيخ محمد حسين اصفهانى.

حجت الاسلام و المسلمين عندليب زاده

حجت الاسلام شيخ حسين عندليب زاده در سال 1327 ه .ق چشم به جهان گشود. پس از طى تحصيلات ابتدايى وارد حوزه علميه همدان شد و از محضر اساتيدى چون ميرزا عبدالرحيم خوانسارى و ميرزا حسن طبسى صرف و نحو را فرا گرفت.

سپس به مدرسه زنگنه رفت و در آنجا از محضر اساتيدى چون حاج آقا محمد، علوم عقلى و علم كلام را آموخت. همچنين قوانين اصول را نزد حاج ميرزا حسين خليلى و آقاى شورينى فرا گرفت.

علاوه بر اين، حاج شيخ على دامغانى و حاج شيخ موسى ناظم الشريعه از اساتيد او در علم رجال و انساب بوده‏اند.

حاج شيخ حسين عندليب زاده در علم انساب و شجره نامه سادات به ويژه در منطقه همدان موفقيتهايى داشته است و امام‏زاده‏هايى را در اين استان از جمله امام‏زاده عبدالله را شناسايى كرده است.

شيخ رضا انصارى

وى در سال 1340 ه .ق در يكى از روستاهاى همدان متولد شد. پس از فرا گرفتن قسمتى از علوم ادبى به شهر همدان آمد و چند سال از محضر علما آن سامان كسب فيض نمود. او در سال 1355 روانه قم شد و از محضر آيات عظام مرعشى نجفى(ره)، محقق داماد، حجت، صدر و محمد تقى خوانسارى سطوح مقدماتى و درس خارج را فرا گرفت و در سال 1367 به همدان آمد و به تدريس و ارشاد مردم و ساير خدمات دينى اشتغال يافت.

از آثار او رساله در قاعده لاضرر، مباحثى در اصول، رساله‏اى در اخلاق مى‏باشند.

محمد فياض

حاج آقا محمد فياض فرزند آقا شيخ رضا همدانى در سال 1261 ه .ش در همدان متولد شد. پس از اتمام تحصيلات ابتدايى در زادگاهش به قم رفت و پس از فراگيرى علوم مقدماتى در سال 1279 ه .ش به اصفهان رفت و از محضر ميرزا جهانگير خان قشقايى، آخوند ملا عبدالكريم گزى، سيد محمد باقر درچه‏اى، آخوند كاشى و ديگران استفاده نمود. او پس از سه سال توقف در اصفهان، به همدان بازگشت و سپس به نجف اشرف عزيمت نمود و به مدت هفت سال از محضر علمايى چون آخوند خراسانى، سيد محمد كاظم يزدى، ميرزا فتح الله نمازى شيرازى، شيخ عبدالله مازندرانى، آخوند ملا محمد على نخجوانى و آخوند ملا على امامى خوانسارى بهره برد و در اين مدت به مقام اجتهاد نايل آمد.

فياض در سال 1293 ه .ش به همدان آمد و مدت پانزده سال در يكى از مساجد شهر اقامت جماعت كرد و در يكى از حوزه‏هاى علمى آن شهر به تدريس علوم عقلى و نقلى پرداخت.

فياض در سال 1308 به تهران رفت و ابتدا به سمت معلمى و مديريت مدرسه برگزيده شد و پس از تأسيس دانشگاه تهران، به استادى دانشكده معقول و منقول انتخاب گرديد. مدتى نيز در دانشكده ادبيات و دانشسراى عالى تدوين نمود.

او در سن 76 سالگى بازنشسته شد و در خرداد 1354 ه .ش دنيا فانى را وداع گفت.

او علاوه بر مقام فقاهت و اجتهاد، داراى ذوقى سليم و طبعى لطيف بوده است. اشعارى نغز و دلنشين سروده است كه بسيارى از آنها از بين رفته است.

آيت الله آخوند ملا على معصومى

آخوند ملا على معصومى در سال 1312 ه .ق در روستاى وفس از روستاهاى همدان متولد شد. ملا محمدتقى ثابتى اولين استاد وى بود و علوم مقدماتى را نزد اين استاد گرامى فرا گرفت.

در سال 1330 به همدان رفت و از محضر ميرزا عبدالرزاق حائرى و حاج شيخ عماد الدين على گنبدى بهره‏ها برد و علاوه بر تحصيل در حوزه علميه، به تدريس علوم اسلامى از جمله فقه پرداخت.

سپس در سال 1335 ه .ق به تهران رفت و از محضر آخوند ملا على عبدالنبى نورى و آخوند هيدجى علوم معقول و منقول را فرا گرفت. در زمان تأسيس حوزه علميه قم، او نيز به قم آمد و خارج فقه و اصول را نزد آيت الله حائرى يزدى و عرفان و سلوك را از حاج ميرزا جواد آقا ملكى تبريزى آموخت. وى با حضرت امام خمينى(ره)، آيت الله العظمى گلپايگانى و ميرزا محمد ثابتى همدانى هم بحث بوده است.

آيت الله معصومى در سال 1350 به همدان رفت و در حوزه علميه همدان تدريس را شروع كرد و تا پايان عمر زعامت حوزه علميه و محوريت دينى همدان را به عهده داشت. آثار و خدمات او در همدان كم نظير است.

مهم‏ترين آثار و خدمات او در همدان عبارتند از: تربيت شاگردان و طلاب علوم دينى كه از جمله آنها مى‏توان به حضرت آيت الله حسين نورى همدانى و حضرت آيت الله موسوى همدانى اشاره كرد. احيا و بازسازى مدرسه مرحوم آخوند محمد حسن بن احمد مختارانى. تأسيس و راه اندازى كتابخانه بزرگ غرب. انتشار نشريه پيك اسلام.

تأليفات و تصنيفات گوناگون از جمله رساله‏اى در قاعده لا ضرر و لا ضرار، رساله‏اى در كلام نفسى، رساله‏اى در عصير عنبى و زبيبى و تمرى، رساله‏اى در اسرار الصلوة، چهل حديث، و چندين اثر ديگر او همچنين اشعارى در قالب غزل سروده است.

مرحوم آخوند پس از عمرى تلاش و مجاهدت، در سى و يكم تيرماه 1357 ه .ش در انگلستان از دنيا رفت و در همدان به خاك سپرده شد.

حجت الاسلام دكتر محمد مفتح

وى در سال 1307 ه .ش در شهر همدان به دنيا آمد. تحصيلات ابتدايى و مقدماتى را در همان شهر فرا گرفت. سپس عازم قم گرديد و در درس حضرت امام خمينى(ره)، آيت الله سيد محمد حجت كوه‏كمرى، آيت الله العظمى حاج آقا حسين طباطبايى بروجردى، آيت الله سيد محمد محقق و علامه طباطبايى شركت كرد. وى بعدها به تدريس سطوح عاليه فقه و اصول و فلسفه پرداخت و در دانشگاه نيز موفق به دريافت دكترا در رشته فلسفه گرديد.

وى در سال 1348 ه .ش در دانشگاه به تدريس پرداخت و در مسجد قباى تهران به اقامه جماعت پرداخت. در سال 1354 به علت فعاليتهاى انقلابى دستگير و زندانى شد. وى بارها طعم زندان و تبعيد را كشيد و مدتى در زاهدان تبعيد بود. يكى از اقدامات شجاعانه وى طرح اقامه نماز ميليونى و تاريخى عيد فطر سال 1357 در قيطريه بود. حدود يك ميليون نفر از مردم در اين نماز شركت كردند. در روز 17 شهريور او دستگير و به مدت دو ماه زندانى شد.

پس از پيروزى انقلاب اسلامى نيز در دانشگاه به تدريس مشغول بود تا اينكه در تاريخ 17 آذر 1358 در دانشكده الهيات تهران مورد اصابت گلوله گروه فرقان قرار گرفت و به شهادت رسيد. مدفن او در صحن حضرت معصومه عليهاالسلام در قم مى‏باشد. از آثار او مى‏توان ترجمه تفسير كبير مجمع البيان و روش انديشه در علم منطق را نام برد.

آيت الله قدوسى

آيت الله شيخ على قدوسى در سال 1306 در شهر نهاوند به دنيا آمد. پس از طى تحصيلات ابتدايى و دبيرستان در سال 1321 ه .ش براى تحصيل علوم دينى به قم رفت و دروس مقدماتى را نزد اساتيد بزرگى همچون آيت الله صدوقى فرا گرفت.

پس از طى مراحل مقدماتى، براى تحصيلات عالى در محضر اساتيدى چون آيت الله بروجردى و امام راحل شركت مى‏كرد.

همچنين مقدارى از دروس هيئت و نجوم و فلسفه را نزد علامه طباطبايى فرا گرفت و در سال 1334 ه .ش با صبيه علامه طباطبايى ازدواج كرد.

در جريان نهضت امام خمينى، آيت الله قدوسى يكى از شاگردان برجسته امام امت در صف پيشتازان نهضت اسلامى بود و وارد مبارزه جدى و پيگير با رژيم پهلوى گرديد. پس از مدتى او دستگير و در زندان قزل قلعه زندانى شد و پس از چند ماه آزاد شد.

پس از آزاد شدن، به نهاوند آمد و مدتى در آنجا در مسجد جامع اقامه نماز كرد و بر منبر نام امام را مى‏برد و به اين علت مجالس او را تعطيل نمودند و دوباره به قم بازگشت.

با شروع جنگ تحميلى خود و فرزندش در جنگ حضور داشتند و يكى از فرزندانش در عمليات هويزه به شهادت رسيد. وى پس از پيروزى انقلاب اسلامى از سوى به دادستانى كل انقلاب اسلامى برگزيده شد.

سرانجام ايشان در 14 شهريور 1360 با بمبى كه منافقين در دادستانى كل كشور كار گذاشته بودند به شهادت رسيد.

آيت الله حاج شيخ هادى تألهى

حكيم متاله آيت الله شيخ هادى تألهى در سال 1280 ه .ش در همدان چشم به جهان گشود. قسمت زيادى از تحصيلات خود را نزد والدشان (آيت الله شيخ مرتضى تألهى) گذراند و مدتهاى مديدى در مدرسه زنگنه همدان به تحصيل پرداخت. او سالهاى چندى از محضر آيت الله ميرزا على آقا خلخالى و شيخ محمد بهارى عارف مشهور بهره‏مند شد و پس از مرگ پدرشان، در همدان اقامت گزيد.

آيت الله تألهى تا اين سال 1374، نود و پنج بهار از عمر ايشان سپرى شده است. اما هنوز به افادات علمى خود مشغول هستند.

آيت الله حاج سيد محمد حسينى نجفى

او در سال 1322 ه .ق در نجف اشرف ديده به جهان گشود. در سال 1330 ه .ق به همراه پدرش عازم ايران شد و مدت 12 سال شاگردى پدر را نمود.

در سال 1343 به نجف اشرف مراجعت نمود و به منزل آقا سيد عبدالغفار مازندرانى وارد شد و دروس سطح را نزد آيت الله ميلانى و آقا عماد رشتى به پايان رساند و از اساتيد نامدار نجف آيت الله ميرزا حسين نائينى و آيت الله كمپانى و آيت الله ميرزا على آقا قاضى بهره برد.

او در سال 1367 ه .ق به ايران آمد و در همدان رحل اقامت افكند و به تربيت شاگردان و ارشاد مؤمنان و تأليف و تحقيق پرداخت.

سرانجام اين عالم فرزانه در سال 1375 ه .ش دار فانى را وداع گفتند.

از مهمترين تأليفات وى مى‏توان از: كتاب انوار درخشان (تفسير قرآن در 18 جلد) و درخشان پرتوى از اصول كافى (در 6 جلد) نام برد.

حاج شيخ احمد صابرى همدانى

وى در سال 1302 ه .ش در يكى از روستاهاى همدان به نام بيوك آباد متولد شد. پس از گذراندن دوره مكتب، براى ادامه تحصيل به همدان آمد و سطوح متوسط علوم حوزوى را در محضر علمايى چون، حاج ميرزا محمد على دامغانى، حاج ميرزا ابوالقاسم ربانى شاهنجرينى، حاج ميرزا اسد الله حجت، حاج شيخ على انصارى، حاج شيخ محمد حسين بهارى و حاج سيد مصطفى هاشمى به پايان رسانيد.

وى سپس به قم رفت و از درس اساتيدى چون حاج سيد احمد خوانسارى، حاج سيد محمد محقق داماد، حاج سيد محمد حجت كوه‏كمرى، حاج آقا سلطانى بروجردى، علامه طباطبايى، امام خمينى و آيت الله گلپايگانى استفاده نمود و خود نيز به تدريس مشغول شد.

او در سال 1343 به تركيه اعزام شد و در مسجد شيعيان استانبول به اقامه نماز جمعه و جماعت پرداخت. در سال 1351 به ايران آمد و تا سال 1357 چندين بار از سوى آيت الله گلپايگانى براى رسيدگى به حوزه‏هاى علميه به سوريه و هند و پاكستان سفر نمود.

وى همچنين به كشورهاى استراليا، چين، ژاپن، آلمان، اسپانيا، ايتاليا، بلژيك و هلند براى ديدار با مسلمانان و آشنايى با وضع آنها، مسافرت نموده است و در سال 1375 نيز از سوى مقام معظم رهبرى به نمايندگى ايشان در كشور جمهورى آذربايجان برگزيده شد و سالى چند ماه در باكو به سر مى‏بردند. از تأليفات او مى‏توان كتابهاى زير را نام برد: الهدايه الى من له الولايه، نخبة الاشارات فى احكام الخيارات، كتاب حج، تاريخ مفصل همدان در دو جلد، و دهها كتاب ديگر.

آيت الله حسين نورى همدانى

آيت الله نورى همدانى از مراجع بزرگ معاصر در سال 1304 ه .ش در همدان متولد شد. علوم ابتدايى را نزد پدر آموخت. سپس مدت دو سال نزد آيت الله آخوند ملا على همدانى به تحصيل علوم پرداخت. وى در سال 1332 ه .ش به قم آمد و از محضر آيت الله سلطانى طباطبايى، آيت الله بروجردى و امام خمينى(ره) كسب فيض نمود.

آيت الله نورى در جريان انقلاب اسلامى پس از تبعيد حضرت امام، آيت الله نورى دستگير و در زندان قزل قلعه محبوس گرديد.

در جريان قيام نوزده دى مردم قم، منزل ايشان محل تجمع مردم بود و ايشان با سخنرانى خود مردم را از مقاله توهين آميز به امام آگاه كرده و مردم را براى راهپيمائى تحريك كرد. در اين روز او را دستگير كرده و به خلخال و سپس سقز تبعيد كردند.

ايشان علاوه بر نويسندگى و تدريس فقه و اصول در حوزه علميه قم، مسئوليت اداره مدرسه علميه مهدى موعود را به عهده داشتند. مدتى نيز وى نماينده حضرت امام خمينى و امام جمعه همدان بودند. برخى از تأليفات او عبارتند از: كتاب انسان و جهان، شگفتيهاى آفرينش، جهان آفرين، كتاب دانش عصر فضا، اقتصاد اسلامى در دو جلد.

حجت الاسلام و المسلمين سيد رضا فاضليان

حجت الاسلام فاضليان در سال 1307 ه .ش در شهر همدان متولد شد. در همان كودكى به علوم دينى علاقه داشت و وارد حوزه علميه شد.

دوره سطح را نزد علما و بزرگانى چون حاج ميرزا على دامغانى، آقا ميرزا ابوالقاسم ربانى شاهنجرينى، حاج ميرزا محمد على دامغانى و ديگران گذراند.

مكاسب و دوره كامل فلسفه را نزد مرحوم حاج ميرزا ابوالقاسم ربانى شاهنجرينى فرا گرفت. در محضر آيت الله آخوند معصومى دوره كفاية الاصول را گذراند و دروس خارج را نيز طى چند سال طى نمود. چندين ماه نيز در عتبات عاليات از محضر آيت الله خويى كسب فيض نمود. در دروس آيات عظام مرحوم بروجردى و گلپايگانى و ديگران در قم نيز شركت داشته است و اجازه اجتهاد از برخى از اين بزرگواران دريافت نموده است.

او رساله‏هاى مختلفى را نوشته است از جمله رساله‏هايى در باب حجاب، تقيه، قاعده لا تعاد، قاعده على اليد و ... . ولى هيچكدام به چاپ نرسيده‏اند.

در دوره نهضت امام خمينى وى دستگير و به نقده تبعيد شد. بعد از آزادى و بازگشت از تبعيد، به سمت امام جمعه همدان منصوب شد.

پس از مدتى به درخواست مردم ملاير، به آن شهرستان رفت و سمت امام جمعه آنجا را پذيرفت و تا اين زمان همچنان در اين شهرستان مشغول خدمت مى‏باشند.

حجت الاسلام و المسلمين موسوى همدانى

وى در سال 1308 ه .ش در يكى از روستاهاى همدان متولد شد. پس از گذراندن دروس مكتب خانه به حوزه علميه همدان رفت.

پس از طى مراحل مقدماتى و سطح به قم رفت و از محضر اساتيدى چون حضرت امام خمينى(ره)، حضرت آيت الله العظمى بروجردى، حضرات آيات عظام گلپايگانى، مشكينى، سلطانى در زمينه فقه و اصول كسب فيض نمود.

در سال 1352 به تهران هجرت نمودند و به امر تبليغ و اقامه جماعت پرداختند.

در سال 1363 از سوى حضرت امام خمينى(ره) به نمايندگى ولايت فقيه و امامت جمعه همدان منصوب شد. وى علاوه بر مسئوليت فوق، مسئوليت حوزه علميه همدان را نيز بر دوش دارند.

از او چهار رساله تحقيقى و علمى در دسترس است: رسالت جهانى پيامبر اسلام، زندگى حضرت حجت(عج)، ترجمه جلد 77 و 78 كتاب شريف بحار الانوار.