فقیهان و مفسران استان مرکزی
از ویکی اطلس فرهنگی ایران
شيخ طبرسى
ابو على فضل بن حسن معروف به شيخ طبرسى و ملقب به امين الاسلام و امين الدين فقيه امامى، محدث و مفسر مشهور شيعه در سال 468 ه .ق چشم به جهان گشود.
برخى شيخ طبرسى را اهل طبرستان (مازندران كنونى)، برخى ديگر اهل طبس دانستهاند ولى مطابق تاريخ بيهق نوشته على بن زيد بيهقى كه فقط 15 سال پس از مرگ طبرسى تأليف شده و صاحب اين كتاب چهل و نه سال با اين شيخ بزرگوار هم روزگار بوده و شيخ نيز نزديك به 25 سال در سبزوار يعنى موطن بيهقى اقامت داشته است.
شيخ طبرسى را اهل طَبْرِس [تفرش كنونى ]دانسته و ذكر كرده است كه طبرس منزلى است ميان قاشان (كاشان امروزى) و اصفهان، واصل شيخ از آن بقعت است. [بنابراين به مرور زمان طَبْرِسى كه شكل صحيح تلفظ نام ايشان است به طَبَرسى تغيير يافته است].
خاندان طبرسى همه از عالمان دين بودند و با خاندان بزرگ سادات آل زباره در نيشابور و سبزوار خويشاوند بودهاند. نام ايشان در بسيارى از كتب تاريخ بزرگان و عالمان دين نوشته شده است.
شيخ طبرسى در فنون متداول زمان خويش از قبيل علوم دينى، علوم ادبى، شعر، رياضيات متبحر بوده و در آن زمينهها رتبه افادت يافته است.
وى داراى مصنفات عالى و متعددى است كه هر يك در اثبات تبحر و تسلط او در مراتب فضل و كمال برهانى واضح و دليلى محكم است.
برخى از مصنفات شيخ طبرسى عبارتند از: اسرار الامامه (كه گاهى از آن به اسرار ائمه نيز تعبير شده است)، اعلام الورى باعلام الهدى (اين كتاب در فضائل ائمه و احوال ايشان است)، جوامع الجامع (در تفسير قرآن، 4 جلد)، الجواهر (درنحو)، الكافى الشافى (در تفسير)، مجمع البيان (در تفسير قرآن به عربى، 10 جلد)، كنز اللالى (در اين كتاب كلمات قصار حضرت على بن ابيطالب عليهالسلام به ترتيب حروف تهجى فراهم آمده است).
سرانجام اين عالم بزرگوار در تاريخ دهم ذى الحجة سال 548 ه .ق در سبزوار چشم از جهان فرو بست و در شهر مشهد در جوار حرم حضرت رضا عليهالسلام مدفون گشت. خيابانى كه در جنب مدفن اين بزرگوار احداث گرديده به نام خيابان طبرسى معروف مىباشد.
قاضىزاده كرهرودى
عبدالخالق كرهرودى، ملقب به علاء الدين و معروف به قاضىزاده يا قاضى كرهرودى، عالم فاضل و متكلم محقق، از علماء قرن يازدهم هجرى و از تلامذه شيخ بهايى بود.
ايشان در مجلس شاه عباس صفوى اول (996ـ1038 ه .ق) با قاضىزاده خوارزمى مناظره كرد و كتابى در اين باب به امر شاه عباس تأليف كرد كه نسخهاى از آن پيش صاحب روضات بود كه به تصديق او در حدود ده هزار بيت بود و بهترين كتابى است كه در زمينه تنقيح كامل مسأله امامت تأليف شده است.
سرانجام ايشان در سال 1031 ه .ق وفات يافت.
برخى از تأليفات او عبارتند از: الاعتقادية، الامامة، حاشيه اثبات الواجب جلال الدين دوانى، حاشيه الهيات شرح تجريد، حاشيه جواهر شرح تجريد قوشچى.
ملا محمد مهدى نراقى
ملا محمد مهدى ابىذر نراقى معروف به محقق نراقى، در سال 1150 ه .ق در نراق ديده به جهان گشود. بعضى از افاضل، او را خاتم الحكماء و المجتهدين خواندهاند. وى از علماى معروف و طراز اول قرن دوازدهم و اوايل قرن سيزدهم هجرى بوده است. ملا محمد جامع جميع علوم عقلى و نقلى روزگار خود بوده است و تأليفات زيادى در فقه، اصول، رياضى، حكمت و اخلاق دارد.
مرحوم ملا محمد مهدى نراقى از محضر اساتيد بزرگى چون ملا اسماعيل خواجويى، حاج شيخ محمد هرندى، ملا مهدى هرندى و آقا ميرزا نصير اصفهانى در اصفهان بهره گرفته و سپس جهت تكميل تحصيلات خود عازم عتبات عاليات شده و به مدت چندين سال از محضر درس اساتيد بزرگى چون آقا محمد باقر بهبهانى و شيخ يوسف بحرانى در كربلا و نجف بهره كافى برده و پس از مراجعت به ايران مدتى در نراق و كاشان رحل اقامت افكنده و به بركت وجود ايشان، كاشان دارالعلم گرديد.
از محضر درس وى شاگردانى چون محمد باقر شقتى، در اصفهان و تنى چند از شخصيتهاى ديگر خوشهچينى كردهاند. ايشان گذشته از تسلطى كه به زبان عربى داشت، زبان عبرى را نيز فرا گرفته بود. مرحوم ملا محمد مهدى نراقى در سال 1209 ه .ق در سن 60 سالگى در شهر كاشان بدرود حيات گفت. جنازه شريف ايشان از كاشان به نجف منتقل و در سمت پشت سر مبارك مولى الموحدين على بن ابيطالب عليهالسلام دفن گرديد.
از ملا محمد مهدى نراقى تأليفات زيادى به جاى مانده است كه تعداد آنها را تا سى و دو جلد ذكر كردهاند. برخى از مهمترين آثار وى عبارتند از: لوامع، جامع الافكار، جامع السعادت، كتاب اللمعات العرشيه در حكمت اشراق، توضيح الاشكال تحرير اصول اقليدس، رساله در علم حساب، ديوان اشعار.
ملا احمد فاضل نراقى
ملا احمد بن مهدى بن ابىذر نراقى معروف به فاضل نراقى در سال 1185 ه .ق مطابق با سال 1150 ه .ش در نراق ديده به جهان گشود. ملا احمد نراقى از فحول عُلماى دين و اكابر مجتهدين شيعه در قرن سيزدهم بود و در علوم مختلف عقلى و نقلى (فقه، اصول، رياضى، نجوم، علم رجال و ادبيات شعر) تبحرى خاص داشت.
او فردى زاهد، متقى و داراى اوصاف حميده و اخلاق پسنديده و زبانزد عام و خاص بود و به طور كلى مىتوان او را از نوادر روزگار و تاريخ علم و فقاهت ايران دانست.
مرحوم فاضل نراقى تسلط كامل به زبان عربى، عبرى داشته است. بُعد سياسى شخصيت ملا احمد از ديگر ابعاد شخصيتى او كمتر نبوده، به طورى كه در تاريخ جنگهاى ايران و همچنين در تاريخ سياسى و ديپلماسى ايران مسطور است.
مقام سياسى و اجتماعى ملا احمد بر آن پايه بود كه فتحعلى شاه قاجار براى جلب نظر ايشان مدرسهاى عظيم در شهر كاشان بنا كرد و وقفنامه آن را به ملا احمد و اولاد ايشان سپرد.
شاه قاجار كه خود را مقلد نراقى مىدانست از ايشان تقاضاى رسالهاى جامع نمود و نراقى در اجابت تقاضاى شاه كتاب وسيلة النجاة را در دو مجلد تأليف و به شاه اهدا كرد.
در سال 1240 ه .ق كه پيمان ايران و روس (معاهده شوم گلستان) از سوى روسها نقض شد ملا احمد نراقى به عنوان يكى از شخصيتهاى بزرگ در جهاد ملى با قواى متجاوز روسيه همت گماشت و تحت تأثير عوامل خود فروخته دربار قرار نگرفت.
وى همچنين بارها حاكم ظالم كاشان را از شهر بيرون كرد و از تهديدهاى دربار و شاه خوفى به خود راه نداد.
نراقى در سال 1245 ه .ق در نراق دار فانى را وداع گفت و جنازه وى را به نجف حمل نموده و در آنجا به خاك سپردند.
بيشتر آثار ملا احمد در زمينه فقه و اصول است. همچنين قسمتى از آثار وى شرح و بسط و تكميل آثار پدرش مىباشد.
از ايشان 34 اثر باقى مانده كه برخى از آنها عبارتند از: اجتماع الامر و النهى، در اصول. اسرار الاحكام، در اصول فقه. اسرار الحج به فارسى مشتمل بر اعمال و آداب باطنى و ظاهرى حج. خزائن به فارسى، شامل لطايف، ظرايف، محاورات، مطايبات و ... سيف الاُمة و برهان الملة فى النبوة، به فارسى (در رد شبهات پادرى مسيحى). مثنوى طاقديس (ملا احمد در اشعارش صفايى تخلص مىكرده است). عوايد الايام حاوى قواعد عمده فقه و اصول. معراج السعادة (در اخلاق و تعليم و تربيت).
آيت الله فتحعلى سلطان آبادى
عالم ربانى آيت الله ملا فتحعلى سلطان آبادى از مشاهير علماء اين سامان و اساتيد بزرگ علم اخلاق بوده است. مردم در علو درجه و ورع و تقوا و زهد به او مثل مىزدند و برخى معتقد به كرامت از وى مىباشند.
حضرت حجت الاسلام و المسلمين حاج آقا بادكوبهاى از وعاظ و مدرسين معروف حوزه علميه اراك درباره وى مىگويد: «ايشان خيلى مورد احترام مردم اراك بود و قبل از آنكه به نجف برود در محلهاى بود كه به نام محله آخوند ملا فتحعلى مشهور است... شنيدهام كه مرحوم ميرزاى شيرازى ارجاعات زيادى داشتند و گاهى مراجعات را به مرحوم حاج شيخ ملا فتحعلى ارجاع مىدادند».
آيت الله سيد مصطفى تفرشى
سيد مصطفى تفرشى فرزند حسين حسينى از علماى رجالى معروف قرن يازدهم هجرى است. وى از شاگردان خاصه مولى عبدالله تسترى بود و در علم رجال دستى توانا داشت. معروفترين تأليف وى كتاب «نقد الرجال» به عربى است كه از منابع مهم رجالى مىباشد.
مير فيض الله تفرشى
مير فيض الله فرزند عبدالقاهر حسينى تفرشى از فقها و محدثان شيعه در سال 1205 ه .ق متولد شد. وى از شاگردان و از خواص و ملازمان ملا احمد معروف به مقدس اردبيلى در نجف بود و پس از فوت ايشان عهدهدار تدريس، فتوى و زعامت در نجف شد.
برخى از تأليفات وى عبارتند از: «مفتاح الشريعة» (در شرح مختلف الشيعه علامه حلى)، «الانوار القمرية» (در شرح الاثناء عشرية الصلاتية حسن بن شهيد ثانى معروف به صاحب معالم)، «الاربعين حديثا»، «الاصول» (حاشيه بر آيات الاحكام مقدس اردبيلى) و ...
حاج ميرزا احمد ساوجى
حاج ميرزا احمد ساوجى از مشاهير علما و مشايخ فقها بود. خدمت حاج ملا احمد نراقى (صاحب مستند و مناهج)، و نيز استاد بزرگوار حاج ميرزا مسيح مجتهد تهرانى تحصيل كرد. ايشان در سال 1305 ه .ق به رحمت ايزدى پيوست.
حاج آقا محمد عراقى
علامه زاهد حاج آقا محمد عراقى مشهور به مجتهد، فرزند آخوند ملا محمد باقر كرهرودى كزازى، مقدمات، سطوح و خارج را در خدمت پدر بزرگوارش در كرهرود گذراند، و در مصاحبت پدرش در حدود سال 1285 ه .ق در تهران اقامت گزيد، و به تدريس در مدرسه سپهسالار قديم پرداخت.
سپس بر اثر برخى حوادث به موطن اصلى خود يعنى اراك (كرهرود) بازگشت. پس از فوت پدر، تجار و معتمدين كنگاور و جمعى از مردم پى در پى خواستار شدند تا ايشان به كنگاور رفته و به تبليغ و تدريس بپردازد وى نيز قبول كرده و همراه خانوادهاش به آنجا منتقل شد.
شدت علاقه ايشان به اهل بيت عليهم السلام حدى بود كه هر چه مال و منال در دوران زندگانى نصيب ايشان مىشد در راه اقامه مجلس عزاى امام حسين عليهالسلام وقف مىنمود.
اين عالم بزرگ از آيات و مراجع مقيم نجف اشرف از جمله آيت الله ميرزا على آقا شيرازى فرزند بزرگ سيد مجدد شيرازى و آيت الله آخوند ملا محمد على خوانسارى اجازه اجتهاد داشت.
آيت الله حاج شيخ اسماعيل محلاتى نجفى
حاج شيخ اسماعيل محلاتى نجفى عالمى بزرگ و محقق توانا در سال 1269 ه .ق به دنيا آمد از محضر ميرزاى شيرازى بزرگ و ميرزا حبيبالله رشتى بهره برد و خود در سلك عالمان بزرگ درآمد. او در باب سياست و حكومت دينى نظرات خاصى داشت كه آن را در كتاب ارشاد العباد الى عمارة البلاد منعكس نموده است.
اين عالم فرزانه سرانجام در سال 1343 ه .ق چهره در نقاب خاك كشيد.
وى داراى تأليفات فراوانى مىباشد كه برخى از آنها عبارتند از: تنقيح الابحاث، نفائس الفوائد، نورالعلم و الايمان، الدرر اللوامع و...
آخوند محمدباقر كرهرودى
آخوند علامه محمدباقر كرهرودى مشهور به «كبير» در كرهرود از توابع اراك متولد شد. بعد از اتمام مقدمات و خواندن مقدارى از سطح نزد حاج سيد محمدباقر كرهرودى مشهور به حجت الاسلام و آخوند ملا احمد ملايرى، براى اتمام آن راهى نجف شد و از اساتيد آن ديار و در رأس آنها شيخ مرتضى انصارى كمال استفاده را نمود.
پس از طى مراتب اجتهاد و دريافت گواهى اجتهاد از اساتيد و مراجع عظام، به زادگاه اصلى خود اراك (كرهرود) بازگشته و در آنجا به تدريس از فقه و اصول پرداخت. ايشان براى تبليغ دين و گستردن بساط علم و دانش به تهران عزيمت كرد و در آنجا به تدريس پرداخت و عهدهدار توليت مدرسه سپهسالار قديم شد.
در جريان انعقاد قرارداد احداث راهآهن با انگليس، ايشان و آيت الله سيد عبدالله بهبهانى، آيت الله سيد محمد طباطبايى و آيت الله حاج ميرزا حسن آشتيانى به مشاوره با يكديگر پرداخته و احداث راهآهن از خارج به ايران را به صلاح نمىبينند و بالاخره تصميم بر آن گرفتند كه نامهاى به امضاء اين چهار تن نوشته شود و به اطلاع ناصرالدين شاه برسد. ناصرالدين شاه نيز پس از اطلاع از نظريه آقايان علماء، قرارداد نامبرده با بريتانيا را باطل مىكند.
پس از مدتى اقامت در تهران، بنا به درخواست مردم و معتمدين كنگاور و دستور ميرزاى شيرازى، به كنگاور عزيمت كرده و آنجا را وطن خود قرار داد.
آيت الله آقا نورالدين عراقى
آقا نورالدين از فقها، عالمان بزرگ و مردان سياست، در سال 1278 ه .ق در سلطان آباد (اراك) ديده به جهان گشود. تحصيلات ابتدايى خود را در مدرسه سپهسالار شروع نمود و سپس براى استفاده بيشتر علمى در سال 1303 ه .ق به نجف اشرف مهاجرت نمود و از محضر اساتيدى مانند ميرزاى شيرازى، ميرزا حبيب الله رشتى، آخوند خراسانى، حاج ميرزا حسين حاج ميرزا خليل طهرانى و ديگران بهره برد و از اساتيد خويش همچون آخوند خراسانى و حاج ميرزا حسين حاج ميرزا خليل (تهرانى) موفق به اخذ اجازه اجتهاد شد.
وى پس از گذراندن تحصيل به زادگاه خود بازگشت و در آن شهر به تربيت دينى مردم مشغول شد. ايشان به تبع استاد خود آخوند خراسانى نقش فعالى در قضاياى مشروطيت در اراك ايفا نمود و رياست انجمن ولايتى در اين شهر بر عهده ايشان بوده است.
از حوادث مهم حيات سياسى ايشان مىتوان به، دخالت در انتخابات نيابت سلطنت، مهاجرت به عراق و استامبول در جريان حوادث جنگ جهانى، و فعاليت در انجمنهاى ولايتى در مشروطيت اشاره كرد. از خصوصيات اخلاقى ايشان به وارستگى و كلام نافذ ايشان مىتوان اشاره كرد.
وى با ديوان حافظ و مثنوى مولوى سخت عجين بود و با خواندن و گوش دادن به اشعار حافظ اشك بر محاسن سفيدش مىغلطيد.
از ديگر صفات برجسته وى حفظ حيثيت و مقام مردم و روحانيت بود. ايشان در بين مردم آنچنان محبوبيت داشت كه نه تنها محبوب مردم مسلمان اراك و ساير نقاط بود بلكه يهوديان و مسيحيان شهر نيز دوستدار او بودند.
آقا نور الدين داراى 15 رساله و كتاب بوده است كه به صورت خطى بر جا مانده است از جمله آثار وى مىتوان از كتابها و رسالههاى مسأله رجعت، رساله نور الايمان، رساله حقوق زن (به زبان عربى) نام برد.
سرانجام اين عالم وارسته بعد از گذراندن يك دوره بيمارى در سال 1341 ه .ق چهره در نقاب خاك كشيد. امروزه مقبره آقا نور الدين در اراك محل زيارت مردم اراك و ديگر نقاط مىباشد.
آيت الله آقا ضياءالدين عراقى (اراكى)
شيخ على ملقب به ضياءالدين مشهور به آقاضياء و محقق عراقى، فقيه و اصولى نامور، در سال 1278 ه .ق در سلطان آباد (اراك) قدم به عرصه وجود گذاشت. وى مقدمات علوم را نزد پدرش ملا محمد كبير عراقى (اراكى) و تنى چند از فضلاى اراك فرا گرفت.
در سال 1300 ه .ق به حوزه اصفهان مهاجرت نمود و از اساتيد معروف ميرزا هاشم چارسوقى و آخوند كاشى بهرهمند گرديد و حكمت و فلسفه را نزد ميرزا جهانگير خان قشقايى تلمذ نمود.
وى در سال 1308 به زادگاه خويش مراجعت كرد و بعد از چندى به عراق مهاجرت نمود و در حوزه درسى ميرزا حبيب الله رشتى و آخوند خراسانى شركت نمود و به علت نبوغ فراوان در حلقه اصحاب خاص آخوند در آمد. آقا ضياء از ديگر اساتيد نظير سيد محمد كاظم طباطبايى (صاحب عروه)، حاج ميرزا خليل تهرانى، سيد محمد فشاركى و شيخ شريعت اصفهانى استفاده نمود.
ايشان پس از رحلت استادش آخوند خراسانى (1329 ه .ق) به مدت 32 سال به تدريس خارج فقه و اصول پرداخت.
از جمله ويژگىهاى تدريس وى مىتوان از تحقيقات عميق در مسائل علمى، وسعت دانش، احاطه به آراى علماء گذشته، اصالت رأى وسعه صدر در امر تدريس نام برد. از خصوصيات بارز اخلاقى وى مىتوان به زهد و عدم علاقه به شهرت و نام، تواضع و فروتنى و اهتمام به امور شاگردان اشاره كرد.
آقا ضياء، در مدت حيات درسى خويش شاگردان و فقهاى بزرگى را تربيت نمود و بيشتر فقها و مراجع معاصر از خوشهچينان مستقيم و غيرمستقيم حلقه درسى وى به شمار مىآيند.
ايشان تأليفات فراوانى در فقه و اصول دارند اما متأسفانه برخى از يادداشتهاىشان از بين رفته است. اگر چه 24 اثر گرانبها به صورت چاپى و خطى از ايشان باقى مانده است و شاگردان وى نيز ابحاث درسى ايشان را در طول تدريس، جمع آورى نموده و به صورت تقريرات درسى ايشان منتشر نمودهاند كه نهاية الافكار، بدايع الافكار از اين جملهاند.
سرانجام آقا ضياء پس از 60 سال تحصيل، تحقيق و تدريس در سال 1361 ه .ق پرده در نقاب خاك كشيد و در صحن شريف اميرالمومنين عليهالسلام در به خاك سپرده شد.
آيت الله امامى
آيت الله حاج شيخ محمد امامى اراكى از علما بزرگوار اراك است. پدرش علامه آيت الله آخوند ملا محمد على امامى خوانسارى از دانشمندان بنام و بزرگ عصر خود در نجف اشرف بوده است. از اساتيد ايشان مرحوم آيت الله نائينى قدسسره بودند، كه اجازه اجتهاد ايشان را صادر كردند.
برخى از تأليفات ايشان عبارتند از: منهاج الاحرام لزائر بيت الله الحرام، بغية الطالب در حاشيه مكاسب شيخ انصارى، تسديد القواعد فى حاشية الفرائد (حاشيه مبسوطى بر رسائل شيخ) و بالغ بر هجده حاشيه و رساله ديگر.
شيخ مرتضى آشتيانى
شيخ مرتضى فرزند ميرزاى آشتيانى در سال 1281 ه .ق در مشهد متولد شد. از آنجا كه وى يك شب پس از فوت شيخ مرتضى انصارى به دنيا آمده بود، به احترام آن فقيه بزرگ مرتضى ناميده شد. حاج شيخ مرتضى از بزرگترين فقها و مجتهدان زمان خود به شمار مىآمد.
ايشان در جنبش مشروطيت شركت فعال داشتند و از جمله علمايى بود كه در حرم حضرت عبدالعظيم عليهالسلاممتحصن گرديد و در قضيه بانك روس و حوادثى كه منتهى به لغو امتياز آن شد نيز نقش به سزايى داشت. معظم له در مشهد، تهران و كربلا به تدريس و اصلاح امور مردم پرداخت.
سرانجام پس از پنجاه سال تدريس و تبليغ دين و رهبرى مردم در نهضتهاى مختلف، در سال 1265 ه .ق سن 85 سالگى به سوى معبود شتافت و در پايين پاى مبارك حضرت امام رضا عليهالسلام جنب در حرم مطهر مدفون گشت.
آيت الله ميرزا حسن آشتيانى(ره)
آيت الله ميرزا حسن آشتيانى فرزند ميرزا جعفر آشتيانى از روحانيون بزرگ آشتيان و از اعاظم ايران در سال 1284 ه .ق در آشتيان چشم به جهان گشود.
وى در سيزده سالگى براى كسب علوم دينى به شهر بروجرد مهاجرت كرد و مدت چهارسال نزد ملا اسدالله بروجردى كه از علماى مشهور آن سامان بود باقى ماند و از وجود ايشان بهرهمند گرديد.
سپس در هفده سالگى عازم نجف اشرف شد و در درس شيخ مرتضى انصارى(ره) حاضر شد. همت، كنجكاوى و هوش سرشار ايشان باعث شد تا ايشان از شاگردان خاصه شيخ شده و رابطه تنگاتنگى بين شيخ و ميرزا برقرار شود.
پس از رحلت استادش شيخ انصارى به ايران مهاجرت نمود با استقبال باشكوه مردم تهران مواجه شد. وى تا آخر عمر در تهران زندگى كرد و ضمن تدريس در حوزه علميه تهران به مسايل اجتماعى نيز توجه خاص داشت در حل مشكلات مردم مىكوشيد، بدين سبب از جايگاه اجتماعى خاصى برخوردار بود. در جريان قرارداد ننگين امتياز تنباكو، ايشان نقش به سزايى ايفا كرد.
وى ضررها و معايب قرارداد مزبور را به شاه گوشزد كرد و از او خواست تا با لغو قرارداد، دست استعمار را از كشور كوتاه كند ولى ناصرالدين شاه به اين درخواستها توجهى نكرد.
ميرزاى آشتيانى طى تلگرافهايى ميرزاى شيرازى را از اوضاع ايران مطلع ساخت و ايشان نيز دوبار به شاه تلگرام ارسال كرد و خواستار لغو قرارداد شد ولى بىفايده بود. تا اينكه سرانجام فتواى تاريخى ميرزاى شيرازى صادر شد.
پس از انتشار حكم از چنان مرجع بزرگ، همه طبقات مردم مسلمان و بلكه افراد غير مسلمان و حتى برخى از زنان ناصرالدين شاه از اين حكم پيروى كردند.
ناصرالدين شاه به ميرزا حسن آشتيانى پيام داد كه: «اين حكم از طرف ميرزاى شيرازى است، او مجتهد است و شما هم مجتهد، دولت از شما خواهش مىكند به اباحه و تجويز دخانيات حكم كنيد».
ايشان در جواب قاطع و كوبندهاى به شاه گفت كه: «حكم ميرزا [شيرازى] صلاح بر نمىدارد و ...».
دربار كه خود را در مخمصهاى وحشتناك گرفتار مىديد تصميم گرفت ميرزا حسن آشتيانى را وادار سازد تا حكم تحريم ميرزاى شيرازى را لغو كند.
بدين منظور شاه طى پيامى به ميرزا حسن نوشت كه يا بايد در مجامع عمومى به منبر رفته و قليان بكشد يا اينكه از تهران خارج شود.
ايشان نيز در جواب با صراحت و قاطعيت تمام گفته بود: «نقض حكم حجهالاسلام [ميرزا] از هيچرو برايم ممكن نيست، ولى از تهران مىروم. امروز را مهلت دهيد تا وسيله سفر فراهم كنم. فردا البته خواهم رفت».
پس از انتشار خبر تبعيد تمام دكانها و سراها بسته و تعطيل عمومى شد. شاه كه اوضاع را وخيم ديد در نامهاى به ميرزا حسن آشتيانى حكم لغو امتياز را صادر كرد.
سرانجام پس از پنجاه و پنج روز تحريم تنباكو، فتواى ميرزاى شيرازى مبنى بر حليت دخانيات از سوى ميرزاى آشتيانى اعلام شد.
سرانجام ميرزا حسن آشتيانى در سال 1319 ه .ق در سن 71 سالگى در تهران عالم خاكى را وداع كرد و در يكى از حجرههاى صحن بالاى سر حرم حضرت على بن ابيطالب عليهالسلام در كنار قبر شيخ جعفر شوشترى به خاك سپرده شد.
آثار به جا مانده از وى عبارتند از: بحرالفوائد فى شرح الفرايد (حاشيهاى مفصل بر رسائل شيخ انصارى)، الاوانى الذهب و الفضه (رسالهاى در بيان حكم شرعى ظروف طلا و نقره)، كتاب فى المشتق (مبحثى در علم اصول فقه)، كتاب القضاء، كتاب فى قاعدة الحرج (بررسى قاعدهاى در فقه)، و بيش از ده كتاب و رساله فقهى ديگر.
حاج آقا محسن عراقى
حاج آقا محسن عراقى جامع منقول و معقول و سر سلسله خاندان محسنى اراكى در سال 1284 ه .ق متولد شد. ايشان از آيت الله العظمى حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى (ره) دعوت كردند كه به اراك بيايد و تشكيل حوزه دهد و آن مرحوم نيز پذيرفت و در سال 1332 ه .ق از كربلا به اراك آمد و حوزه علميه اراك را تشكيل دادند و تا سال 1340 ه .ق در آنجا به تدريس و تربيت فضلاء اقدام نمودند، آنگاه در سال مزبور به قم مهاجرت نموده و حوزه علميه قم را تأسيس كردند.
حاج آقا محسن در سال 1325 قمرى در گذشت و در شهر اراك مدفون گرديد.
آخوند ملامحمود كرهرودى (واعظى)
ملا محمود كرهرودى، پدر از علماى وارسته و زاهد در سال 1288 ه .ق در قصبه كرهرود اراك متولد شد. وى در اوان كودكى پدر را از دست داد و در زادگاهش كرهرود، (از روستاهاى اراك) به تحصيل علوم دينى مشغول شد.
پس از مدتى به تهران عزيمت نمود و در مدرسه مروى سكونت گزيد، و در نزد مرحوم صدر العلماء و ساير اساتيد حوزه علميه تهران چند سالى به تحصيل ادامه داد و پس از مدتى مجددا به كرهرود مراجعت نمود. او در سال 1361 ه .ق بدرود حيات گفت و در كرهرود به خاك سپرده شد.
از وى تأليفاتى به شرح زير بر جاى مانده است: مجموعهاى محتوى شش رساله (شامل: مناظره امام صادق عليهالسلام با ... در توحيد و عدل، رساله در وجوه اعجاز قرآن، رساله درباره معراج و شق القمر و رد الشمس، رساله در سهو النبى صلىاللهعليهوآله، كيفيت جمع قرآن، بيانات امام على بن ابيطالب عليهالسلام در انواع آيات قرآن.) مجموعهاى ديگر محتوى شش رساله (شامل: رساله در اضطرار به حجت، رساله در بيان عصمت ائمه عليهمالسلام، در بيان فضائل و مناقب اهل بيت عليهمالسلام، در بيان صفات امام، در بيان نفى ظلم و ابطال جبر و تفويض و نقل مطالبى درباره قضاء و قدر، در بيان علل بعض احكام و كيفيت حشر و نشر و معاد جسمانى.) مجموعهاى ديگر مشتمل بر هشت رساله (شامل: رساله در عدالت، رساله در عدل خداوند متعال، در بيان معنى نيت، در بيان معنى رسول و نبى و معجزه و اثبات امامت، رساله در اصول خمسه، رساله در رد صوفيه، در حرمت غنا، در فرق بين معاصى كبيره و صغيره.) مكارم الاخلاق (نظير جامع السعادات نراقى). منية المؤمنين (مشتمل بر مواعظ و نصايح). صيغ العقود.
ميرزا مهدى آشتيانى
ميرزا مهدى آشتيانى حكيم، عارف و مدرس بزرگ فلسفه در سال 1306 ه .ق در تهران ديده به جهان گشود. (وى فرزند آقا ميرزا جعفر آشتيانى معروف به ميرزاى كوچك و برادرزاده و داماد ميرزا حسن آشتيانى بود).
او نخست نزد پدرش و شيخ مسيح طالقانى و سيد عبدالكريم لاهيجى و شيخ فضل الله نورى علوم مقدماتى و منقول را خواند و سپس در نزد ميرزا هاشم اشكورى، ميرزا حسن كرمانشاهى به آموختن فلسفه و عرفان پرداخت و علم طب را نيز نزد ميرزا ابوالقاسم نائينى (رئيس الاطباء) و ناظم الاطباء آموخت.
وى در سال 1327 ه .ق به عراق رفت و در حوزه درسى آخوند خراسانى، سيد كاظم يزدى، ميرزاى نائينى، آقا ضياء عراقى و سيد ابوالحسن اصفهانى شركت جست و در زمره فقيهان درآمد و سپس به تهران بازگشت و تا پايان عمر به تدريس حكمت و عرفان پرداخت و شاگردان بسيار پرورش داد كه از آن جملهاند: ميرزا ابوالحسن شعرانى، استاد مرتضى مطهرى، دكتر فلاطورى و....
سرانجام ميرزا مهدى در سال 1372 ه .ق در تهران دار فانى را وداع گفت.
آثار او عبارتند از: اساس توحيد، تعليقه بر منطق منظومه، تعليقه بر حكمت منظومه، تعليقه بر شفاء، اسفار، اشارات، فصوص، مصباح الانس، فصوص الحكم و عز (هر كدام از تعليقات وى كه البته از شرح و تفسير افزونتر است خود اثر مستقلى به حساب مىآيد).
آيت الله شيخ عبدالنبى عراقى (اراكى)
شيخ عبدالنبى عراقى در سال 1308 ه .ق در وفس اراك به دنيا آمد. وى مقدمات علوم را در زادگاه خود اراك فرا گرفت و مدتى نيز در قم به تحصيل علوم دينى پرداخت سپس به اراك بازگشت و مدتى در نزد آقا نورالدين از مجتهدين برجسته اراك تلمذ نمود و در سال (1321 ه .ق) براى تكميل علوم خويش به نجف اشرف مهاجرت نمود و مدت دو سال در درس اصول آخوند خراسانى و فقه سيد كاظم يزدى (صاحب عروهالوثقى) شركت كرد. او سپس در درس آقا ضياء، آشيخ على قوچانى، آيت الله شريعت و ميرزاى نائينى شركت كرد. ايشان در سفر دوم خود به نجف مدت 10 سال در آنجا سكونت كرد و خود به تدريس خارج فقه و اصول پرداخت.
شيخ عبدالنبى در عرفان عملى از شاگردان ميرزا على آقا قاضى طباطبائى بود و خود نيز داراى مقامى بس والا در عرفان و رياضت نفس بود. وى پس از فوت آيت الله بروجردى مرجع تقليد گروهى از شيعيان بود. ايشان داراى 65 جلد تأليف در علوم مختلف است. اسامى كتب چاپ شده و چاپ نشده ايشان در انتهاى رساله علميه ايشان «انيس المقلدين» آمده است.
سرانجام اين مرد بزرگ در سال 1362 ه .ق دارفانى را وداع گفت و در مسجد بالاسر حضرت معصومه عليهاالسلام در كنار مرحوم آيت الله العظمى حائرى يزدى دفن گرديد.
حاج ميرزا محمود آشتيانى
ميرزا محمود فرزند شيخ مرتضى آشتيانى در سال 1312 يا 1314 ه .ق در تهران به دنيا آمد. وى بعد از فراغت از دوره سطوح عالى به مشهد مشرف و در مجلس بحث پدرش حاضر شد. سپس به نجف رفته و مدت سه سال در آنجا اقامت و از محضر آيت الله نائينى استفاده كرد.
پس از بازگشت به ايران حدود هشت سال يا بيشتر در قم از بحثهاى مرحوم آيت الله حائرى يزدى استفاده كرد و سپس به تهران بازگشت و تا پايان عمر يعنى سال 1401 ه .ق / 1359 ه .ش، در آنجا بود. ميرزا محمود مدتى نيز در دروس عقلى ميرزا هاشم اشكورى و ميرزا حسن كرمانشاهى حاضر گشته بود. برخى از تأليفات ايشان عبارتند از: كتاب الصلوة (نوشتههاى بحث استادش آيت الله حائرى(ره) در 3 جلد به عربى)، كتاب النكاح (يادداشتهاى بحث آيت الله حائرى (ره) در 1 جلد به عربى)، شرح درر الفوائد آيت الله حائرى و چندين كتاب ديگر.
آيت الله سلطان العلماء اراكى
آيت الله حاج شيخ محمد سلطان العلماء اراكى از شاگردان مبرز مرحوم آخوند خراسانى و داراى تأليفاتى است كه از ميان آنها «حاشيه بر كفايه» مطبوع و معروف مىباشد. ايشان از علماء برجسته و مدرسين بزرگ و مجتهدين اراك بوده و بسيارى از علماء حوزه علميه قم و اراك نزد وى تلمذ نمودهاند. مسجد ايشان به نام مسجد آيت الله سلطان در اراك معروف است.
حضرت آيت الله العظمى اراكى(ره)
شيخ الفقهاء و المجتهدين حضرت آيتالله العظمى حاج شيخ محمدعلى مُصلحى اراكى(ره) در 24 جمادى الثانى 1312 در شهر اراك متولد شد. اجداد ايشان، اهل قلم و بيان و فضل و سواد بودهاند. پدر ايشان «حضرت آيت الله حاج ميرزا آقاى فراهانى» از علما و اوتاد و ابرار بودند. مادر ايشان، فرزند سيد عقيل از سادات امام جمعه نطنز بودند. اجداد مادرىشان به سيد حسن واقف مىرسد كه امامزادهاى در نطنز است و بارگاهى بسيار مجلل دارد.
حضرت آيت الله اراكى در سن 25 سالگى به حد اجتهاد رسيدند. ايشان با بزرگانى چون حاج سيد احمد خوانسارى و سيد محمد تقى خوانسارى سالها دوست و هم مباحثه بودند. بعد از مهاجرت مرحوم آقاى حائرى به قم و تأسيس حوزه علميه در اين شهر (1340 ه .ق) آقاى اراكى به دعوت ايشان به قم مهاجرت نمود و در مدرسه خان ساكن گرديد.
ايشان مجموعا 23 سال از درس آيت الله حائرى(ره) استفاده برد و خود بيش از 35 سال به تدريس فقه و اصول پرداخت و بسيارى از دانشمندان بزرگ حوزه علميه قم از شاگردان وى هستند. ايشان غامضترين مسايل علمى را با بيانى شيوا به سهولت تفهيم مىكردند.
آيت الله اراكى در طول بيش از 75 سال تحصيل و تدريس آثار بسيارى را اعم از تأليف و تقرير بر جاى نهاده است كه برخى از آنها عبارتند از: تقريرات فقه آيت الله العظمى حائرى شامل طهارت و ارث. تقريرات اصول آيت الله العظمى حائرى (سه دوره) تقريرات بحث مرحوم آيت الله سلطان العلما اراكى. حاشيه بر عروة الوثقى. توضيح المسائل. مناسك حج. كتاب الخيارات. كتاب البيع. كتاب النكاح و...
اين مرجع بزرگ، كه در طول يك قرن زندگى سراسر افتخار خود هرگز در پى احراز مقام و مسندى نبود، پس از رحلت حضرت امام خمينى (ره) با تقدير الهى به عنوان ذخيرهاى گرانبها ملجاء و پناه امت شده و با روشن بينى ويژهاى كه داشتند به صورت حامى بزرگى براى انقلاب و نظام اسلامى در آمدند و از سرچشمه معنويت بىنظير خود، نهال حاكميت اسلام در اين سرزمين را آبيارى كردند و سرانجام در روز سه شنبه هشتم آذر 1373 ه .ش برابر با 25 جمادى الثانى 1414 ه .ق به ديدار معبود شتافتند.
آيت الله حاج ميرزا خليل كمرهاى
آيت الله حاج ميرزا خليل كمرهاى از دانشمندان و نويسندگان نامدار در سال 1317 ه .ق در كمره به دنيا آمد. ايشان در شهرهاى خوانسار، اراك و قم تحصيل كردند. ايشان در طول ساليان دراز به تدريس كتب فقهى و علوم معقول و منقول و همچنين به تدريس هيئت و هندسه در شهرهاى قم و تهران مشغول بودند.
علامه كمرهاى ضمن سفر به كشورهاى مختلف اسلامى و شركت در محافل و نشستهاى مذهبى از جمله كنفرانس بزرگ اسلامى پاكستان، كنگره بيت المقدس، كنگره اسلامى حجاز و غيره نقش ارزندهاى در ابلاغ پيام مذهب شيعه و معرفى آن به ساير دانشمندان مسلمان داشته است و همچنين بيش از پنجاه كتاب در زمينههاى مختلف تأليف كردهاند، كه نام برخى از آنها عبارتند از: كتاب افق وحى، على و زهراء، سرچشمه آب حيات، نهج البلاغه و جنگ، نامه كودك در مسجد، عنصر شجاعت (در چند جلد)، مجلس مباحثه امام رضا عليهالسلام با عمران صابى، فلسفه غيبت امام زمان (عج)، رساله مناسك و مسائل حج و عمره، ندائى از سرزمين بيت المقدس، اسرار حج، تفسير سوره نور، غروب آفتاب در اندلس، تصحيح و تحشيه مراقبات السنة.
آيت الله العظمى سيد روح الله موسوى خمينى
حضرت امام خمينى، از بزرگترين علما و فقهاى سياسى عالم اسلام است كه با قيام خويش نداى اسلام را به گوش تمام جهانيان رسانيد. اين اسوه تقوى و دانش در سال 1320 ه .ق در خمين به دنيا آمد. پدرش از علماى بر جسته خمين به شمار مىرفت كه به ضرب گلوله ظالمان شهيد شد و روح الله را در طفوليت تنها گذاشت.
امام خمينى مقدمات علوم را در خمين آموخت و هنوز جوان بود كه عازم اراك شد تا درس آيت الله حائرى يزدى را در مدرسه سپهدارى اراك درك نمايد.
در سال 1340 ه .ق همراه آيت الله حائرى به قم آمد و مدتى در مدرسه دارالشفاء سكونت گزيد و از درس آيت الله حائرى بهرهها جست. پس از آيت الله حائرى به عنوان استادى متبحر شناخته شد و در سال 1347 ه .ق در حالى كه 27 سال بيش نداشت به تدريس كتب فقهى همت گماشت.
درس خارج فقه و اصول را در سال 1364 ه .ق همزمان با ورود آيت الله بروجردى به قم آغاز نمود. نبوغ، هوش سرشار و معلومات و فضايل بىشمارش او را از مراجع بزرگ اسلام قرار داد.
بروز اصلاحات حكومت پهلوى و سياست اسلام زدايى آن رژيم، امام خمينى را وارد صحنهاى از استراتژى جديد فقه سياسى اسلام نمود و با مبارزهها و حركتهاى آزاديبخش او عاقبت ملت ايران وارد نهضت و انقلابى بزرگ شد و در پى آن پيروزى انقلاب اسلامى پديد آمد.
بنياد نظام جمهورى اسلامى از اساسىترين كارهاى بىنظير امام خمينى است كه همچنان با يك ابهت و سياست مستقل ادامه دهنده راه و آرمانهاى آن بزرگوار مىباشد.
امام خمينى پس از پيروزى انقلاب اسلامى با رهنمودها و پيامهاى تاريخى خويش اميد ميليونها مسلمان و آزاده جهان را تقويت كرد و الگوى بسيار زنده و گويا براى جهان اسلام به حساب مىآمد.
برخى از تأليفات اين عالم بزرگوار عبارتند از: تحرير الوسيله (دو جلد)، كتاب البيع، اربعين، آداب الصلاة، حكومت اسلامى.
امام خمينى، مرجع بزرگ شيعيان جهان، پس از يك عمر تلاش، شجاعت، ايثار و رنج و زحمت در راه اسلام، در چهاردهم خرداد 1368 ه .ش به ديدار پروردگار شتافت.
با ارتحال اندوهبار و اسفانگيز امام خمينى موجى از عزا و ماتم در كشورهاى اسلامى به خصوص ايران به وجود آمد كه تا ماهها مراسم عزا و مجالس سوگوارى و فاتحه ادامه داشت.
روز ارتحال اين مرجع بزرگ و رهبر كبير انقلاب اسلامى ايران، براى هميشه به عنوان تعطيل رسمى در كشور اعلام شد. مزار شريف ايشان در جنوب تهران داراى گنبد و بارگاهى باشكوه و معروف است كه محل زيارت مردم است.
آيت الله شيخ محمد حسين شريعتمدارى
آيت الله حاج شيخ محمد حسين فرزند عالم جليل حاج شيخ محمدرضا شريعتمدار ساوهاى، از علماء اعلام معاصر ساوه است. ايشان در ساوه متولد شد و در خدمت پدر گراميش تحصيل نموده و پس از آن به قم هجرت نمود.
ايشان به مدت 20 سال در قم اقامت داشت و در اين مدت دائما مشغول تدريس بود و بسيارى از فضلاء حوزه علميه قم در محضر وى تلمذ كردهاند.
ايشان پس از نيل به مرتبه اجتهاد به تصديق حضرات آيات عظام حائرى، اصفهانى و حجت، و اجازه روايى از طرف محدث قمى (ره)، به ساوه مراجعت نمود و حوزه علميه ساوه را به امر آيت الله اصفهانى تشكيل داد. ايشان همچنين داراى طبع شعر و ذوق اديبانه و قصائد عربى ـ فارسى بسيار در مدح و مراثى و غيره است.
آيت الله صدرا
آيت الله حاج شيخ محمد تقى صدرا فرزند حاج شيخ محمد باقر صدرالواعظين از علماء و خطباء نامى و مبلغين اراك در سال 1326 ه .ق در اراك به دنيا آمد. ايشان همزمان با تأسيس حوزه علميه قم از اراك به قم هجرت كرد. آيت الله صدرا مدت زيادى در شهرستان اراك به اقامه جماعت، تبليغ احكام و نشر معارف اسلامى پرداخت و خدمات چشمگير آثار ماندگارى از خود به جاى گذارد.
وى پس از سفر به تهران به خاطر اصرار بسيار اراكىهاى مقيم تهران در آنجا اقامت گزيد و در مسجد اراكىها به اقامه جماعت و ترويج دين پرداخت.
تأسيس كتابخانه و جمع آورى كتابهاى مختلف سودمند و كتب مفيد دينى تا حدود سه هزار كتاب براى مطالعه و استفاده عموم، وقف چند باب مغازه جهت تأمين مخارج مسجد از جمله خدمات ايشان در اين دوره به شمار مىروند.
از ايشان تأليفات زيادى در زمينههاى ادبى و فقهى به جاى مانده است كه برخى از آنها عبارتند از: «الغرائب» يا مظهر العجائب فى غرائب الامام على بن ابيطالب عليهالسلام در چندين جلد. ابوطالب و فرزندش (در اثبات ايمان ابيطالب از طرق اهل سنت) دو جلد. ادب گفتار. ادب كردار. ديوان شعر. «افاضه الحرمين» قصائدى در توحيد، نبوت، ولايت و حكمت ولايت. «منهاج الحاج» مختصرى است از حج استدلالى و ....
آيت الله ابوالقاسم دانش آشتيانى
آيت الله ابوالقاسم دانش آشتيانى در سال 1329 ه .ق در خانوادهاى روحانى در آشتيان چشم به جهان گشود. تحصيلات حوزوى خود را در قم گذراند و در سال 1358 ه .ق به اصرار مردم آشتيان، براى ترويج دين به آنجا مهاجرت كرد.
وى از شاگردان آيت الله بروجردى و تحت توجه ايشان بود لذا عهدهدار توليت كتابخانه مسجد اعظم قم شد و باعث خدمات فراوانى گشت.
سرانجام اين عالم فرزانه در سال 1380 ه .ش دار فانى را وداع گفت.
سيد على اكبر تفرشى
سيد على اكبر تفرشى در سال 1241 ه .ق در تفرس متولد شد. وى كه از شاگردان شيخ مرتضى انصارى بود و بعد از مرگ استادش به ايران بازگشت و در تهران ساكن شد و در مدرسه كاظميه تدريس مىنمود.
او در فقه، اصول، از بزرگان عصر خود بود و در تفسير و حديث نيز مهارت فراوان داشت و مردم به بزرگى مقام و عدالت وى اعتقاد راسخ داشتند.
سيد در جريان انحصار امتياز تنباكو در ايران از پيشروان اين نهضت به حساب مىآمد. او در مجلسى كه دولت درباره بررسى قرارداد تنباكو تشكيل داد بى پروا به اتابك پرخاش كرد و گفت: «شما وزرا پول از خارجىهاى مىگيريد و مملكت را به آنها مىفروشيد».
سيد در سال 1322 ه .ق در تهران دار فانى را وداع گفته است.
سيد جلال الدين آشتيانى
استاد سيد جلالالدين آشتيانى در سال 1304 ه .ش در آشتيان متولد شد و پس از گذراندن تحصيلات ابتدايى در آنجا در سال 1323 ه .ش به قم مسافرت كرد.
در سال 1323 براى تحصيل به قم مهاجرت نمود و در نزد آقا شيخ مهدى مازندرانى به حكمتآموزى پرداخت و شرح منظومه، شوارق و امور عامه اسفار را نزد وى خواند و مدت 8 سال نيز در درس فقه و اصول آيت الله العظمى بروجردى شركت كرد و مدت 5 سال نيز به آموختن حكمت و اصول در نزد علامه طباطبايى پرداخت.
وى سپس در نجف اشرف، درس آيت الله حكيم و آيت الله سيد عبدالهادى شيرازى را درك كرد. سپس به ايران بازگشت و در تهران نزد ميرزا احمد آشتيانى اسفار را فرا گرفت. پس از آن راهى قزوين شد و در درس اسفار آيت الله سيد ابوالحسن قزوينى شركت كرد.
استاد آشتيانى سالهاست كه در مشهد مقدس به سر مىبرد و بسيارى از حكمتآموزان در حوزه و دانشگاه از خرمن دانش او خوشه چينى مىكنند.
استاد آشتيانى داراى آثار متعددى در فلسفه و عرفان مىباشد، برخى از آنها عبارت است از: هستى از نظر فلسفه و عرفان، شرح حال و آراء فلسفى ملاصدرا، مقدمه و تعليقات بر كتاب «المظاهر الالهيه» ملاصدرا، شرح مفصل بر مقدمه قيصرى بر «فصوص الحكم» محيى الدين عربى، شرح بر رساله «نصوص» قونوى در تصوف اسلامى، كتاب مبسوط و مستقل در معاد جسمانى و چندين كتاب و رساله ديگر.
آيت الله رسولى محلاتى
آيت الله حاج سيد هاشم فرزند مرحوم آيت الله حاج سيد حسين رسولى محلاتى از نويسندگان پركار معاصر مىباشد.
وى در سال 1348 ه .ق در محلات متولد شده و در بيت علم و سيادت پرورش يافته و پس از گذراندن دروس مقدمات، سطوح عالى را نزد مدرسين حوزه علميه قم چون آيت الله صدوقى، حاج شيخ اسدالله اصفهانى، حاج شيخ حسينعلى منتظرى و آيت الله سلطانى و ديگران فرا گرفت.
مدتى نيز در نجف از محضر مرحوم آيت الله حكيم، حضرت آيت الله العظمى خويى(ره)، و آيت الله شاهرودى بهرهمند گشته و به مدارج عاليه علم ارتقاء يافت.
ايشان بيش از دهها جلد كتاب گرانبها و ارزشمند تأليف و ترجمه كردهاند كه برخى از آنها عبارتند از: ترجمه روضه كافى (2 جلد)، تاريخ انبياء (2 جلد)، آداب معاشرت در اسلام، ترجمه ارشاد مفيد (2 جلد)، ترجمه سيره ابن هاشم (2 جلد).
