فقیهان و مفسران استان اردبیل
از ویکی اطلس فرهنگی ایران
يعقوب بن موسى اردبيلى
ابوالحسن يعقوب بن موسى اردبيلى فقيه شافعى و محدث و يكى از چهرههاى فقهى برخاسته از دار الارشاد اردبيل مىباشد.
او يكى از فقهاى برجسته قرن چهارم مىباشد كه در سال 381 ه .ق دار فانى را وداع نموده است.
بشير بن حامد بن سليمان اردبيلى
بشير فرزند حامد در سال 570 ه .ق در اردبيل به دنيا آمد و در علوم دينى از دانشمندان زمان خويش گرديد.
وى علاوه بر مقام فقاهت و فتوى خود نيز در اجراى احكام نظارت مىنموده است. وى در بغداد نزد ابن فضلان و ديگران به علم آموزى پرداخت.
وى در آخر عمر به مكه معظمه مشرف گرديد و مجاورت خانه خدا را برگزيد و در سال 646 ه .ق به ديار حق شتافت.
از او تفسيرى در چند مجلد بر جاى مانده است.
شيخ فرج الله اردبيلى
شيخ فرج الله فرزند احمد از فقهاى شافعى مىباشد.او در تبريز به فراگيرى معقول ومنقول پرداخت و سپس به دمشق مهاجرت نمود و در آنجا مشغول تدريس و ارشاد گرديد و در همان جادر سال 749 ه .ق از دنيا رخت بربست و در قبرستان باب الصغير مدفون گرديد.
از آثار او:
1ـ حقايق الاصول فى شرح منهاج الوصول بيضاوى،
2ـ شرح بخشى از منهاج الطالبين نَووى در فروع فقه شافعى.
قاضى زاده اردبيلى
شهيد راه تشيع ظهير الدين اردبيلى معروف به «قاضى زاده» از فقها و علماى برخاسته از دار الارشاد اردبيل مىباشد.
در كتاب شذرات الذهب آورده شده است كه وى نخست بر مذهب حنفى بود ولى بعد از آن مذهب برگشت و تصميم به اعلام تشيع و معتقدات امامى نمود. به اين خاطر سر او بريده شد و در دروازه «زويله» قاهره آويزان نمودند.
اين فقيه بزرگ در سال 930 ه .ق در قاهره به شهادت رسيد.
از تأليفات ايشان اوست:
1ـ ترجمه كتاب وفيات الاعيان (اثر ابن خلكان)،
2ـ رجال ظهير الدين.
الهى اردبيلى
كمال الدين، حسين بن خواجه شرف الدين عبدالحق، متخلص به «الهى» در اردبيل ديده به جهان گشود.
پس از تحصيل علوم مقدماتى با مساعدت «سلطان حيدر صفوى» به شيراز و خراسان سفر نمود و نزد دانشمندان بزرگ زمان، مثل جلال الدين دوانى، امير غياث الدين شيرازى و امير جمال الدين عطاء الله بن فضل الله تكميل فضائل نمود و در سال 902 ه .ق به اردبيل مراجعت نمود.
او پس از بازگشت به اردبيل در حظيره شيخ صفى الدين به تدريس و تعليم علوم و معارف پرداخت.
الهى در سال 940 يا 950 ه .ق در اردبيل به دار فانى را وداع گفته است.
وى بيش از سى جلد كتاب و رساله و تعليقه و حاشيه به زبانهاى فارسى، عربى و تركى نوشته و اول كسى در تاريخ ايران است كه در مذهب تشيع به زبان فارسى كتاب شرعيّات به رشته تحرير درآورده است.
بعضى از تأليفات ايشان عبارتند از:
1ـ تاج المناقب فى فضائل الائمه،
2ـ منهج الفصاحه فى شرح نهج البلاغه،
3ـ شرح رساله اثبات الواجب،
4ـ شرح تهذيب الاصول،
5ـ شرح اشكال التأسيس سمرقندى،
6ـ ترجمه مهج الدعوات،
7ـ المحاكمات بين الطبقات،
8ـ حاشيه بر شرح هدايه،
9ـ حاشيه بر شرح مواقف.
كمال الدين اردبيلى
حسين بن شرف الدين عبدالحق اردبيلى، از بزرگان علم معقول و منقول بوده و در رياضيات و علوم فلكى و طب مهارت بسزايى داشته است.
وى معاصر شاه اسماعيل صفوى بوده و در شيراز پيش بزرگان علم و فلسفه مانند جلال الدين دوانى، امير غياث الدين دشتكى شيرازى، امير جمال الدين بن عطاء الله حسينى و ديگران تلمذ نموده و به مقام بزرگى در حكمت و علم نائل آمده است.
وى در عرفان و تصوف نيز قدمى راسخ داشته و از سالكان بزرگ اين راه بوده است و به سبب همين ميل و علاقه به تصوف، گلشن راز شيخ محمود شبسترى را برمذاق صوفيان شرح و تفسير كرده است.
او در سال 950 ه .ق دار فانى را وداع گفته است.
آثار او عبارتند از:
1ـ شرح نهج البلاغه به زبان فارسى،
2ـ فى فضل الائمة الاثنى عشر،
3ـ رسالهاى در امامت به زبان تركى،
4ـ شرح تهذيب علامه حلى،
5ـ حاشيه بر شرح مطالع و شمسيه،
6ـ تفسير الهى به زبان فارسى در 2 جلد،
7ـ حاشيه بر تحرير اقليدس،
8ـ حاشيه بر شرح چغمينى در فلكيات،
9ـ تلخيص تحرير اقليدس.
مقدس اردبيلى
شيخ احمد بن محمد اردبيلى، معروف به مقدس اردبيلى يكى از فقهاى نامدار شيعه و يكى از مفاخر ارزشمند اماميه در قرن دهم هجرى بوده است.
وى ضرب المثل زهد و تقوى و نمونه اعلاى مرزدارى فقاهت و پرچمدارى هدايت شيعه در عصر خويش بوده است.
فقاهت مقدس اردبيلى، خصوصيات و ويژگىهايى داشت كه نام او را تا امروز جاويدان ساخته است و ضرورت تشكيل كنگرههايى را ايجاب نموده است.
مقدس اردبيلى با شيخ بهايى و ميرزا محمد استر آبادى صاحب رجال و نظاير ايشان معاصر بوده و از بعضى تلامذه شهيد ثانى و اكابر فضلاى عراق تحصيل معقول و منقول كرده و ملا عبدالله شوشترى و صاحب مدارك و صاحب معالم و بسيارى از بزرگان وقت، از تلامذه وى بودهاند.
وفات مقدس اردبيلى در ماه صفر سال 992 ه .ق در نجف اشرف واقع شد و قبرش در ايوان طلاى حضرت اميرالمؤمنين عليهالسلام واقع شده است.
آثار و تأليفات گرانبهايى از آن محقق باقى مانده است كه به برخى از آنها اشاره مىشود:
1ـ زبدة البيان فى براهين آيات الاحكام،
2ـ اثبات الواجب،
3ـ استيناس المعنوية،
4ـ اصول الدين،
5ـ حاشية شرح تجريد قوشچى،
6ـ حاشيه شرح مختصر الاصول عضدى،
7ـ الخراجيه،
8ـ النصّ الجلى فى اثبات امامة على عليهالسلام،
9ـ مجمع الفائدة و البرهان فى شرح ارشاد الاذهان،
10ـ حديقة الشيعه.
غنىزاده اردبيلى
شيخ جمال الدين محمد بن عبد الغنى اردبيلى رومى، معروف به «غنى زاده» از بزرگان فقه، تفسير و ادب در عصر خود بوده. وفات او را به سال 1036 ه .ق نوشتهاند.
تأليفات ايشان عبارتند از:
1ـ حاشيه بر انوار التنزيل بيضاوى (تفسير)،
2ـ الانوار فى الفقه الشافعى (فقه)،
3ـ شرح الانموذج زمخشرى (در نحو)،
4ـ رساله خطى.
محمد بن على اردبيلى
محمد بن علىاردبيلى محدث و رجالى بزرگ قرن يازدهم هجرى در سال 1048 ه .ق متولد گرديد.
او از شاگردان علامه مجلسى و شيخ جعفر كمرهاى است و از علامه مجلسى داراى اجازه روايى بوده و بيشتر عمرش را در كربلا و نجف گذراند.
در اواخر قرن يازدهم هجرى به اصفهان آمد و در همانجا كار تأليف كتاب جامع الرواة را پس از بيست و پنج سال تحقيق و تتبع به پايان رساند.
اردبيلى پس از پايان گرفتن تأليفات جامع الرواة از اصفهان به كربلا رفت و چند ماه بعد در كربلا در سال 1101 ه .ق در گذشت و همانجا به خاك سپرده شد.
كتاب جامع الرواة از روى نسخه خط مؤلف زير نظر آيت الله بروجردى و به تصحيح ابوالحسن شعرانى به چاپ رسيده است.
كتاب ديگر او تصحيح الاسانيد است كه در آخر كتاب مستدرك علامه نورى چاپ شده است.
محمد صادق اردبيلى
محمد صادق بن محمد قفقازى نمينى، از فقها و اصولين قرن سيزدهم مىباشد. روزگارى در قزوين تحصيل كرد و آنگاه به نجف رفت و به درس ميرزا ابراهيم قزوينى صاحب ضوابط و سيد مهدى پسر سيد على طباطبائى صاحب رياض حاضر شد و سرانجام به اردبيل بازگشت و در قصبه نمين مقيم گرديد.
برخى از آثار او عبارتند از:
1ـ ابتلاء اولياء،
2ـ اتمام الحجة فى اثبات القائم الحجة(عج)،
3ـ كتاب الانتصار،
4ـ الارشاد،
5ـ كتاب التوقيعات،
6ـ الحائريات فى مسائل فقهية غامضة،
7ـ الدرر و الغرر،
8ـ الدرر الفاخرة فى زيارت العترة الطاهرة،
9ـ افتخار الشيعة.
ميرزا محسن اردبيلى
حاج ميرزا محسن بن عبدالله، معروف به «مجتهد» در سال 1212 ه .ق در اردبيل به دنيا آمد
او پس از تحصيل مقدمات در اردبيل و زنجان و اصفهان به كربلا رفت و در حوزه درس سيد ابراهيم قزوينى صاحب ضوابط حاضر گشت و به اجتهاد رسيد و پس ازمرگ استاد (1264 ق) به اردبيل بازگشت و به ارشاد وهدايت مردم پرداخت و در سال 1294 ه .ق وفات يافت.
آثار وى عبارتند از:
1ـ ثمار الفرار (در فقه استدلالى در 14 جلد)،
2ـ كتاب خمس،
3ـ مصباح الزينة،
4ـ مناسك حج،
5ـ رساله طهارت،
6ـ رساله عمليه (پنج كتاب اخير به طبع رسيده است).
صدر العلماء اردبيلى
ميرزا محمد اسحق بن ميرزا كاظم بن رجبعلى اردبيلى، ملقب به صدر العلماء از دانشمندان بزرگ دوره قاجاريه در سال 1233 ه .ق متولد شد.
او نخستين بار به وسيله تأليف كتابى به نام «گل و ريحان» كه در كيفيت سلوك بعضى از اهل عرفان از شيعه و اهل يقين بود، در دربار قاجار شناخته شد و سپس به خاطر تأليف كتاب «رياض ناصرى» ناصرالدين ميرزا او را به لقب «صدر العلماء» ملقب ساخت.
تأليفات صدر العلماء مجموعهاى است كه به نام «گلزار يوسفى» موسوم گشته و حاوى يك مقدمه و چهارده فصل در هفت جلد مىباشد. او در سال 1306 ه .ق دار فانى را وداع نمود.
ملا ابراهيم اردبيلى
ملا ابراهيم اردبيلى از علماى معروف و نامدار آذربايجان در سال 1207ه .ق در اردبيل متولد شد. پدرش ملا مهر على و جدّش ملا بهاء الدين از روحانيون بنام اردبيل بودند.
وى تحصيلات ابتدايى را در اردبيل گذرانيد و در 13 سالگى جهت ادامه تحصيل به اصفهان رفت. بعد از 25 سال با اندوختههاى علمى عازم اردبيل گرديد. وى مدتى در اردبيل بود، سپس جهت تكميل معلومات عازم نجف اشرف گرديد و در اثر سعى و تلاش به مقام عالى اجتهاد نائل آمد و در رديف مجتهدين و فقها قرار گرفت و بعد از اين مراحل به اردبيل مراجعت نمود و مرجع امور شرعى اهالى گرديد.
ملا ابراهيم به عمران و آبادى علاقه داشت و به كارهاى آبرسانى، پل سازى و مسجد سازى اقدام نمود. پل و مسجد با محلهاى كه در آن قرار دارند، امروز نيز به نام او به پل و مسجد و محله ابراهيم آباد شهرت دارد.
همچنين وى در سال 1267 مدرسه معروف به نام خويش را بنا نهاد.
ايشان در سال 1307 ه .ق بعد از يك عمر خدمت به ديار حق شتافت.
مير سيد صالح اردبيلى
سيد صالح اردبيلى از فقهاى بزرگ و از نوادگان محقق كركى در حدود سال 1246ه .ق به دنيا آمد.
او پس از تحصيل مقدمات به نجف رفت و از محضر شيخ انصارى، سيد حسين ترك كوه كمرى و ميرزاى شيرازى مستفيد گشت و به درجه اجتهاد رسيد.
آنگاه به اردبيل بازگشت و تا پايان عمر در آنجا ماند و در مسجد و مدرسهاى كه خود بنياد نهاد به تدريس و ارشاد پرداخت.
او در سال 1319 ه .ق دار فانى را وداع گفته است.
از آثار اوست:
1ـ تقريرات فقه سيد حسين ترك (در 2 جلد)،
2ـ حاشيه بر رسائل شيخ انصارى،
3ـ رساله عمليه.
شيخ ابراهيم اردبيلى
شيخ ابراهيم اردبيلى پس از فرا گرفتن مقدمات علوم در اردبيل به نجف اشرف هجرت نمود و مدارج عالى اجتهاد را نزد ميرزاحسين خليلى تهرانى و شربيانى و مامقانى و سيد كاظم يزدى و آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و شيخ الشريعه اصفهانى پيمود. سپس به تدريس پرداخت. وى مدرس خوش بيانى بود.
حدود 1325 ه .ق با شنيدن خبر فتنه اردبيل و قتل عام پدر و برادر و بسيارى از افراد خانواده و خويشانش، از شدت ناراحتى روحى بيمار شد و به فاصله اندكى در گذشت.
از تاليفات او تحقيقات و تقريرات فقه و اصول اساتيد اوست.
شيخ ابراهيم قلعه جوقى
محمد ابراهيم بن على قلى قلعه جوقى از فقهاى به نام شيعه در اردبيل متولد و پس از تحصيلات مقدمات در سال 1310 ه .ق به نجف رفت.
ايشان در آنجا به درس فاضل شربيانى، شيخ محمدحسن ممقانى، سيد كاظم يزدى، مولى محمد على نخجوانى و بالاخص آخوند خراسانى حاضر گشت و بعد از فراغ از تحصيل به تدريس مشغول شد و از مشاهير و مدرسين آن زمان گرديد.
او درسال 1326 ه .ق دار فانى را وداع گقته است.
برخى از آثار او عبارتند از:
1ـ رساله در قطع،
2ـ رساله در دماء ثلاثه،
3ـ رساله در قاعده يد،
4ـ رساله در لباس مشكوك،
5ـ رساله در ارث و
6ـ حاشيه بر شرح مكاسب مولى محمد على نخجوانى.
آيت الله مير آخور اوغلى
ميرزا محمد على، معروف به مير آخور اوغلى از علماى بزرگ نيمه اول قرن چهاردهم هجرى در اردبيل به دنيا آمد و بعد از گذراندن تحصيلات مقدماتى به نجف اشرف رهسپار شد.
وى در آنجا با سعى و تلاش فراوان، از شاگردان ممتاز حوزه درسى فاضل دربندى قرار گرفت از علوم عقلى و نقلى بهره كافى برد و به درجه اجتهاد نايل آمد.
ايشان بعد از دريافت اجازه اجتهاد به زادگاهش مراجعه نمود و در مسجد جنت سرا نماز جماعت برگزار مىنمود و در حلّ و فصل مرافعات مردم سعى و كوشش فراوانى مىكرد.
وى در سال 1328 ه .ق به ديار حق شتافت.
از تأليفات وى شرح حاشيه ملا عبدالله يزدى مىباشد.
ميرزا عبدالله اردبيلى
آقا ميرزا عبدالله بن حاجى ميرزا محسن مجتهد در اردبيل متولد شد و پس از تحصيل چند به نجف رفت و به درس شيخ الشريعة، آخوند خراسانى و ديگران حضور يافت و از خواص آخوند خراسانى گرديد. او افزون بر فقاهت، در حكمت نيز صاحب نظر بود.
ميرزا عبدالله در 1320 ه .ق به اردبيل بازگشت و به مرجعيت رسيد. در وقايع مشروطه نيز از انصار آخوند بود. در بقعه شيخ صفى الدين نماز مىكرده و گاهى هم بدانجا وعظى مىگفته است.
او در سال 1334 ه .ق دار فانى را وداع گفت، سپس پيكرش را در بقعه شيخ صفى الدين به امانت نهادند و بعدا به نجف بردند و در دار السلام مدفون ساختند.
ميرزا يوسف اردبيلى
حاج ميرزا يوسف مجتهد، فرزند حاج ميرزا محسن مجتهد اردبيلى در سال 1271 ه .ق در اردبيل متولد شد. وى پس از تحصيل مقدمات و سطوح در سال 1294 ه .ق نجف رفت و يك سال در حوزه درس فاضل شربيانى حاضر گشت.
آنگاه عازم كربلا شد و مدتى در مجلس درس شيخ على بفروئى يزدى و در درس خارج آخوند ملاحسين اردكانى و شيخ زين العابدين مازندرانى حضور يافت.
در 1304 ه .ق به اردبيل بازگشت و دوباره در 1309 به كربلا رفت و تا 1314 در آنجا بود، سپس به نجف مهاجرت كرد و تا پايان عمر آخوند خراسانى (1329 ق) مصاحب او بود و سرانجام در 1333 ق به اردبيل بازگشت.
ميرزا يوسف در سال 1339 ه دار فانى را وداع گفت.
آثار او عبارتند از:
1ـ پانزده رساله در مباحث مختلف فقه،
2ـ شش رساله در مباحث مختلف اصول،
3ـ رساله در احوال سيد بن طاوس،
4ـ رساله در اثبات واجب،
5ـ رساله در مكارم الاخلاق، جنگ،
6ـ تصحيح دوره كامل جواهر الكلام،
7ـ تصحيح وسائل الشيعة،
8ـ تصحيح مهج الدعوات،
9ـ تصحيح كتاب وقف مفتاح الكرامة.
ميرزا ابوالفضل فضلى اردبيلى
حاج ميرزا ابوالفضل بن محسن فضلى اردبيلى، از علماى معروف نيمه اول قرن چهاردهم هجرى است. در اردبيل به دنيا آمده و پس از تحصيلات مقدماتى به نجف اشرف رفته است.
سالها در آنجا درس خوانده و با علاقه و پشتكارى كه داشته، از برجستهترين شاگردان مرحوم ملا كاظم خراسانى شده است، و در رجال از شاگردان شريعت اصفهانى بوده است.
او در نجف معروفيت خاصى داشت و رساله عمليه نوشت و مقلدان فراوانى در آنجا و خطه اردبيل داشت.
بر اثر درخواست مردم، سرانجام به اردبيل بازگشت و حوزه درس وسيعى ترتيب داد و شاگردان فراوانى را تربيت نمود.
مشغله مهم او تدريس و مطالعه و تأليف بود و جز براى اقامه نماز جماعت در مسجد قنبلان (تازه ميدان) كمتر از خانه بيرون مىآمد.
فضلى در سال 1341 ه .ق به جوار رحمت حق شتافت و بعدها در تاريخ 1364 جنازهاش را به نجف اشرف منتقل كرده و در حجرات صحن مرتضوى عليهالسلام، در مقبره آيت الله شيخ كاظم شيرازى دفن نمودهاند.
او نوشتهها و تأليفات متعددى داشته كه بعد از فوتش بازماندگانش آنها را نشناخته، و حاصل يك عمر زحمات چنين دانشمند بزرگ را كه در گونىهايى گذاشته شده بود، در نهر بالخلو ريخته، به كام آب سپردهاند!
آيت الله حاج ميرزا على اكبر اردبيلى
حاج ميرزا على اكبر اردبيلى از علماى به نام اردبيل در سال 1269 ه .ق در اردبيل به دنيا آمد.
مقدمات و سطح را در اردبيل و زنجان و بروجرد فرا گرفت و براى تكميل معلومات عازم نجف گرديد.
در محضر ميرزاى شيرازى، سيد حسين كوهكمرى و ديگر اساتيد، علم خارج را به پايان رسانيد و به درجه اجتهاد نايل آمد، آنگاه به زادگاهش برگشت و پس از فوت حاج مير صالح مجتهد عالم بلامنازع محل گرديد.
اقامت وى در زادگاهش مصادف با حوادثى در ايران، از جمله آغاز نهضت مشروطيت، جنگ بين الملل اول گشت و وى در كانون اين اتفاقات در اين خطه قرار داشت.
ايشان در مدرسهاى كه در جوار مسجدش بود تدريس مىكرد و طلاب زيادى را تربيت نمود. مسجد او در زمان حياتش مركز بحث مسائل اجتماعى روز اعمّ از دينى و سياسى بود.
وى در سال 1346 ه .ق در اردبيل وفات يافت.
تأليفات وى عبارتند از:
1ـ اصول الدين مسلمين،
2ـ كشف الخطاء خوانسارى و
3ـ رساله علميه آقا ميرزا على اكبر در باب زكوة، ربا، مزارعه و مكاسب محرمه است و به نام «معذرة العباد» خوانده مىشود.
سيد محمد حسن اردبيلى
آيت الله سيد محمد حسن بن
محمد على موسوى اردبيلى نجفى در سال 1278 ه .ق در اردبيل متولد و در آنجا مقدمات علوم را فرا گرفت، سپس به نجف اشرف مهاجرت و در حوزه علمى آيت الله يزدى صاحب العروة و ديگر بزرگان شركت نمود.
ايشان در سال 1348 ه .ق به لقاء الله پيوست.
احمد اردبيلى
احمد اردبيلى از فقهاى شيعه در سال 1294 ه .ق در اردبيل به دنيا آمد. مقدمات و سطوح را از محضر درس برادر خود شيخ ميرزا على در اردبيل اخذ كرد.
او سال 1313 ق به تهران رفت و به حوزه درس ميرزا محمد تقى گرگانى پيوست.
سال 1316 نجف اشرف را مسكن قرار داد و مدارج عالى اجتهاد را نزد آخوند خراسانى و شيخ الشريعه اصفهانى گذراند.
سال 1326 ق به موطن خود اردبيل بازگشت وبه ارشاد و هدايت مردم پرداخت و مرجعيت دينى را عهده دار شد.
اين عالم فرزانه سرانجام در سال 1350 ه .ق به سراى باقى شتافت.
از مشهورترين آثار اوست:
1ـ تنزيه العلل فى احكام الخلل،
2ـ غنائم الدهر فى احكام الايام و الاسبوع و الشهر،
3ـ وظيفه الحجاج در مستحبات اعمال حج و...
آيت الله سيد احمد مرتضوى
آيت الله سيد احمد مرتضوى از سادات خلخال در سال 1280 ه .ق در نجف به دنيا آمد و در اوان جوانى همراه پدر به خلخال رفت. آنگاه كه پدرش اردبيل را جهت سكونت خويش برگزيد او نيز در معيّت وى بدين شهر آمد و به ادامه تحصيل پرداخت.
مقدمات و اوايل سطح را در اين شهر فرا گرفت و براى ادامه تحصيل عازم مشهد گرديد.
در بيست و هشت سالگى در حالى كه بهره كافى از علوم عقلى و نقلى داشت به نجف اشرف رفت و ساليان درازى در محضر اساتيد بزرگى مثل شيخ حسن مامقانى، فاضل شربيانى و سيد محمد فشاركى كسب فيض نمود و اجازه اجتهاد يافت. وى با نيل به درجات عالى و اجتهاد در مسائل فقهى به اردبيل بازگشت و مرجع خاص و عام گرديد.
وفات وى در سال 1353 ه .ق در اردبيل اتفاق افتاد.
از آثار وى تقريرات استادش سيد محمد فشاركى و حاشيه بر رساله آقا سيد كاظم يزدى است.
مجتهد اردبيلى
آيت الله سيد محى الدين يونسى مجتهد اردبيلى فرزند آيت الله آقا سيد يونس اردبيلى،از مراجع عصر خود در منطقه اردبيل در سال 1281 ه .ق در اردبيل متولد شد. او در وطن خويش مقدّمات و ادبيات و سطوح و مقدارى از علوم جديده را فرا گرفت و در نزد اساتيدى مانند علامه ميرزا حسن اردبيلى و حجت الاسلام آقا شيخ عبدالستار، سطوح عاليه را به اتمام رسانيد.
سپس در سال 1303 به نجف اشرف مهاجرت كرده و در درس علامه بزرگوار ميرزا حبيب الله رشتى و مرحوم علامه شربيانى و علامه آخوند خراسانى و سيد كاظم يزدى (ره) حاضر شده و از محضر اساتيد فوق موفّق به دريافت اجازه اجتهاد گشته است.
او علاوه بر مقامات علمى، در زهد و ورع و كمالات نفسانى كم نظير و موصوف به كمالات معنوى و صفاى باطن و مقام اجتهاد و فقاهت، و مورد قبول معاصرين خود بوده است.
وى در سال 1324 به اردبيل بازگشت و تا آخر عمر به تأليف و تدريس و تبليغ احكام و ترويج دين اشتغال داشته است.
او در سال 1355 ه .ق به رحمت حق پيوسته است.
از آثار او:
1ـ حاشيه بر رسائل،
2ـ حاشيه بر مكاسب و
3ـ حاشيهاى بر العروة الوثقى مىباشد.
آيت الله ميرزا ابوالحسن مشكينى
آيت الله حاج ميرزا ابوالحسن مشكينى، يكى از بزرگان و مفاخر فقهى اين ديار بوده است. وى از شاگردان آيت الله آخوند ملا محمد كاظم خراسانى، آخوند ملا على قوچانى، آيت الله سيد كاظم يزدى و شريعت اصفهانى بوده است.
وى در سال 1358 ه .ق در بغداد وفات يافت و جنازه او را به نجف اشرف برده و در آنجا دفن نمودند.
از تأليفات اوست:
1ـ حاشيه بر متاجر شيخ مرتضى انصارى،
2ـ حاشيه بر منظومه سبزوارى،
3ـ حاشيه بر كفاية الاصول آخوند خراسانى.
آيت الله سيد محمد تقى مفتى الشيعه
آيت الحق، سيد محمد تقى بن سيد مرتضى خلخالى، از فقهاى بزرگ قرن اخير اردبيل، در سال 1282 ه .ق در نجف اشرف متولد گرديد.
پدرش سيد مرتضى از فقهاى دانشمند و با ذكاوت اماميه در نجف اشرف بودند. او در كودكى همراه پدرش به خلخال برگشت و پس از چندى قصد توطّن در اردبيل را نمود.
مقدمات و سطح را در اين شهر فرا گرفت و از محضر دانشمند بزرگ شمس الحكماى معروف، رياضيات و هيئت و طب را آموخت.
او در 1323 ه .ق به نجف اشرف بازگشت و در حوزه درس آخوند ملا محمد كاظم خراسانى و ديگران شركت جست، و با احراز درجه اجتهاد، خود نيز به تدريس پرداخت و در رفع اشكالات دينى، مرجعى عمومى براى مردم شد.
وى سرانجام در سال 1361 ه .ق وفات يافت.
از آثار اوست:
1ـ به نام «شجرة التقوى لثمرة يوم الجزاء» (رساله علميه)،
2ـ دوره تقريرات درس خارج آخوند ملا محمد كاظم خراسانى،
3ـ تعليقهاى كفاية الاصول اصول (آخوند خراسانى)،
4ـ حاشيه بر مكاسب شيخ انصارى،
5ـ كتاب الوقف،
6ـ كتاب الرّهن،
7ـ رسالهاى در فرق بين حق و حكم،
8ـ نظرياتى در حول كتاب طهارت شيخ انصارى،
9ـ ذخيرة العقبى،
10ـ و ... .
شيخ غلام حسين غروى اردبيلى
شيخ غلام حسين غروى در سال 1308 ه .ق در اردبيل متولد شد. او پس از تحصيلات نخستين خود به نجف اشرف عزيمت نمود و از محضر نائينى و آقا سيد ابوالحسن اصفهانى بهره برد.
او پس از احراز مقام اجتهاد، به درخواست از معاريف به زادگاهش عزيمت نمود. او حوزه درسى مرتّبى در اردبيل ترتيب داد و به امور نابسامان طلاب رسيدگى كرد و رفاه نسبى براى آنان تأمين نمود.
آيت الله غروى در روزهاى وحشتناك بعد از بيستم آذر 1325 در صدد يارى بىگناهان برآمد و از قتل و كشتار نفوس بىگناه بدست اراذل و اوباش جلوگيرى نمود. او در مسجد محمديه كه سابقا به «قره كوللوك» مشهور بود اقامه جماعت مىكرد. او هرگز از تهديدات سرسختانه دموكراتها تكان نخورد و در اين شهر با نور علم خويش مردم را به دين و آئين مقدس اسلام دعوت نمود.
وى در ذى حجت الحرام 1368 ه .ق دار فانى را وداع گفت.
از آثار قلمى او، تقريرات نائينى است كه به زيبايى آن را تحرير كرده است.
آيت الله سيد يونس اردبيلى
آيت الله حاج سيد يونس فرزند سيد تقى اردبيلى در سال 1293 ه .ق در اردبيل متولد شد.
پس از تحصيلات مقدماتى به زنجان رفت و فقه و اصول را از آخوند ملا قربانعلى زنجانى و علوم معقول را از آخوند ملا سبز على حكيم آموخت.
در سال 1310 ه .ق به نجف رفت و وارد حوزه درس فاضل شربيانى و آخوند خراسانى و آقا سيد محمد كاظم يزدى و شيخ الشريعه اصفهانى گرديد.
پس از آن به كربلا رفت و به درس ميرزاى دوم شيرازى حضور يافت و سرانجام در سال 1346 ه .ق به اردبيل بازگشت.
وى در سال 1353 ه .ق به مشهد رفت و در پى واقعه گوهرشاد به اردبيل تبعيد شد و در سال 1361 دوباره به مشهد بازگشت و به تدريس پرداخت.
وى در سال 1377 ه .ق در تهران درگذشت و در دار السعاده حرم امام رضا عليهالسلام دفن شد.
آثار او عبارتند از:
1ـ دوره كامل فقه،
2ـ تأليف قاصر در صلوة مسافر،
3ـ رساله در قاعده لا ضرر،
4ـ رساله در فروع علم اجمالى،
5ـ رساله در ترتّب معتقدات قاصر در اصول عقايد،
6ـ حاشيه عروة و
7ـ رساله عمليه به نام وجيزة المسائل.
شيخ عبدالعظيم اردبيلى
شيخ عبدالعظيم فرزند محمد شفيع معروف به شيخ العلماء اردبيلى و شيخ العلماء صدوقى، از نوادگان شيخ صدوق، از مفسران و متكلمان پر اثر قرن حاضر در سال 1295 ه .ق در اردبيل متولد گرديد.
او علوم نقلى را نزد آخوند ملاقربانعلى زنجانى و علوم عقلى را نزد ميرزا ابراهيم رياضى يا آقا ميرزا عبدالمجيد در زنجان آموخت و مدتى كوتاه نيز به نجف رفت.
او در سال 1381 ه .ق دار فانى را در اردبيل وداع گفته است.
آثار وى در علوم قرآنى و تفسير و فقه و كلام و منطق و اخلاق بالغ بر 59 كتاب و رساله است كه از آن ميان 40 اثر تاكنون به طبع رسيده و بقيه به صورت خطى است.
برخى از آثار او عبارتند از:
1ـ احسن الحديث اساس الايمان،
2ـ باب النجاة،
3ـ براهين بهيه،
4ـ حقيقة الشفاعة،
5ـ جامع الانوار،
6ـ الكتاب المبين،
7ـ مبادى قرآن،
8ـ مهمات الاصول و مهمات الفروع،
9ـ شرح دو منظومه بحرالعلوم،
10ـ نور المشكوة.
محمد طاهر اردبيلى
محمد طاهر بن عبدالظاهر ظاهرى 1308 ه .ق در اردبيل متولد شد و ادبيات را در آن شهر از پدرش خويش آموخت و آنگاه به مشهد رفت و دو سال به درس اديب نيشابورى حاضر شد و از آن پس ده سال در اصفهان اقامت گزيد و به درس آخوند گزى و سيد محمد باقر درچهاى و حاج آقا رحيم ارباب وآخوند كاشانى حضور يافت.
سپس به نجف رفت و به حوزه ميرزاى نائينى و آقاضياء عراقى و آقا سيدابوالحسن اصفهانى وارد شد و بعد از آن در قم مقيم گرديد و به تدريس فقه و اصول و نيز رياضى پرداخت و سرانجام به اردبيل رفت و در سال 1342 ه .ش در همان جا در گذشت.
از آثار او است:
1ـ ايمائات (در نجوم) و
2ـ أين الهيئة من الاسلام (رد برالهيئة و الاسلام شهرستانى).
سيد يونس اردبيلى
حاج سيد يونس فرزند مير محيى الدين يونسى از فقها و مراجع تقليد سال 1320 ه .ق در اردبيل متولد شد.
وى ابتدا در اردبيل مشغول تحصيل گشت و در سال 1349 ه .ق به قم رفت و در محضر درس شيخ محمد على شاه آبادى و شيخ مهدى مازندرانى و ميرزاى همدانى و شيخ عبدالكريم حائرى حاضر گشت و بعد از ارتحال حائرى به حوزه درس آقا سيد محمد حجت كوه كمرهاى پيوست و تقارير او را تحرير كرد و در 1370 ه .ق به اردبيل بازگشت و به مرجعيت رسيد.
او در سال 1395 ه .ق در اردبيل در گذشته است.
از آثار ديگر وى رساله عمليه است.
ابراهيم علومى اردبيلى
ابراهيم علومى فرزند جليل در سال 1262ه ش در اردييل متولد شد. وى پس از تحصيل مقدمات به زنجان رفت و فقه، اصول، كلام، حكمت و رياضى را در محضر آخوند ملاقربان على زنجانى و سيد حسين حكمى وميرزا ابراهيم رياضى آموخت.
در 1297 ه .ش به اردبيل بازگشت و به تدريس و قضاوت پرداخت و تا 1328 ه .ش در كار قضا بود.
در اين سال به دانشگاه تبريز وارد شد و به تدريس ادب عرب و فلسفه پرداخت.
او در سال 1356 ه .ش دار فانى را وداع گفته است.
برخى از آثار او عبارتند از:
1ـ قسطاس البرهان فى كلمة الميزان،
2ـ كشف حقيقت در شرح فارسى هيئت،
3ـ علم الهداية فى شرح الكفاية،
4ـ سيف الغياث فى الميراث،
5ـ اساسات الاصول،
6ـ ارجوزه نحويه،
7ـ فرائد العلوم.
آيت الله مشكينى آيت الله على اكبر ف يض معروف به على مشكينى در سال 1300 ه .ش در يكى از دهات مشگين چشم به جهان گشود.
در اوايل كودكى حدود چهار سال در نجف اشرف به مكتب رفت. سپس به ايران آمدند و مقدارى از مقدمات علوم دينى را نزد پدر بزرگوارشان فرا گرفتند.
پس از فوت پدرش، به حوزه علميه اردبيل رفت. پس از چند ماه تحصيل در آنجا، به قم عزيمت نمود و در آنجا از محضر اساتيدى چون آيت الله بروجردى، آيت الله محقق داماد و آيت الله حجت كوه كمرى بهرهمند شد.
با آغاز قيام امام خمينى عليه رژيم شاهنشاهى، او نيز همچون ساير طلاب از حركت و نهضت امام پيروى نمود و فعاليت خود را علنى ساخت و در جريان اين مبارزات چندين بار از سوى ساواك زندانى شد.
در اين زمان به نجف اشرف مراجعت نمودند و از درسهاى حضرت امام در آنجا بهرهمند شدند.
پس از هفت ماه به قم بازگشتند و در حوزه علميه مشهد مشغول تدريس شدند و همواره عليه رژيم فعاليت مىنمودند تا اينكه از سوى رژيم دستگير و به ماهان كرمان تبعيد شدند.
پس از مدتى از آنجا به گلپايگان و سپس به كاشمر تبعيد شدند. پس از تمام شدن مدت تبعيد به مبارزه عليه رژيم ادامه دادند تا اينكه انقلاب اسلامى ايران به رهبرى امام خمينى به ثمر نشست.
پس از پيروزى انقلاب ايشان از آغاز انقلاب تاكنون در سمتهاى:
1ـ رياست مجلس خبرگان رهبرى دوره اول تا سوم،
2ـ امامت جمعه قم،
3ـ عضويت در جامعه مدرسين حوزه علميه قم،
4ـ حاكم شرع دادگاههاى انقلاب اسلامى خوزستان،
5ـ رياست شوراى بازنگرى قانون اساسى انجام وظيفه نموده است.
آيت الله موسوى اردبيلى
حضرت آيت الله موسوى اردبيلى، در سال 1304 ه .ش در شهر اردبيل، در خانوادهاى روحانى متولد شد. پدر ايشان مرحوم سيد عبدالرحيم، مردى روحانى، بود.
آيت الله موسوى اردبيلى تحصيلات خود را در اوان كودكى با ورود به مكتبخانه آغاز كردند و در سال 1319 ه .ش به قصد ادامه تحصيل در دروس حوزوى، وارد مدرسه علميه ملا ابراهيم در شهرستان اردبيل شدند.
بعد از فراگيرى مقدمات تصميم به مهاجرت به قم گرفتند و در آخر رمضان سال 1322 ه .ش از اردبيل خارج و در نهم شوال وارد شهر مقدس قم شدند و در يكى از حجرات فيضيه رحل اقامت افكندند.
مدت اقامت ايشان در شهر مقدس قم، سه سال و اندى به طول انجاميد. در اين مدت ايشان از محضر اساتيد بزرگوارى كسب دانش نمودند. از جمله:
ـ مقدارى از مكاسب و كفايه را نزد آيت الله العظمى سيد محمد رضا گلپايگانى،
ـ بيع مكاسب و جلد دوم كفايه و شرح هدايه ميبدى را نزد آيت الله العظمى حاج سيد احمد خوانسارى،
ـ رسائل را نزد آيت الله حاج شيخ مرتضى حائرى و آيت الله سلطانى،
ـ منظومه را نزد آيت الله حاج ميرزا مهدى مازندرانى و
ـ اسفار را نزد آيت الله سيد محمد حسين طباطبايى تلمّذ نمودند.
ايشان بعد از فراگيرى دروس حوزه علميه قم به نجف اشرف رفته و در آنجا دروس حوزوى را آغاز نمودند.
اساتيد ايشان در آنجا آيت الله العظمى خوئى، آيت الله العظمى حكيم، آيت الله العظمى ميرزا عبدالهادى شيرازى، آيت الله العظمى ميلانى، آيت الله العظمى شيخ محمد كاظم شيرازى، آيت الله العظمى شيخ محمد كاظم آل ياسين و آيت الله صدرا بودند.
آيت الله موسوى اردبيلى مدت دو سال در نجف بودند و پس از بازگشت در سال 1327 ه .ش وارد قم شدند و شروع به فعاليت علمى، تبليغى، فرهنگى و سياسى نمودند.
در سال 1338 ه .ش ضعف و بيمارى بر ايشان غلبه يافت و ايشان به تشخيص اطبا در سال 1339 به اردبيل سفر نمودند و تا سال 1347 ه .ش در آنجا ماندگار شدند.
فعاليتهاى سياسى معظم له باعث شد كه ساواك كنترل و نظارت دقيقى روى ايشان داشته باشد تا جايى كه ايشان در خانه نيز آرامش نداشت بدين منظور در سال 1347 از اردبيل به تهران نقل مكان نمودند.
ايشان در تهران علاوه بر اقامه نماز جماعت و سخنرانى، تدريس را نيز آغاز نمودند و به فعاليتهاى فرهنگى، عمرانى پرداختند كه اين فعاليتها تا به حال نيز ادامه دارد.
حضرت آيت الله اردبيلى بعد از فوت امام خمينى به قم هجرت نمودند و از ابتداى اقامت، آغاز به تدريس خارج فقه و اصول نمودند.
تأليفات ايشان عبارتند از:
1ـ فقه القضاء،
2ـ فقه الحدود و التعزيرات،
3ـ فقه الديات،
4ـ فقه القصاص،
5ـ فقه الشركة و التأمين،
6ـ فقه الشهادات،
7ـ فقه المضاربه،
8ـ حاشيه بر خيارات مكاسب،
9ـ يك دوره اصول،
10ـ جمال ابهى (در رد بهائيت)،
11ـ مقالاتى در تفسير قرآن، اخلاق، اقتصاد،
12ـ يك دوره اقتصاد اسلامى بر طبق كتاب و سنت.
آيت الله خلخالى
آيت الله صادق خلخالى در سال 1305 ه .ش در روستاى گيوى از توابع خلخال چشم به جهان گشود.
ايشان در سن هفده سالگى به قم عزيمت نمود و از محضر اساتيدى چون حاج ميرزا محمد مجاهدى تبريزى، آيت الله حجت، آيت الله بروجردى، علامه طباطبايى، آيت الله داماد و حاج ميرزا عبدالجواد اصفهانى استفاده نمود و مدت سيزده سال نيز از محضر حضرت امام خمينى(ره) كسب فيض نمود.
در زمان قيام امام خمينى(ره)، ايشان نيز در كنار امام قرار گرفتند و در راه اين مبارزه چندين مرتبه دستگير و زندانى شدند.
مدتى نيز به شهرهاى رفسنجان، بانه، لار، بندر لنگه، انارك و رودبار تبعيد شدند و در اواخر حكومت پهلوى ايشان در بندر لنگه تبعيد بودند كه در آن زمان به قم آمده و از آنجا به پاريس نزد امام رفتند و دوازده روز قبل از امام به ايران بازگشتند.
پس از پيروزى انقلاب اسلامى مسئوليتهاى مهمى چون:
ـ حاكم شرع دادگاههاى انقلاب اسلامى خوزستان و كردستان،
ـ مأموريت از سوى حضرت امام خمينى(ره) جهت رسيدگى به اوضاع بحرانىگنبد و شهركرد،
ـ سرپرستى كميته مبارزه با مواد مخدر كشور،
ـ نمايندگى مجلس شوراى اسلامى در سه دوره متوالى از قم،
ـ نمايندگى مجلس خبرگان رهبرى در دوره نخست از استان تهران و
ـ مدرسى حوزه علميه قم را به عهده داشته است.
آيت الله مروج
آيت الله بيوك خليل زاده معروف به مروج در سال 1309 ه .ش در اردبيل چشم به جهان گشود.
پس از طى دوران كودكى و هشت سال تحصيل علوم جديد در سال 1323 در اردبيل به فراگيرى علوم دينى مشغول شد و تا شرح لمعه را در آنجا خواند.
در سال 1326 براى ادامه تحصيل به قم عزيمت نمود و در آنجا از محضر اساتيدى چون شيخ عبدالجواد اصفهانى، طباطبايى سلطانى و مجاهدى تبريزى بهرهها برد.
در سال 1330 به حوزه علميه مشهد مراجعت نمود و در آنجا نيز نزد اساتيدى چون حاج شيخ هاشم قزوينى و حاج سيد يونس ايلامى تلمذ نمود.
سپس به قم مراجعت نمود و از محضر اساتيد بزرگوارى همچون آيت الله بروجردى، سيد محمد داماد، محقق يزدى، علامه طباطبايى، آيت الله صدر و حجت كوه كمرى استفاده نمود.
سرانجام در هنگام وفات آيت الله بروجردى، ايشان به اردبيل بازگشت و به اقامه جماعت و تبليغ و اداره جلسات تفسير و تدريس طلاب مشغول گرديد.
بعد از پيروزى انقلاب از سوى حضرت امام خمينى(ره) به امامت جمعه اردبيل منصوب شدند و در آنجا سرگرم مسائل انقلاب و درگير حل مشكلات و انجام فعاليتهاى اجتماعى شدند.
وى سرانجام در سال 1380 ه .ش از دنيا رحلت نمودند.
