فقیهان و مفسران استان آذربایجان شرقی

ملاّ عبدالله افندى تبريزى

ملا عبدالله افندى، فقيه و مورّخ، عالم بزرگ امامى فرزند عيسى بيگ، صاحب كتاب معروف «رياض العلماء و حياض الفضلاء»، يكى از مفاخر بزرگ جهان اسلام و برخاسته از تبريز مى‏باشد.

ملا عبدالله در شش سالگى شاطبيه را از پدرش كه از افاضل عصر خود بود فراگرفت و بعد از فوت پدر اقسام علوم متداوله را از برادر و دايى خود فراگرفت تا آنكه در حوزه درس اكابر وقت حاضر شد و كتب اربعه و قواعد را از علامه مجلسى و شرح اشارات و قدرى از الهيات شفا و ديگر كتب حكمت را از محقّق سبزوارى و مقدارى از اشارات را از آيت الله سيد حسين خوانسارى و مقدارى از تهذيب و اصول كافى و شرح مختصر الاصول و بعضى از كتب متداوله را از ملا ميرزاى شيروانى فرا گرفت.

ميرزا عبدالله افندى در حدود سال 1130 ه .ق در تبريز دار فانى را وداع گفته است.

تأليفات او عبارتند از: الامان النيران، الانفالية، بساتين الخطباء، تفسير سوره واقعه، حاشيه مختلف علامه.

آيت الله حاج ميرزا احمد قرجه داغى

آيت الله حاج ميرزا احمد يكى از اعاظم علماى عصر و از مفاخر مجتهدين آذربايجان مى‏باشد كه خاندان مجتهدى‏ها عموما از نسل او مى‏باشند و منصب امامت جمعه و حكومت شرعيه اين ايالت با اين دودمان بوده است.

از آثار به جا مانده او، كتاب مناسك حج مى‏باشد.

اين مجتهد نامدار در روز 27 رجب 1265 ه .ق در تبريز وفات نمود و جنازه او به نجف اشرف منتقل و در آنجا دفن گرديد.

آيت الله حاج ميرزا باقر مجتهدى

آيت الله حاج ميرزا باقر مجتهد تبريزى فرزند حاج ميرزا احمد قرجه داغى مى‏باشد. ايشان يكى از اكابر فقهاى آذربايجان و داراى نفوذ تام و اعتبار فراوان در آذربايجان بودند. در عصر خويش مرجع تام الاختيار رسيدگى به امور شرعى مردم بودند. ايشان از شاگردان مبرّز حاج شيخ مرتضى انصارى و صاحب جواهر والد ماجد خويش بوده‏اند.

اين عالم بزرگوار در سال 1285 ه .ق به ديار باقى شتافت.

آيت الله سيد محمد حسين قاضى طباطبايى آيت الله سيد محمد حسين فرزند ميرزا عل ى اصغر شيخ الاسلام قاضى طباطبايى يكى از فقهاى بزرگ خطه آذربايجان بوده است.

وى در سال 1245 رهسپار نجف اشرف گرديد و از محضر صاحب جواهر و شيخ محمد جعفر شريعتمدار استر آبادى و ديگران كسب فيض نمود و در سال 1255 ه .ق به تبريز بازگشت و در ذيقعده سال 1294 ه .ق به ديار باقى شتافت.

مهم‏ترين آثار و تأليفات او عبارتند از: منهج الرشاد فى شرح الارشاد، شرح مشيخه من لا يحضره الفقيه، حاشيه بر قوانين الاصول، فهرست علل الشرائع، فهرست المجالس، سرّ الغيبة الاهوية.

آيت الله سيد حسين كوه كمرى

آيت الله سيد حسين كوه كمرى، از فقهاى نامدار اواخر قرن سيزدهم هجرى و از معاصرين علامه شيخ مرتضى انصارى مى‏باشد.

وى از محضر مرحوم حاج ميرزا احمد مجتهد و علامه حاج ميرزا لطفعلى امام جمعه و در نجف اشرف از محضر شيخ على آل كاشف الغطاء، صاحب ضوابط و شريف العلماء تلمذ نموده است. آيت الله كوه كمرى پس از درگذشت استاد بزرگوارش شيخ انصارى، به مقام شامخ مرجعيت شيعه نايل آمد.

وفات اين مرجع عاليقدر در سال 1299 ه .ق در نجف اشرف واقع شده است.

از وى كتاب و رساله هايى بر جاى مانده است كه عبارتند از: رساله اجاره، رساله ارث، رساله حج، رساله زكات، رساله صلاة، رساله قضاء، رساله مقدمه واجب.

آيت الله حاج شيخ موسى تبريزى

آيت الله حاج ميرزا موسى تبريزى، مشهور به «صاحب اوثق»، فرزند حاج ميرزا جعفر مجتهدى و از شاگردان شيخ مرتضى انصارى و آيت الله حاج سيد حسين كوه كمرى مى‏باشد. وفات وى در سال 1307 ه .ق رخ داده است.

از تأليفات ايشان كتاب اوثق الوسائل فى شرح الرسائل و حاشيه بر قوانين الاصول تحت عنوان «غاية المأمول فى شرح معضلات الاصول» مى‏باشد.

آيت الله سيد ابوالحسن خسروشاهى

آيت الله سيد ابوالحسن حسينى خسروشاهى، جد اعلاى خاندان خسروشاهى، يكى از فقهاى بزرگ و نامدار شيعه مى‏باشد. خاندان خسروشاهى بيش از دو قرن است كه سابقه روحانيت و فقاهت را در اين ديار حفظ كرده‏اند. در زير به تعدادى از آنها اشاره مى‏شود:

آيت‏الله سيد ابوالحسن خسروشاهى. آيت‏الله سيد على خسروشاهى، فرزند آيت‏الله سيد ابوالحسن خسروشاهى. آيت‏الله سيد محمد خسروشاهى، فرزند آيت‏الله سيد على خسروشاهى. آيت‏الله سيد احمد خسروشاهى، فرزند آيت‏الله سيد محمد خسروشاهى. آيت‏الله سيد مرتضى خسروشاهى، فرزند آيت‏الله سيد احمد خسروشاهى. آيات سيد احمد، سيد ابوالفضل و سيد هادى خسروشاهى، فرزندان آيت‏الله سيد مرتضى خسروشاهى.

لازم به ذكر است كه آيت الله سيد محمد خسروشاهى، يكى از مراجع بزرگ شيعه در عصر خود بوده است و نخستين بار او بود كه تقريرات استاد خويش شيخ انصارى را به رشته تحرير درآورد.

حاج ميرزا جواد مجتهد

حاج ميرزا جواد مجتهد، فرزند حاج ميرزا احمد مجتهد، فقيهى برجسته و از برجسته‏گان صحنه‏هاى سياسى و اجتماعى و از شاگردان مبرّز آيت الله حاج سيد حسين كوه كمرى بوده است.

وى در جريان نهضت تنباكو و مشروطيت، نقش مثبت و مؤثرى داشته است.

وفات او در ماه شعبان در سال 1313 ه .ق در تبريز رخ داد و طبق وصيّت، جنازه‏اش به نجف اشرف انتقال داده شد.

آيت الله حاج ميرزا كاظم مجتهد شبسترى

عالم محقّق و فاضل مدقّق، آيت الله حاج ميرزا كاظم آقا شبسترى فرزند آقا ميرزا على اشرف شبسترى يكى از برجسته‏گان فقهى اين خطه محسوب مى‏شوند. اساتيد ايشان، آيات عظام سيد محمدكاظم يزدى، شريعت اصفهانى، فيروز آبادى، شيخ محمد حسين اصفهانى، محقق نائينى و ميرزا محمد تقى شيرازى بوده‏اند. ايشان در سال 1366 ه .ق وفات نمودند.

قابل ذكر است از آن مرحوم فرزندان شايسته و برومندى به جاى مانده كه از مشعل‏داران فقه و فقاهت هستند كه عبارتند از: آيت الله حاج شيخ محسن مجتهد شبسترى، نماينده ولى فقيه در آذربايجان و امام جمعه محترم شهرستان تبريز و حجت الاسلام و المسلمين محمد مجتهد شبسترى، نويسنده و متفكر معاصر.

آيت الله سيد محمد حجّت كوه كمرى

وى فرزند آيت الله سيد على، برادر زاده آيت الله سيد حسين كوه‏كمرى مى‏باشد و تولد ايشان در سال 1310 ه .ق در تبريز رخ داد.

ايشان از محضر مرحوم ميرزا حبيب الله رشتى و فاضل شربيانى كسب فيض نموده و از شاگردان آيت الله محمد كاظم يزدى (صاحب عروة الوثقى)، آقا شيخ الشريعه نمازى اصفهانى، آيت الله نائينى و آقا ضياء الدين عراقى بوده است.

آيت‏الله حجت در سال 1349 ه .ق به قم مشرف شدند و از محضر درس آيت‏الله حائرى يزدى در فقه و اصول و حديث كسب فيض نمود. وى از نظر مراتب تقوى و ورع و علم و فقاهت مورد عنايت خاص آيت الله حائرى بودند و پس از درگذشت ايشان، زعامت اجرايى و علمى حوزه را با همكارى جمعى از بزرگان معاصرش به دوش كشيد.

ايشان داراى آثار ارزنده و خدمات برازنده‏اى هستند كه يكى از آثار بلند ايشان، احياى تفسير بزرگ «التبيان» تأليف شيخ بزرگوار، محمد بن حسن طوسى مى‏باشد.

از ديگر خدمات درخشان ايشان، ايجاد و احداث مدرسه بزرگ حجتيه قم، جهت سكونت طلاب مى‏باشد.

سرانجام اين عالم ربانى در روز دوشنبه سوم جمادى الاولى سال 1372 ه .ق به لقاى الهى پيوست و در مدرسه حجتيه (كه خود ايشان بنا نموده بود) مدفون گرديد.

تأليفات ايشان عبارتند از: الاستصحاب، حاشيه‏الكفاية فى الاصول، البيع، لوامع الأنوار الغزوية فى مرسلات الآثار النبويّة، مستدرك المستدرك فى استدراك مافات عن صاحب المستدرك.

علامه امينى

آيت الله حاج شيخ عبدالحسين امينى فرزند احمد بن نجفعلى معروف به امين الشرع تبريزى نجفى، مشهور به علامه امينى فقيه بارز، مؤلف پركار، خطيبى دانشمند و محققى توانمند بود.

وى از محضر اساتيدى همچون حاج سيد مولانا و سيد مرتضى خسروشاهى در تبريز استفاده نمود و جهت ادامه مراحل عاليه به حوزه نجف مشرّف گرديد و در محضر سيد محمد فيروزآبادى و سيد ابوتراب خوانسارى به تحصيل پرداخت.

وى عمر شريف خود را وقف دفاع از مذهب و رفع تهمت‏هاى مخالفان عليه شيعيان اماميه نمود.

پس از تأليف كتاب حماسى «شهداء الفضيلة» در سال 1355 ه .ق، بزرگان حوزه علميه نجف از ايشان تقديرى شايسته به عمل آورد.

كتاب ارزشمند «الغدير» در 11 جلد يكى از اسناد پر افتخار شيعه مى‏باشد كه توسط اين مرد دانشمند به انجام رسيد.

آيت الله امينى با تأسيس مكتبة الامام اميرالمؤمنين العامه در نجف اشرف در سال 1373 ه .ق بزرگترين ذخاير علمى شيعه را در آن گردآورد.

وى سرانجام در سال 1390 ه .ق در نجف اشرف به ديدار حق شتافت و در كنار بارگاه ملكوتى مولى الموحدين على عليه‏السلام در خاك آرميد.

برخى از آثار ارزنده ايشان عبارتند از: ادب الزائر، تفسير سوره فاتحة الكتاب، سيرة نبينا و سنته، اعلام الانام فى معرفة الملك العلاّم، سيرتنا و سنّتنا، رياض الانس و العترة الطاهرة فى الكتاب العزيز.

آيت الله العظمى سيد محمد هادى ميلانى

آيت الله سيد محمد هادى ميلانى در شب هفتم ماه محرّم 1313 ه .ق در نجف اشرف ديده به جهان گشود و تحت تربيت پدر روحانى و فاضل خود حاج سيد جعفر ميلانى كه از شاگردان آيت الله شيخ محمد حسن ممقانى و داماد او بودند، رشد و نمو يافت و عمرى را در راه اعتلاى نام اسلام و قرآن و عترت سپرى نمود.

اساتيد او عبارتند از: آيت الله ميرزا ابراهيم همدانى، شيخ حسن تبريزى، شيخ ابراهيم سليمانى، حاج ميرزا على آقا ايروانى، شيخ غلامعلى قمى، آيت الله شيخ محمد حسين نائينى، آيت الله شيخ الشريعه اصفهانى، آيت الله ضياء الدين عراقى، آيت الله كمپانى و شيخ محمد جواد بلاغى.

آيت الله ميلانى در سال 1373 ه .ق به قصد زيارت امام رضا عليه‏السلام راهى مشهد شد و با اصرار مردم، در آن ديار ماندگار شد و با حضور خود در حوزه علميه مشهد، حيات دوباره‏اى به آن بخشيد. ايشان سال‏ها در كرسى درس خارج اصول و فقه، رونق بخش اين حوزه بود. آيت الله ميلانى در حوادث سياسى همچون حادثه پانزده خرداد 1342 ه .ش حضور فعال داشت.

اين عالم وارسته در 30 رجب 1395 ه .ق برابر با 17 مرداد 1354 ه .ش در سن 83 سالگى چشم از جهان فرو بست.

آثار علمى و تأليفات ارزشمندى كه از آن بزرگوار باقى مانده است عبارتند از: مناسك حج، تفسير سوره الجمعة و التغابن، حاشية المكاسب، محاضرات فى فقه الاماميه، (10 جلد)، قادتنا كيف نعرفهم، (9 جلد)، كتاب استدلالى در مزارعه و مساقات.

شهيد آيت الله قاضى طباطبايى

آيت الله سيد محمد على قاضى طباطبايى، در سال 1333 ه .ق در شهر تبريز، در خاندان اصيل روحانى به دنيا آمد و در آن خاندان به فراگيرى علم و معارف پرداخت و سپس رهسپار حوزه علميه قم گرديد و از محضر پر فيض بزرگانى چون آيت الله حجت و آيت الله صدر استفاده نمود و پس از 10 سال اقامت در حوزه قم، عازم نجف اشرف گرديد و از محضر شخصيتهايى چون آيت الله حكيم، آيت‏الله شيخ محمد حسين كاشف الغطاء، آيت الله سيد حسن بجنوردى و آيت‏الله غروى اردوبادى كسب فيض نمود و سپس به تبريز برگشت. وى پيشاپيش مبارزان به مصاف با رژيم پهلوى پرداخت و با پيروزى انقلاب و استقرار جمهورى اسلامى در مرداد سال 1358 به برپائى نماز جمعه همّت گمارد.

اين عالم بزرگوار پس از خدمات فراوان به عالم اسلام در حالى كه نمايندگى امام در آذربايجان و امامت جمعه شهر تبريز را به عهده داشت، در 10 آبان 1358 ه .ش مصادف با 1399 ه .ق، روز عيد قربان به دست منافقين به فيض شهادت نائل آمد.

آثار ايشان عبارتند از: تصحيح الفردوس الأعلى، تأليف امام كاشف الغطاء، تصحيح جوامع الجامع مرحوم طبرسى، تصحيح و چاپ مكاسب شيخ مرتضى انصارى، اربعين حضرت سيدالشهداء عليه‏السلام، تعليق بر الانوار النعمانيه سيد جزائرى.

شهيد آيت الله سيد اسد الله مدنى

شهيد سيد اسد الله مدنى، يكى از چهره‏هاى فقهى و سياسى منطقه آذربايجان به شمار مى‏آيد. ايشان در سال 1331 ه .ق در آذر شهر، در يك خانواده مذهبى و روحانى پا به عرصه حيات نهاد.

تحصيلات مقدماتى را در زادگاهش و تبريز به پايان رساند و سپس عازم حوزه علميه قم شد و چند سال در دروس فلسفه امام(ره) و آنگاه در جلسات درس فقه آيت‏الله العظمى حجت حضور پيدا كرد و از شاگردان مبرّز آن مرحوم گرديد.

در اين زمان آيت‏الله مدنى به علت مبارزه با ايادى رژيم شاه، دستگير و تبعيد گرديد و پس از سپرى شدن دوران تبعيد، عازم نجف اشرف شد و در دروس فقه آيات عظام: سيد عبدالهادى شيرازى، آيت الله حكيم و آيت الله خويى شركت نمود.

شهيد مدنى از نخستين روزهاى برپايى نهضت اسلامى به رهبرى امام خمينى، در كنار ايشان قرار گرفت و بارها تبعيد شدند.

آيت الله مدنى پس از پيروزى انقلاب اسلامى، پس از شهادت آيت الله قاضى طباطبايى، از سوى امام به امامت جمعه و نمايندگى امام در استان آذربايجان شرقى منصوب شدند و پس از 69 سال زندگى سراسر مبارزه، ظهر روز جمعه 20 شهريور 1360 ه .ش در محراب عبادت نماز جمعه به درجه شهادت نايل آمدند و پيكر مطهر ايشان را به قم حمل كرده و در بالاسر حرم مطهر حضرت معصومه عليهاالسلام دفن نمودند.

آيت الله سيد كاظم شريعتمدارى

آيت الله سيد كاظم شريعتمدارى در سال 1284 ه .ش در تبريز متولد شد. تحصيلات مقدماتى را در زادگاه خود شروع كرد و در نوزده سالگى به قم رفت و در 1314 ه .ش به شهر مذهبى نجف رفته و تحصيلات عاليه دينى خود را در آنجا دنبال كرد. گفته مى‏شود وى در شهرستان مشهد نيز چند سالى تحصيل كرده است.

شريعتمدارى در حدود 15 سال در شهر تبريز به تدريس علوم دينيه پرداخته و در زمان پيشه‏ورى و اعلام حكومت خود مختار و طرفدار روسيه در آذربايجان، در 1325 ه .ش نيز در آن شهر حضور داشت تا اينكه توسط آيت الله بروجردى براى تدريس در حوزه علميه قم دعوت گرديد و با جود علاقه‏اى كه به خطه آذربايجان داشت در قم سكنى گزيد.

محافظه كارى در امور سياسى از ويژگى‏هاى عمده اين شخصيت بوده است. به واسطه ارتقاء به مقام اجتهاد و مرجعيت شيعه منابع زيادى به عنوان وجوهات شرعيه در اختيار وى قرار مى‏گرفت.

او هزينه ايجاد مركزى با هدف نشر اسلام و تربيت نيروهايى براى اعزام به كشورهاى خارجى به عنوان مبلغ را از اين محل تأمين كرد.

در اين مركز كه شعبى در تهران و قم داشت، علوم جديد و زبان خارجى نيز تدريس مى‏شد.

در شرايطى كه حضرت امام خمينى در تبعيد بود به همراه آيت الله گلپايگانى، آيت الله شهاب الدين مرعشى نجفى از مراجع تقليد بزرگ قم محسوب مى‏شد، اما تنها به حكم ضرورت و با اكراه، در هدايت انقلاب شركت مى‏كرد.

به موجب برخى اسناد از وى به عنوان فردى ياد شده كه با دخالت مستقيم علما در امر سياست مخالف بود.

همسو نبودن مواضع وى با مواضع امام خمينى، غير قابل ترديد است و در صورتى كه در برهه‏هايى از زمان حمايتى توسط وى از رهبر كبير انقلاب به عمل آمده، به خاطر اهميت سياسى و نفوذ معنوى معظم له در پيشبرد انقلاب اسلامى بوده است.

به دنبال اعلام موجوديت حزب جمهورى اسلامى در روز 24/12/57، با هدايت وى حزب جمهورى خلق مسلمان اعلام موجوديت كرد. مركز اصلى فعاليت حزب مزبور در آذربايجان بود و از حمايت‏هاى غير مستقيم شريعتمدارى برخوردار مى‏شد.

رهبران سياسى ـ مذهبى حزب مذكور كه يك بار ماهيت خود را در اوايل ارديبهشت 1358 از طريق ايجاد آشوب در شهرستان تبريز نشان داده بودند، به عنوان رهبر مذهبى، شريعتمدارى را تكيه گاه خود مى‏دانستند.

گفته شده است عوامل شركت كننده در طرح كودتاى نوژه با هماهنگى وى، نقش خاصى براى او پس از موفقيت كودتا به شكل تأييد اين عمل از طريق رسانه‏هاى جمعى در نظر گرفته بودند.

آيت الله شريعتمدارى در سال 1364 ه .ش دار فانى را وداع گفت و در قبرستان ابو حسين در شهر قم مدفون گرديد.

آيت الله حاج سيد جواد خامنه‏اى

آيت الله حاج سيد جواد خامنه‏اى، والد مقام معظم رهبرى، فقيه بزرگوارى بود كه عمر خود را با طهارت و تقوى و زهد گذراند.

ولادتش در نجف اشرف، در خانواده‏اى روحانى و در جمادى الاخر 1313 ه .ق رخ داد. در سه سالگى به همراه پدر بزرگوارش به تبريز آمد.

در دوران جوانى به مشهد مقدس سفر نمود و در جريان همين سفر بود كه معنويت و صفاى روحانى حوزه علميه مشهد او را مجذوب ساخت و رحل اقامت دائمى در آن شهر افكند. وى از محضر آقازاده خراسانى و حاج آقا حسين قمى كسب فيض نمود و به مدارج عالى رسيد.

در سال 1345 براى ادامه تحصيل به نجف اشرف عزيمت و در آنجا از درس ميرزاى نائينى و آقا سيد ابوالحسن اصفهانى بهره‏اى وافر برد. در روزهاى سياه اختناق ستم‏شاهى رنج و فشار روزافزون آن دستگاه جبار را بر خانواده و فرزندان خود تحمل كرد و در همه عمر روى خوش به دشمنان اسلام نشان نداد.

از دامان اين عالم بزرگوار، فخر عالم اسلام و تشيع، رهبر معظم انقلاب اسلامى، حضرت آيت الله سيد على خامنه‏اى، برخاسته است.

ديگر فرزند اين عالم بزرگوار، دانشمند گرانمايه، حضرت حجت الاسلام و المسلمين آقاى سيد محمد خامنه‏اى، كه از اساتيد دانشگاه و از حقوق دانان معروف كشور مى‏باشند. سومين فرزند ايشان حضرت حجت الاسلام و المسلمين سيد هادى خامنه‏اى، اهل قلم و ادب مى‏باشند.

آيت الله سيد جواد خامنه‏اى، در روز 27 شوال 1406، مصادف با 14 تيرماه 1365 پس از چند ماه نقاهت و ضعف، در سن 93 سالگى به لقاء الله پيوست.

آيت الله حاج شيخ عبدالحسين غروى

آيت الله حاج شيخ عبدالحسين چهرگانى انزابى غروى، در سال 1328 ه .ق در نجف اشرف چشم به جهان گشود. پدر ايشان عالم ربانى آيت الله حاج شيخ مرتضى چهرگانى بوده است.

وى از همان كودكى در كنار پدر عالم و دانشمند خود به فراگيرى علوم مختلف اسلامى پرداخت تا در رشته فقه و اصول به مدارج عالى دست يافت. همچنين در محضر آيت الله غروى، آيت الله حاج ميرزا باقر زنجانى، آقاى شيخ حسين اهرى و شيخ ابوالحسن مشگينى تلمّذ نمود.

وى در سال 1350 ه .ق رهسپار ايران گرديد و از محضر آيت الله انگجى، آيت‏الله العظمى حائرى و آيت الله حجت كسب فيض نمود تا به مدارج عالى فقه و اجتهاد دست يافت. آن گاه در سال 1362 ه .ق عازم تبريز شد و به تدريس و تعليم و ارشاد مردم پرداخت.

ايشان در جريان مبارزات مردم در نهضت اسلامى روحانيت، به همراهى علماى ديگر استان شركت فعال داشت و پس از پيروزى انقلاب اسلامى به عضويت مجلس خبرگان از سوى مردم آذربايجان شرقى برگزيده شد و تا پايان عمر در اين سمت باقى بود.

سرانجام اين فقيه وارسته در ماه رجب 1415 ه .ق جان به جان آفرين تسليم كرد و در قبرستان وادى السلام قم به خاك سپرده شد.

آيت الله حاج شيخ كاظم تبريزى

آيت الله شيخ كاظم تبريزى، در سال 1340 ه .ق در يك خانواده مذهبى در تبريز به دنيا آمد.

پس از گذراندن مقدمات و سطح، در سال 1361 ه .ق رهسپار نجف اشرف گرديد و مدت سى سال در نجف اشرف اقامت نمود، سپس با اندوخته‏هاى علمى فراوان به ايران بازگشت و در حوزه علميه قم رحل اقامت انداخت.

معظم له در نجف اشرف از محضر آيات عظام: سيد ابوالحسن اصفهانى، شيخ محمد كاظم شيرازى، شيخ محمد رضا آل ياسين، شيخ محمد على كاظمى، سيد على بهبهانى، سيد محمود شاهرودى، سيد محسن حكيم و سيد ابوالقاسم خويى تلمّذ نمود.

اين عالم ربانى، در 18 رجب 1416 ه .ق چشم از جهان فرو بست.

از تأليفات ايشان كتابهاى زير را مى‏توان برشمرد: دو شرح مبسوط بر كفايه، تطبيقات الوسائل، در 20 جلد، اصول جديدة، در 10 جلد، القواعد الفقهية، در 50 جلد، حواشى بر رسائل و مكاسب، شرح عروة الوثقى، دوره كامل فقه در 150 جلد.

آيت الله العظمى حاج شيخ جواد تبريزى

حضرت آيت الله حاج شيخ جواد تبريزى در سال 1305 ه .ش در شهرستان تبريز در خانواده‏اى مذهبى چشم به جهان گشودند.

ايشان تحصيلات علوم جديد را در شهر تبريز به پايان رساند و در سال 1323 ه .ش در سن 18 سالگى تحصيلات علوم دينى را آغاز نمود و طى مدت 4 سال، مقدمات و مقدارى از دروس سطح را در تبريز به پايان رساند.

حضرت آيت الله تبريزى در سال 1327 ه .ش، روانه حوزه علميه قم گرديد و پس از اتمام سطح، در درس خارج مرحوم آيت الله حجت و مرحوم آيت الله بروجردى شركت جستند و در كنار آن، مشغول به تدريس كتب سطح گرديدند و بعد از گذشت 5 سال از حضور در حوزه علميه قم، در سال 1332 ه .ش، جهت ادامه تحصيلات به نجف اشرف عزيمت نمودند و در آنجا از محضر درس اساتيد برجسته و عالى مقام آن زمان همچون آيت الله العظمى خويى(ره) و آيت الله حاج سيد عبدالهادى شيرازى(ره) استفاده بردند تا به مدارج عالى علم و اجتهاد نايل آمدند.

ايشان پس از 23 سال حضور در حوزه نجف اشرف، در سال 1355 ه .ش توسط رژيم عراق دستگير و به ايران فرستاده شد. بعد از ورود به ايران مجددا به حوزه علميه قم مشرف و فعاليتهاى خود را از سر گرفتند.

برخى از تأليفات ايشان عبارتند از: ارشاد الطالب، اسس القضاء و الشهادات، طبقات الرجال، تكمله منهاج الصالحين و تعليقه بر آن، رساله توضيح المسائل، مسائل منتخبه، مناسك حج، حاشيه عروة الوثقى.

آيت الله جعفر سبحانى

ايشان مدرس عاليقدر حوزه علميه قم مى‏باشند كه به حق يكى از پيشروان تفسير و يكى از كاوشگران خستگى ناپذير علوم و معارف قرآنى و كلام اسلامى به شمار مى‏آيند. معظم له جزء نخستين شاگردان مفسر كبير علاّمه طباطبايى به حساب مى‏آيند. تا كنون دهها اثر قرآنى و كلامى در تيراژهاى وسيع در سرتاسر ايران و جهان از ايشان انتشار يافته است.

برخى از مهم‏ترين آثار ايشان عبارتند از: تفسير صحيح آيات مشكله، تفسير منشور جاويد قرآن، تفسير مستقل برخى از سوره‏ها، تفسير مفاهيم القرآن، فروغ ابديت، علم الرجال، وهابيت، الملل و النحل.