دوره پهلوی دوم در استان تهران
از ویکی اطلس فرهنگی ایران
انقلاب اسلامی
نهضت ملى نفت
پس از آنكه در 29 مهر 1326 ش. امتياز نفت شمال روسها از سوى مجلس شوراى ملى رد شد، دولت ايران طبق همان قانون مكلّف بود كه با مقامات كمپانى نفت ايران و انگليس مذاكره كرده و حقوق حقه خود را تأمين سازد.
از اين رو مذاكرات دو طرف آغاز شد و در خرداد 1328 ه .ش موافقت نامه جديدى به نام متمّم قرار داد به امضاء رسيد، ولى مورد تصويب مجلس قرار نگرفت.
در 13 تير 1329 ه .ش سپهبد حاجى على رزمآرا به نخست وزيرى منصوب شد. وى از موافقت نامهاى كه ظاهرا بر درآمد ايران ازطريق فروش نفت مىافزود طرفدارى مىكرد.
بعضى از نمايندگان به رهبرى دكتر محمد مصدّق، به شدت بر اين موافقت نامه كه به صورت لايحه قانونى تقديم مجلس شده بود حمله كردند، به علاوه نمايندگان جناح چپ كه شامل اعضاء حزب توده نيز بودند با اين لايحه مخالفت كردند و در نهايت آن لايحه از مجلس مسترد شد.
پس از آن دكتر محمّد مصدق و همراهانش تصميم گرفتند كه صنعت نفت ايران را ملى اعلام كنند. سيّد ابوالقاسم كاشانى كه با انگليسىها مخالف بود و در ميان مردم از احترام ويژهاى برخوردار بود نيز دكتر مصدق را پشتيبانى مىكرد.
در 16 اسفند 1329 ش. سپهبد رزمآرا ترور شد و در 20 اسفند 1329 ش. كابينه حسين علاء تشكيل گرديد، ولى او نيز دوامى نياورد.
در ششم ارديبهشت 1330 ه .ش استعفاء داد تا اينكه در هفتم ارديبهشت كابينه دكتر محمد مصدق تشكيل شد و در تاريخ دهم ارديبهشت 1330 ه .ش قانونى از مجلس گذشت و ملى شدن صنعت نفت را تصويب كرد.
در تير ماه 1331 ه .ش دكتر مصدق از مجلس تقاضاى اعطاى اختيارات كامل و پست وزارت جنگ را كرد، ولى مجلس اين تقاضا را رد كرد و مصدق در 25 تير 1331 ش. استعفا داد و سىام تير ماه 1331 ش. مجددا احمد قوام (قوام السلطنه) به سمت رياست وزراء منصوب گرديد.
به دنبال استعفا دكتر مصدق، هيجان عمومى در تهران و ساير شهرستانها به ظهور رسيد.
احمد قوام در روز 27 تير اعلاميهاى شديد اللحنى صادر نمود و متعاقب آن سعى نمود تا آزادىهاى سياسى را محدود كند.
آيت الله كاشانى به مخالفت با قوام پرداخت و طى اعلاميهاى خطاب به قوام، آغاز مبارزه خود را با قوام تا برانداختن قطعى حكومت وى بيان داشت.
آيت الله كاشانى همچنين در مصاحبهاى كه خبرنگاران داخلى و خارجى شركت كرده بودند براى مبارزه با استعمار انگليس همه مردم را به همكارى دعوت كرد. اعلاميه و مصاحبه آيت الله كاشانى نخستين شكست و سنگينترين ضربه بر دولت قوام بود. پس از آن هيجان عمومى در حمايت از نخستوزيرى دكتر مصدق شهرها را فرا گرفت و بازار تهران تعطيل و مردم به تظاهرات پرداختند. از سوى ديگر مردم كفنپوش كرمانشاه، قزوين و همدان به سوى تهران حركت كردند كه در كاروانسرا سنگى به گلوله بسته شدند و عدهاى شهيد و از حركت آنها به سوى تهران جلوگيرى شد.
در روز سىام تير در تهران و تمام شهرها تعطيل عمومى اعلام گرديد و مردم در ميادين و خيابانها به تظاهرات پرداختند.
در تهران مردم خشمگين به سوى خيابانهاى مركزى شهر و ميدان بهارستان به حركت درآمدند. در ساعت 7 بامداد، اولين تيراندازيها، در بازار تهران آغاز شد و به تدريج زد و خورد با پليس و مأمورين نظامى در خيابانهاى شاهآبادى، فردوسى، نادرى، سعدى و دانشگاه شروع شد.
فرمان قتل عام مردم از طرف حكومت نظامى صادر و از زمين و هوا خون مىباريد و هزاران نفر در اين زد و خوردها مقتول و مجروح شدند. عدهاى از نمايندگان مجلس با شاه ملاقات نموده و خطر سقوط رژيم را اعلام كردند و شاه كه موقعيت خود را در خطر ديد فرمان عزل قوام را صادر نمود.
سرانجام دكتر مصدق با فداكارى مردم و روحانيت يك بار ديگر به نخستوزيرى انتخاب گرديد.
كودتاى 28 مرداد
از مرداد 1331 ش. تا مرداد 1332 ش. حكومت مصدق روز به روز ضعيفتر و مخالفتها با وى هر روز شدت بيشترى به خود مىگرفت. به علاوه بازار اتهامات رواج گستردهاى يافت و نفوذ حزب توده در تمام مملكت به حدى رسيد كه مردم را دچار وحشت و نگرانى كرده بود.
از همه مهمتر بروز اختلاف بين دكتر مصدق و آيت الله كاشانى كه در اثر انتصابات نابجاى مصدق شروع شد و دشمنان خارجى و داخلى را شاد ساخت. يعنى گسستن پيوند دين و سياست؛ تقاضاى تمديد اختيارات دكتر مصدق قبل از خاتمه، به مدت شش ماه به قدرى براى نمايندگان مجلس ناگوار بود كه اختلاف در جبهه ملى شروع و شدت گرفت. به طورى كه دكتر حسين مكى استعفا و دكتر بقايى رسما به مصدق حمله كرد. همچنين حائرى زاده در مخالفت با تمديد اختيارات به دكتر مصدق مستقيما حمله كرد و در تير ماه 1332 ش. نمايندگان فراكسيون نهضت ملى وابسته به دكتر محمد مصدق به منظور انحلال مجلس استعفا دادند.
التهابات فراوانى كه از سىام تير 1331 در قالب تظاهرات و درگيريهاى خيابانى و اعتصابات بين موافقين و مخالفين مصدق، كاشانى و عوامل حكومت رخ داد، در 25 مرداد 1332 منجر به كودتاى نافرجامى از سوى عوامل رژيم گرديد و دولت مصدق طى اعلاميهاى از يك كودتاى ناموفق در تهران خبر داد.
متعاقب كودتاى نافرجام، شاه و ثريا عازم رامسر و از آنجا به بغداد و سپس رم حركت كردند.
با فرار شاه روزنامهها، احزاب و برخى از عناصر دولت مصدق همانند دكتر فاطمى (وزير امور خارجه) خواهان لغو رژيم سلطنتى شدند. پس از شكست كودتاى 25 مرداد و فرار شاه سرلشگر زاهدى نخست وزير كودتا براى ادامه كار در تهران ماند. طى سه روز از 25 تا 28 مرداد تظاهرات خيابانى گروهها و احزاب مختلف كم و بيش ادامه داشت. مردم مجسمههاى رضاشاه و محمدرضا شاه را سرنگون مىكردند، تصاوير و عكسهاى شاه و افراد خاندان سلطنتى را از ادارات و مغازهها پايين مىكشيدند.
بعد از ظهر روز 27 مرداد هنگامى كه فرماندارى نظامى ختم تظاهرات را اعلام داشت. محمود مسگر يكى از كارگردانان شهر نو و رمضان يخى كه مشهور عام و خاص بود با عدهاى از ياران خود به خيابانهاى لاله زار و نادرى ريختند و با كمك و همراهى جمعى از ارتشيان كه لباس شخصى به تن داشتند به تظاهرات «شاه پرستانه» پرداختند.
اين تظاهرات صبح روز 28 مرداد نيز به سركردگى شعبان بى مخ و توسط دستههاى مزدور و اوباش در خيابانهاى تهران ادامه يافت.
همين كه تظاهر كنندگان به ميدان بهارستان رسيدند به غارت ادارات روزنامههاى ضد دربارى و سازمانهاى طرفدار دكتر مصدق پرداختند. در عين حال مغازه داران و بازاريان را وادار به تعطيل كردند و رانندگان تاكسىها و اتوبوسهاى شهرى را مجبور ساختند كه چراغهاى اتومبيلهاى خود را به رسم شادمانى روشن كنند و عكس شاه را پشت شيشه اتومبيل نصب نمايند. در حالى كه رهبران نهضت دچار ترديد بودند واحدهاى نظامى كودتا به دنبال اراذل وارد عمل شده و نقاط حساس شهر از جمله اداره تبليغات و راديو را به تصرف درآوردند و خانه مصدق را محاصره كردند. بالاخره ساعت 5/3 بعد از ظهر روز 28 مرداد سرلشگر زاهدى سقوط دولت مصدق را اعلام كرد.
در عصر 28 مرداد، خانه مصدق نيز به توپ بسته شد و عده بسيارى نيز بازداشت و متوارى شدند.
شاه كه در صبح روز 25 مرداد، با هواپيماى شخصىاش از رامسر به بغداد و بعد به رم رفته بود همين كه در 28 مرداد خيالش از جانب مصدق راحت شد.
در 31 مرداد طورى به تهران بازگشت كه گويى همه كارها بر طبق نقشه خود او انجام گرفته است. او در اول شهريور دولتى را كه جانشين دولت مصدق شده بود به حضور پذيرفت و بدين ترتيب در اثر سازشكارى، عدم قاطعيت و سهل انگارى شخص دكتر مصدق و رهبران فراكسيون نهضت ملى از يك طرف و فقدان شعور سياسى و قدرت تصميمگيرى و بى لياقتى در رهبرى مبارزه باعث اين شكست شد.
علاوه بر تجهيزات جنگى، سفارت آمريكا در تهران وجوه لازم جهت انجام كودتا را نيز در اختيار كودتاچيان قرار داد و با وجود اينكه روز 27 مرداد در مقابل چك شماره 703352 به نام ادوارگ دونالد از بانك ملى ريال گرفته شده بود، چون پول ايرانى براى حاتم بخشىهاى كودتاچيان كفاف نداد دلار جاى آن را گرفت و در روز كودتا به پول رسمى تهران مبدل شد. چنانكه عدهاى از كودتاچيان حتى پول تاكسى را هم به دلار مىپرداختند.
با پايان كودتا و سركوبى نهضت ملى ايران توسط دولت زاهدى، وى محيطى آماده براى انجام مقاصد آزمندانه و غارتگرانه امپرياليستهاى انگلس و آمريكا فراهم ساخت و در چنين محيطى حبس و تبعيد و اعدام آزاديخواهان فراهم شد. سپس در زير سايه سر نيزههاى حكومت كودتا «انتخاباتى» انجام يافت كه اكثريت كرسيهاى مجلس شورا و مجلس سنا را نصيب جيره خواران استعمار ساخت تا دولت زاهدى بتواند «مسئله نفت» را به سود امپرياليستها و به زيان ملت ايران حل كند.
اين جمعيت در اوايل سال 1324 از سوى سيد مجتبى ميرلوحى (نواب صفوى) با همكارى سيد عبدالحسين واحدى، سيد محمد واحدى و سيد حسين واحدى تأسيس گرديد.
رهبرى اين سازمان با نواب صفوى از اهالى درچه اصفهان بود كه در نجف تحصيل مىكرد و در پى گسترش تبليغات پاكدينى كسروى به منظور مبارزه با افكار و عقايد او به ايران بازگشت.
فدائيان اسلام در پى بحث و گفتگو با كسروى و نااميدى از اقناع وى، بار نخست در اوايل سال 1324 او را مضروب ساختند؛ اما قتل وى در 20 اسفند 1324 به دست سيد حسين امامى، سيد محمد امامى و على خدايى در ساختمان دادگسترى صورت گرفت.
اين جمعيت در سال 1325 تظاهراتى عليه دستگيرى آيت الله كاشانى انجام داد و اين در واقع، ابتداى ورود فدائيان اسلام به صحنه سياست بود.
در خرداد 1327 عليه هژير (نخست وزير) دست به تظاهرات مىزنند و در سال 1328 در تظاهرات و تبليغات براى لغو انتخابات مجلس شانزدهم مشاركت مىكنند. فدائيان اسلام در آغاز تشكيل جبهه ملى ايران يكى از گروههاى تشكيل دهنده اين جبهه بود.
در 13 آبان 1328 سيد حسين امامى، عبدالحسين هژير را كه در اين زمان به وزارت دربار رسيده بود، به قتل مىرساند و امامى نيز در 18 آبان 1328 اعدام گرديد.
فدائيان اسلام فعالانه در انتخابات مجدد، به نفع آيت الله كاشانى شركت مىكنند. چندى پس از استعفاى على منصور و نخست وزيرى سپهبد حاج على رزمآرا، در 16 اسفند 1329 رزمآرا توسط خليل تهماسبى و دكتر زنگنه به دست نصرتالله قمى از اعضاى فدائيان اسلام كشته مىشوند (اخيرا در برخى منابع، با استفاده از بعضى اسناد و شواهد، استناد قتل رزمآرا به خليل تهماسبى و فدائيان اسلام، مردود يا مشكوك دانسته شده است). پس از اعلام حكومت نظامى و تعيين سرلشكر حجازى به عنوان فرماندار نظامى، برخى از فدائيان اسلام به زندان مىافتند و نواب صفوى نيز در آغاز نخستوزيرى مصدق در خرداد 1330 دستگير مىشود.
در 23 بهمن 1330 يكى از فدائيان اسلام به نام عبد خدايى به دكتر سيد حسين فاطمى سوء قصد مىكند كه اين سوء قصد به فرجام نمىرسد (فاطمى پس از كودتاى 1328 مرداد توسط شعبان جعفرى و عوامل او مضروب و سرانجام پس از محاكمهاى تيرباران مىشود).
فدائيان اسلام در 14 بهمن 1331 از زندان آزاد مىشوند و از اين پس كه مصادف با حكومت مصدق و اوج قدرت آيت الله كاشانى است، فدائيان اسلام آزادانه به فعاليتهاى سياسى و حزبى مىپردازند. نواب صفوى در سفرهايى در داخل و خارج (فلسطين، اردن، عراق و مصر) به تبليغ و ترويج انديشههاى اسلامى و انقلابى خويش مىپردازد.
در اواخر سال 1332، حسين علا كه پس از سپهبد فضلالله زاهدى به نخست وزيرى رسيده بود، در اقدام به ترور از سوى مظفر على ذوالقدر مجروح مىشود و از آن پس موج دستگيرى و اعدام سران فدائيان اسلام كه پيش از اين مخفى شده بودند، آغاز مىگردد.
نواب در اول آذر 1334 و تهماسبى در 26 آذر 1334 دستگير مىشوند. عبدالحسين واحدى در دفتر كار سپهبد تيمور بختيار به دست او به قتل مىرسد و در 27 دى 1334 نواب و تهماسبى همراه با ذوالقدر و محمد واحدى (برادر عبدالحسين واحدى) تيرباران مىشوند.
جمعيت فدائيان اسلام نخستين سازمان متشكلى بود كه به اقدام مسلحانه (ترور انقلابى) دست زد و اين امر در تاريخ معاصر، تنها در دوره مشروطه تا حدودى معمول بود. علاوه بر اين، فدائيان اسلام اولين تشكلى به شمار مىرود كه ايدئولوژى اسلامى را با جامعيت آن و در راستاى استقرار يك حكومت اسلامى تبليغ و ترويج مىكرد.
پس از شيخ فضلالله نورى در دوره مشروطه، فدائيان اسلام نخستين كسانى بودند كه انديشه برقرارى حكومت مشروعه را پى گرفتند.
فدائيان اسلام در آبان 1329 كتابى با نام «اعلاميه فدائيان اسلام يا كتاب رهنماى حقايق» منتشر كردند كه در آن اهم اصول ايدئولوژيك، جهانبينى، طرحها، برنامهها و نظرهاى خود را در بسيارى از زمينههاى سياسى، اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى مطرح ساختند و برنامههاى جامع و مدونى در مورد سازمان و تشكيلات روحانيت، وزارتخانهها، مجلس، راديو، جرايد و ارگانهاى ديگر جامعه و حكومت ارائه دادند.
قيام پانزده خرداد 1342
كودتاى 28 مرداد 1332، علاوه بر تحكيم موقعيت شاه در ايران و تبديل او از «شاه» در موقعيت و جايگاه حكومت مشروطه سلطنتى به «شاهى مستبد» و فراتر از تمامى قوانين، اساس رابطه نيرومند دست نشاندگى بين رژيم ايران و آمريكا شد.
در دوران رياست جمهورى آيزنهاور برنامههاى كمك نظامى و اقتصادى آمريكا توسعه يافت و به سفير آمريكا و سرپرست شعبهاى سيا در تهران توصيه شد به شاه در مورد اصلاحات فشار آورند. ولى اينكار بى نتيجه ماند تا آنكه كندى بر سر كار آمد وى تأكيد بسيارى بر روى كمك اقتصادى و برنامههاى فرهنگى از قبيل سپاه صلح و تلاشهاى ديپلماتيك براى پيشبرد مسالمتآميز دگرگونى سياسى و اجتماعى ـ اقتصادى در جهان سوم نهاد. در اين زمان امينى به عنوان نخست وزير با نظر مساعد آمريكا بر سر كار بود و شاه كه سخت از وى نگران بود از طريق علم و با كمك بنياد راكفلر و تعدادى از يهوديان آمريكايى و انگليسى توانست موافقت كندى را به دست آورد.
در 21 فروردين 41 شاه به آمريكا رفت و در مذاكرهاى سه ساعته با كندى، تمامى نظرات و طرحهاى وى را پذيرفت. بدينسان توطئهاى عظيم در جهت اسلام زدايى شكل گرفت.
با رحلت آيت الله بروجردى در فروردين ماه 1340 و آيت الله كاشانى در 23 اسفند، با فوت اين دو شخصيت كه ملجأ مردم بودند رژيم احساس كرد كه براى ادامه سلطنت و اجراى برنامههاى توصيه شده از سوى آمريكا مشكلى ندارد.
در اين زمان كه خفقان و ظلم همه جاى ايران را فرا گرفته و سرها در گريبان فرو رفته و طاغوت زمان بىباكانه با دستورها و قوانين اسلام در افتاده بود. تنها قم و علماى آن به ميدان آمده و روحانيان آگاه فرياد مظلوميت را سر دادند و پيشاپيش اين قيام مرد تاريخ ساز عصر كنونى امام خمينى قدسسره قرار داشت كه با فرياد دشمنشكن خود، روحانيان و مردم را روشنى بخشيد و توجه جهانيان را به سوى خود جلب نمود.
در اين قسمت به وقايع اين دوران در دو مقطع تاريخى از 17 مهر 1341 تا 7 آذر 1341 و از آذر 1341 تا 13 آبان 1343 بررسى خواهيم كرد:
از 17 مهر تا 7 آذر 1341 ش
گرچه آغاز جنبش انقلابى اسلامى را بايد از مهر ماه 41، كه مخالفت اصولى با اهداف پشت پرده اصلاحات شاه صورت گرفت، دانست اما مقدمات آن از سالها پيش فراهم گرديد.
در سال 1338 ش جان، اف. كندى، از حزب دموكرات به رياست جمهورى آمريكا برگزيده شد. او به منظور جلوگيرى از تعميق انديشههاى انقلابى و مبارزات ضد استعمارى و در نهايت حفظ منافع آمريكا، برنامههاى اصلاحى اجتماعى، سياسى و اقتصادى چندى را براى حكومتهاى وابسته توصيه كرد.
در تاريخ 16 مهر ماه 41 مطبوعات نوشتند كه در هيأت دولت لايحهاى به تصويب رسيد كه در آن سه نكته تازه ديده شد:
1ـ به زنان حق رأى داده شد؛
2ـ قيد اسلام از شرايط انتخاب كنندگان و انتخاب شوندگان برداشته شد؛
3ـ به جاى سوگند به قرآن «كتاب آسمانى» آورده شد.
پس از انتشار اين خبر، نخستين موج مخالفت از سوى روحانيت و مراجع دينى پديد آمد.
آيت الله خمينى، گلپايگانى و شريعتمدارى در منزل حاج شيخ مرتضى حائرى گرد آمدند و به شور نشستند.
17 مهر ماه تلگراف آنان به شاه مخابره شد. حدود يك هفته پس از آن، شاه به آنان پاسخ گفت و در آن ادعا كرد كه تلگراف اعتراض آنان را براى دولت فرستاده است.
عالمان قم مجددا تلگرافى به علم مخابره كرده و از او خواستند كه مصوبه ياد شده را لغو كند. اما شاه و دولت او بىاعتنا باقى ماندند. كشمكش بين مراجع دينى و رژيم اوج گرفت. دروس حوزه علميه قم تعطيل گرديد. دامنه مبارزه از قم فراتر رفت و عالمان تهران و مشهد و نجف را به صحنه كشاند و گويندگان دينى در مجالس و محافل مذهبى كم و بيش به مسائل سياسى روز پرداخته و بدين ترتيب زمينه حركت عمومى و مردمى را دست كم در شهرهاى بزرگ، آماده ساختند. بازاريان، پيشهوران، دانشجويان و روشنفكران مذهبى به نهضت روحانيان پيوستند.
«نهضت آزادى ايران» كه مجمع روشنفكران مذهبى بود، در آبان ماه 41 طى اطلاعيهاى با عنوان «دولت از هياهوى انجمنهاى ايالتى و ولايتى چه خيالى دارد؟» به اعتراض دهان گشود و از قيام و اهداف مراجع دين پشتيانى كرد. كشمكش دامن گسترد و آثار خشونت ظاهر گرديد. علم اعلام كرد كه «چرخ زمان به عقب برنمىگردد» و نيز اعلام كرد كه به قواى انتظامى دستور داده شده است كه هر نوع اخلالگرى را سركوب كند.
با اين همه، رژيم ناچار عقب نشست و علم طى تلگرافى به علماى قم گفت:
1ـ نظريه دولت در مسأله «شرط اسلاميت» ... همان نظريه علماى اعلام است،
2ـ سوگند ... با قرآن مجيد است،
3ـ در مسأله مسكوت بودن عدم شركت بانوان در انجمنهاى ايالتى و ولايتى ... دولت نظر آقايان را به مجلسين تسليم و منتظر تصميم مجلسين خواهد بود.
برخى از عالمان قم تلگراف علم را كافى و قانع كننده دانستند اما آيت الله خمينى آن را كافى ندانست و طى اطلاعيهاى خواستار ادامه مبارزه شد. دانشجويان دانشگاه تهران به قم آمده و با تظاهرات پشتيبانى خود را اعلام كردند. رهبران ايلات و عشاير فارس با ارسال نامهها و طومارها حمايت خود را ابراز كردند. ديگر اقشار نيز بر حمايت خود پاى فشردند.
در تهران علماء بزرگ هم چون آيت الله خوانسارى، آيت الله بهبهانى، آيت الله شيخ محمد رضا تنكابنى و آملى با تشكيل جلسات درباره چگونگى و كيفيت اقداماتى كه مىبايست انجام شود به بحث و تصميمگيرى مىپرداختند.
در بازار نيز چهرههاى سرشناس همچون شهيد مهدى عراقى و ديگر بازاريان با اعتراض دستهجمعى و بستن بازار، با چند دستگاه اتوبوس به سوى قم حركت كردند و با امام خمينى و ديگر مراجع ديدار كردند و حمايت خود را از نهضت اعلام داشتند و سرانجام، پس از 50 روز مبارزه، دولت آشكارا عقبنشينى كرد و در 7 آذر ماه با ارسال تلگراف به علماى قم لغو تصويبنامه اعلام شد.
اما اعتراضهاى مردمى و ... در اجتماع 8 آذر 1341 در مسجد سيد عزيز اله تهران به اوج خود رسيد. آيت الله خمينى نيز تلگراف را كافى ندانست و خواستار اعلام رسمى در جرايد شد. از اين رو در مطبوعات 10/9/41 صريحا گفته شد كه: «در هيأت دولت تصويب شد كه تصويب نامه مورخه 14/7/41 قابل اجرا نخواهد بود».
در اين مرحله، شاه براى تحقق انقلاب سفيد، به چند تكيهگاه اجتماعى از جمله زنان و اقليتهاى دينى توجه اساسى مبذول داشت. شعار آزادى زن و تأمين حقوق اجتماعى و سياسى آنان و اعطاى حق رأى نخستين گام در جهت جلب حمايت و رضايت نيمى از جمعيت ايران بود. علاوه بر اين رژيم شاه بر آن بود كه با برداشتن سوگند به قرآن و برداشتن شرط اسلاميت براى انتخاب كنندگان و انتخاب شوندگان، اقليتهاى مذهبى و احتمالاً بهائيان را به سوى خود بكشاند و از حمايت آنان برخوردار گردد. با نهضت يكپارچه روحانيت و به خصوص هوشمندى آيت الله خمينى تكيهگاههاى رژيم فرو پاشيد.
در اين ماجرا شاه و دولت او سياستهاى اعلام نشدهاى را تعقيب مىكردند و روحانيت نيز كم و بيش به آنها توجه كرده و آيت الله خمينى بارها تناقضات و اهداف پنهانى رژيم را آشكارا بيان مىكرد.
2ـ از آذر ماه 1341 تا 13 آبان 1343 ش
پس از پايان ماجراى انجمنهاى ايالتى و ولايتى، تبليغات دامنهدارى عليه روحانيت، كه هماورد غير منتظرهاى براى رژيم تلقى مىشد، آشكار و پنهان آغاز شد.
مضامين تبليغات اين بود كه روحانيت سبب عقب ماندگى كشور و مانع اصلى بر سر راه پيشرفت و آبادانى ملت است. پس از زمينهسازى مناسب، در 19 دى ماه 1341 ش شاه اصول پيشنهادى خود را، كه بعدها «لوايح شش گانه» نام گرفت و تا سال 56 تا 19 اصل گسترش يافت، اعلام كرد و از مردم خواست كه طى رفراندمى به آنها رأى بدهند.
اصول ياد شده عبارت بودند از:
الغاى رژيم ارباب و رعيتى، تصويب لايحه فروش كارخانجات دولتى به عنوان پشتوانه اصلاحات ارضى، تصويب لايحه قانون سهيم كردن كارگران در منافع كارگاههاى توليدى، لايحه اصلاحى قانون انتخابات و لايحه ايجاد سپاه دانش به منظور اجراى تعليمات عمومى و اجبارى.
به دنبال انتشار اصول ياد شده و اعلام رفراندم، علماى قم گرد آمده و به مشاوره پرداختند. رژيم كه از مخالفت روحانيون هراس داشت كوشيد تا به طور غير رسمى آنان را قانع و يا دست كم ساكت سازد. از اين رو گفتگوهايى نيز بين فرستاده دربار و علماى قم صورت گرفت اما به جايى نرسيد. يكى از عالمان لرستان به نام «حاج آقا روح الله كمالوند» از سوى مراجع قم به تهران آمد و با شاه ديدار و گفتگو كرد و نظر آنان را مبنى بر انصراف از اصول اعلام شده به شاه ابلاغ كرد اما شاه نپذيرفت. مراجع قم و تهران اطلاعيههايى صادر كردند و رفراندم را خلاف شرع و قانون دانسته و شركت در آن را تحريم كردند. به دنبال آن در روز دوم بهمن در تهران تظاهراتى صورت گرفت كه پليس به سركوب مردم پرداخت.
در سوم بهمن شوراى مركزى نهضت آزادى ايران اعلاميهاى با عنوان «ايران در آستانه يك انقلاب بزرگ و برگرداندن تاريخ خود» منتشر ساخت كه در آن ماهيت انقلاب سفيد شاه افشا شده بود. يك روز بعد سران نهضت مانند طالقانى، بازرگان، سحابى و پس از آن ديگران، دستگير و زندانى شدند.
به دنبال آن، دانشگاهها، بازاريان و اصناف با اجتماعات، تظاهرات، اعتصابات و بيانيهها در تهران، قم و برخى شهرهاى بزرگ به حمايت روحانيت برخاستند. رژيم نيز به مقابله برخاست و طرفداران خود را به خيابانها آورد و به تظاهرات وادار كرد.
سرانجام در روز ششم بهمن رفراندام صورت گرفت و پس از آن اعلام شد كه 5 ميليون و 600 هزار رأى موافق و 400 هزار و 150 رأى مخالف به صندوق آراء ريخته شده است. كندى و ديگر رهبران جهان به شاه تبريك گفتند و از اصلاحات او حمايت كردند.
در تاريخ 23 اسفند ماه شاه طى نطق شديداللحنى به علما هشدار داد كه:
«اين عناصر فرومايه با همفكران ارتجاعى خودشان اگر از خواب غفلت بيدار نشوند چنان صاعقه مشت عدالت در هر لباس كه باشند بر سر آنها كوفته خواهد شد كه شايد به آن زندگى ننگين و كثافتشان خاتمه داده شود».
آيت الله خمينى نيز به پيروان خود اعلام كرد:
«خود را آماده كنيد براى كشته شدن، زندان رفتن و سربازى رفتن، خود را آماده كنيد براى ضرب و شتم و اهانت، خود را آماده كنيد براى تحمل مصائبى كه در راه دفاع از اسلام براى شما در پيش است».
نوروز سال 1342 ش فرا رسيد. بر اساس پيشنهاد آيت الله خمينى و تصويب مراجع قم، ايام عيد سال نو عزاى عمومى اعلام شد. بعد ازظهر روز دوم فروردين ماه 1342، به مناسبت سالروز شهادت امام صادق عليهالسلاممجلس سوگوارى در مدرسه فيضيه قم برگزار گرديد.
جمعيت انبوهى در آن شركت كردند. مأموران رژيم جلسه را به هم ريخته و شركت كنندگان، به خصوص طلاب و روحانيون، را مجروح و مضروب ساختند و چنان كه گفته شد تنى چند نيز كشته شدند. هم زمان با اين حادثه در تبريز به مدرسه طالبيه نيز حمله شد. رژيم حمله به مدرسه فيضيه را هجوم خودجوش عدهاى از كشاورزان زائر دانست كه به انگيزههاى شخصى دست به اين عمل زدهاند.
به دنبال آن اعلاميههايى از عالمان قم، تهران، نجف و ديگر شهرهاى ايران و عراق صادر شد كه رژيم شاه را به دليل بىحرمتى به دين و ديانت و علما و طلاب محكوم مىكرد.
آيت الله خمينى نيز طى يك اطلاعيه با شدت بىسابقهاى، دولت و به خصوص براى نخستين بار آشكارا شاه و شاهدوستى را مورد حمله قرار داد و اعلام كرد:
«قرآن و مذهب در مخاطره است، با اين احتمال تقيه حرام است و اظهار حقايق واجب ولو بلغ ما بلغ».
جامعه روحانيت تهران يك هفته اعتصاب را با خوددارى از اقامه نماز جماعت در مساجد اعلام كرد و بازاريان تهران نيز سه روز اعتصاب عمومى را با بستن مغازهها و بازار تدارك ديدند.
در اين اوان رژيم شاه براى تضعيف طلاب جوان آنان را دستگير و به سربازخانهها اعزام داشت. قدم ديگرى كه حكومت براى تفرقه برداشت اين بود كه اوراقى با امضاء «معلمين حوزه علميه قم» منتشر ساخت كه در آن روحانيون به خصوص آيت الله خمينى مورد اتهام قرار گرفته بودند. به مناسبت اربعين شهداى دوم فروردين فيضيه نيز مجالس يادبود تشكيل شد و اطلاعيههايى صادر گشت و فرصت ديگرى براى تهاجم به رژيم شاه دست داد.
شاه در 26 ارديبهشت ماه 1342 طى نطقى، آينده خونينى را در ايران و لزوم كشتار افرادى را براى تحقق اهداف انقلاب سفيد پيشبينى كرد و وقوع آن را غير قابل اجتناب دانست و گفت:
«اگر متأسفانه لازم باشد كه بگوييم انقلاب بزرگ ما با خون يك عده بىگناه يعنى مأمورين دولت و خون يك عده افراد بدبخت و گمراه متأسفانه آغشته خواهد شد اين كارى است كه چارهاى نيست و خواهد شد».
محرم آغاز شد. آيت الله خمينى طى پيامى به گويندگان و مداحان يادآورى كرد كه:
«لازم است فريضه دينى خود را در اين ايام در اجتماعات مسلمين ادا كنند و از سيد مظلومان فداكارى در راه شريعت را فرا گيرند و از توهم چند روز حبس و زجر نترسند ... خطر اسرائيل و عمال آن را به مردم تذكر دهند ... سكوت در اين ايام تأييد دستگاه جبار و كمك به دشمنان اسلام است».
شهربانى نيز اعلام كرد:
«اگر اشخاصى مراسم مذهبى را وسيله اغراض شخصى قرار دهند شديدا مجازات خواهند شد».
شاه نيز در سخنان سوم خرداد خود در تهران و ششم خرداد در كرمان به مخالفان شديدا حمله برد و نسبت به اعمال آنها در آينده، كه به زعم او ضد ايران و اسلام و شيعه هستند، هشدار داد.
با اين زمينههاى فكرى و سياسى، محرم سال 1342 ش آغاز گرديد. در شهرهايى مانند قم و تهران اغلب سخنرانىها، عزادارىها عملاً به صورت سياسى و اعتراضآميز نسبت به دستگاه برگزار شد.
در تهران مسجد آذربايجانىها در بازار تهران يكى از مراكز مبارزه با شاه قرار گرفت و جمعيت فراوانى در مسجد و شبستانها و حتى مدرسه پشت مسجد به سخنرانى حجتالاسلام فلسفى گوش فرا مىدادند. وى ضمن سخنرانى تاريخى خود، دولت علم را در 10 ماده استيضاح كرد و نوار سخنرانى وى به سرعت تكثير و در تهران و شهرستانها توزيع گرديد.
روز عاشورا در قم، تهران و مشهد حركت دستههاى عزادارى از همان آغاز تبديل به تظاهرات ضد شاه و حكومت شد. آيت الله خمينى سخنان مبسوطى ايراد كرد و در آن از اعمال رژيم و كشتار مردم و قانون شكنى و خطر اسرائيل و به طور كلى خطرى كه اسلام و كشور را تهديد مىكند، ياد كرد. ايشان آشكارا شاه را مخاطب قرار داد و گفت: «من بگويم كافرى تا از ايران بيرونت كنند و به تكليف تو برسند؟» روز يازدهم محرم نيز در تهران و قم تظاهرات عظيمى عليه رژيم شاه صورت گرفت.
شب دوازدهم محرم 15 خرداد آيت الله خمينى از قم، آيت الله قمى از مشهد و آيت الله بهاءالدين محلاتى از شيراز دستگير و به تهران آورده شدند.
روز بعد، كه سوم عاشورا بود، علما و مردم از دستگيرى آيات ياد شده آگاه شدند. خشم عمومى همه جا را فراگرفت. تظاهرات پردامنهاى در شهرهاى بزرگ مانند تهران، قم، شيراز، مشهد و ... پديد آمد. در اين راهپيمايىها اقشار مختلف مردم از روحانى، بازارى، دانشجو و دانشگاهى، كارمندان و كارگران شركت داشتند.
رژيم، كه از حركت پردامنه مردم هراسناك شده بود فرمان مقابله و سركوب داد. حوادث خوانينى به وقوع پيوست. در تهران و قم و ديگر شهرهاى بزرگ صدها نفر كشته و مجروح شدند. عصر همان روز در تهران حكومت نظامى اعلام گرديد. مقامات حكومتى اعلام كردند كه اين بلوا و آشوب از سوى كسانى كه از بيگانگان پول و الهام گرفته بودند تدارك ديده شده بود و دولت ناگزير اقدام كرد. در سطح جهانى نيز حوادث ايران تحريك از سوى مالكان و مرتجعان توصيف شد. اما برخى از رجال سرشناس سياسى و مذهبى مخالفت خود را با شاه و اعمال او ابراز كرده و از مبارزه روحانيت حمايت كردند.
شيخ محمود شلتوت، مفتى بزرگ اهل سنت مصر و رئيس جامعهالازهر تلگرافى به شاه كرد و از وى خواست از تجاوز به حريم ديانت و روحانيت خوددارى كند.
در داخل كشور نيز بسيارى از رجال و احزاب سياسى و ملى و تمام عالمان بنام، نسبت به دستگيرى آيات سه گانه و ديگر دستگيرشدگان شديدا اعتراض كردند و خواستار آزادى آنان شدند.
از آن جا كه احساس خطر جدى براى زندانيان وجود داشت عدهاى از علما از شهرهاى مختلف ايران به تهران هجرت كرده تا از يك سو به اعتراض خود صورت جدىتر بدهند و از ديگر سو اقدام عملى نيز براى رهايى آنان انجام دهند. حاج آقا روح الله كمالوند به نمايندگى از سوى علما با شاه ملاقات كرد و نگرانى آنان را از دستگيرى و بازداشت علماى زندانى به اطلاع شاه رسانيد. شاه قول داد كه براى كاهش نگرانى آنان به زودى ترتيب ملاقات آيت الله خمينى را با يكى از علما بدهد. پس از چند روزى آيت الله سيد احمد خوانسارى در زندان با ايشان ملاقات كرد. از آن پس اندكى از نگرانى عمومى كاسته شد و اعتصاب بازار و اصناف شكسته شد.
سرانجام در 11 مرداد ماه 42 آيت الله خمينى، قمى و محلاتى از زندان آزاد و به يك منزل مسكونى در داووديه تهران آورده شدند.
در 12 مرداد رژيم اعلام كرد كه:
«چون بين مقامات انتظامى و حضرات آقايان: خمينى، قمى و محلاتى تفاهمى حاصل شده كه در امور سياسى مداخله نخواهند كرد ... آقايان به منازل خصوصى منتقل شدند».
اين ادعا سخت علما را برآشفت و از اين رو با صدور بيانيههايى اين تفاهم تكذيب گرديد. پس از مدت كوتاهى آيت الله خمينى به منزل يكى از تجار در قيطريه نقل مكان كردند. با اين همه، مبارزه در اشكال مختلف ادامه يافت.
در 17 اسفند ماه 42 اسدالله علم از نخستوزيرى كنار رفت و حسنعلى منصور به اين مقام منصوب گرديد. پس از آن به نظر رسيد كه انعطافى در مواضع حكومت نسبت به روحانيون حاصل شده است.
در 17 فروردين ماه 1343 آيت الله خمينى پس از آن كه چند ماه در تهران تحت نظر بودند آزاد و شبانه به قم آورده شدند. به اين مناسبت مجلس جشنى در مدرسه فيضيه برگزار گرديد. در پايان اين جلسه قطعنامهاى در 10 ماده از سوى طلاب حوزه علميه قم صادر شد كه مواد آن به لحاظ محتوى، سمتگيرى و وضوح از اهميت خاصى برخوردار است:.
برخى از مواد اين قطعنامه عبارت است از:
1ـ اجراء قوانين اسلامى به صورت كامل خود و احياء سنتهاى متروك شده دينى.
2ـ اجراء قانون اساسى به معناى واقعى خود به ويژه اصل دوم متمم آن.
3ـ الغاء تصويبنامه و لوايح ضد دينى و انحلال مجلسين غيرقانونى.
4ـ قطع ايادى استعمار و عمال صهيونيسم از مملكت.
5ـ جلوگيرى از ظلم و فساد و تعميم عدالت اجتماعى، تأمين آزادىهاى فردى و اجتماعى و نيازمندىهاى عمومى و ايجاد ايران آزاد، مستقل در زير پرچم پرافتخار مذهب جعفرى.
6ـ بهبود وضع اقتصادى و تشويق ملى و اصلاح وضع كارگران و تهيه كار براى فارغ التحصيلان.
7ـ آزادى جميع زندانيان بىگناه به ويژه حجتالاسلام آقاى طالقانى و اساتيد محترم دانشگاه و بازگشت تبعيد شدگان و آوارگان به بلاد خود.
آيت الله خمينى، پس از بازگشت، براى خنثى كردن كوششهاى رژيم در ايجاد تفرقه بين مراجع تقليد و ايجاد وحدت و تبادل نظر در امور مملكتى و مسائل حوزه، جلسات هفتگى گذشته را با علماى حوزه ادامه داد و با سخنرانىهاى خود نشان داد كه سر آشتى با حكومت را ندارد.
در مهر ماه 1343 محاكمه بدوى سران نهضت آزادى ايران صورت گرفت. جريان اين دادگاه علنى و سخنانى كه اعضاء آن در دادگاه در جهت افشاى دستنشاندگى رژيم و طرد استبداد گفتند، تأثير آگاهى بخشى در جامعه مستعد ايران و مسلمانان بر جاى گذاشت. در 21 مهر ماه لايحه مصونيت مأموران نظامى آمريكا در مجلس شوراى ملى به تصويب رسيد. اين مصوبه كه به كاپيتولاسيون، شهرت يافت، موج تازهاى از مخالفت با رژيم را موجب گرديد.
آيت الله خمينى بىدرنگ تلاش خود را براى آگاهانيدن علما و مردم و تشويق آنان به اعتراض و عمل آغاز كرد و خود نيز طى نطقى به تاريخ چهارم آبان ماه 43 در مسجد اعظم قم، شديدا آن را مورد نكوهش قرار داد و آن مصوّبه را عامل بردگى ايرانيان و ناقض استقلال كشور دانست و شاه را سخت مورد سؤال قرار داد و گفت: «اگر مملكت ما اشغال آمريكاست اعلام كنيد». رژيم شاه، كه بيش از اين تحمل اعتراض را نداشت، در شب 13 آبان ماه 1343 ش آيت الله خمينى را به تهران برده و از آنجا به ورساى تركيه تبعيد كردند.
پس از تبعيد آيت الله خمينى، هيجان عمومى تمام محافل مذهبى و طرفداران نهضت اسلامى را فراگرفت. تظاهرات و اعتصابات عمومى در تهران و قم و برخى شهرهاى ديگر پديد آمد.
حوزههاى علميه ايران و عراق، بازاريان، علما، دانشگاهيان و بسيارى ديگر با سخنرانىها، بيانيهها، اطلاعيهها و پيامهاى تلگرافى به خود ايشان، به اين عمل اعتراض كرده و رفع تبعيد ايشان را خواستار شدند. اما رژيم به سركوب مبارزان ادامه داد و فرزند ايشان حاج سيد مصطفى خمينى را بازداشت نمود و پس از چندى آزاد و سپس به تركيه تبعيد كرد.
