جنگ جهانی اول در استان آذربایجان شرقی
از ویکی اطلس فرهنگی ایران
هنوز چند هفته از تاج گذارى احمد شاه نگذشته بود كه جنگ جهانى اول (1914 م / 1293 ه .ش / 1334 ه .ق) آغاز شد. با اينكه ايران بىطرفى خود را اعلام كرده بود، ولى با وجود اين، جهانخواران مقررات نظام بىطرفى را محترم نشمرده، شعلههاى آتش جنگ را به ايران از جمله آذربايجان كشاندند. منطقه آذربايجان صحنه كشمكشهاى عثمانى و روسيه شده بود و زمينههاى اغتشاشات كلى فراهم آمده بود.
در فاصله سالهاى 1914 تا 1918 .م كه جنگ اول ادامه داشت هرج و مرج در همه جاى ايران به ويژه در آذربايجان حكمفرما بود. وضع كشور به صورت فئوداليته و خانخانى درآمده، حكومت مستبد مركزى نيز در برابر فشار دو دشمن نيرومند انگلستان و روسيه قرار داشت. بديهى است در اين جنگها زيان اصلى هميشه متوجه كشورهاى ضعيفتر است.
نقض بىطرفى ايران در اين جنگ، موجبات بىنظمى در همه نقاط كشور به ويژه در آذربايجان گرديد. عثمانىها از موقعيت استفاده كرده به اين خطه تجاوز كردند و تبريز را به تصرف خود درآوردند و در سراسر آذربايجان دست به تاراج اموال و انبار غلّه مردم زدند.
از طرفى روسها نيروى تازه نفسى از سواره و پياده و توپخانه به آذربايجان آوردند و در تبريز، مراغه و مراكز ديگر مستقر نمودند ولى در مقابل عثمانيان به همراه تنى چند از سران آذربايجان با آنها به زد و خورد پرداختند كه منجر به شكست روسها گرديد و در نتيجه عقب نشستند.
عثمانىها تا چندى در مراغه و روسها در تبريز بودند، تا اينكه در قفقاز در نبردگاه «سارى قميش» عثمانيان به پيروزى دست يافتند و روسها شكست خوردند. در نتيجه به نيروهاى خود در آذربايجان دستور عقب نشينى دادند و بدين ترتيب در نوزدهم آبان 1293 ه .ش روسها از تبريز بيرون رفتند. به دنبال خروج نيروهاى روسيه، شهر تبريز غرق در شادى و سرور شد. پس از 5 سال اندوه و خوارى، اين نخستين بار بود كه شور و شادى در مردم ديده مىشد. فرداى آن روز مجاهدان با يك دسته از عثمانىها به شهر تبريز آمدند و كنسولگرى آلمان و اتريش و عثمانى را در تبريز باز كردند و به دنبال آن سيل عثمانىها به اين شهر سرازير شد.
روسها تا مرند عقب نشينى كرده و عثمانىها نيز در صوفيان سنگر گرفتند. در اين ميان روسها دوباره در قفقاز به پيروزى رسيدند و به فرماندهان خود در ايران دستور دادند كه دوباره به جنگ عثمانىها بروند. به اين خاطر جنگ سختى در سهلان (سوالان) در گرفت و عثمانىها از صوفيان عقب نشينى كردند و چون اين خبر به تبريز رسيد عثمانىها درنگ نكرده با شتاب شهر تبريز را رها كردند و سرانجام در روز 25 دىماه، دوباره تبريز به دست روسها افتاد.
سپاه روس پس از سالها درنگ در منطقه آذربايجان، با پيروزى انقلاب اكتبر و از هم پاشيدن امپراطور روس در سال 1917 .م، در حالى كه جنگ جهانى اول به پايان نرسيده بود، از ايران بيرون رفتند. پس از كنارهگيرى روسها، انگليسىها در صدد برآمدند تا خلأ وجود قواى روس را پر كنند، در نتيجه زد و خورد ميان عثمانىها و انگليسىها آغاز گرديد. انگليسىها كه شهر ميانه را در دست داشتند از آنجا گذشته و تا گردنه شبلى كه در چند فرسخى شرق تبريز است پيش آمدند.
عثمانىها نيز سپاهى گرد آوردند و در نزديكى ميانه در نقطهاى به نام «تيكمه داش» (70 كيلومترى شرق تبريز)، دو سپاه به هم رسيده به جنگ پرداختند. ليكن پس از آنكه نتايج جنگ جهانى اول به يك باره دگرگون شد و آلمانىها شكستهاى سختى خوردند. در نتيجه مذاكرات جهت پايان جنگ آغاز شد و به دنبال آن عثمانىها نيز عقب نشينى كرده و به كشور خود بازگشتند.
