امام‌زاده‌ها و بقاع متبرکه استان یزد
از ویکی اطلس فرهنگی ایران
محتویات |
منابع
بر اساس آمار سال 1375، تعداد 2355 مكان مذهبى در استان يزد موجود بوده است. از اين تعداد 1778 مسجد، 1 مصلى، 18 نمازخانه، 67 زيارتگاه و امامزاده، 16 نظرگاه و قدمگاه، 19 زيارتگاه ساير بزرگان دين، 50 تكيه ثابت، 368 حسينيه، 2 فاطميه، 8 مهديه، 6 زينبيه و حيدريه و 22 باب ساير اماكن مذهبى بودهاست.
مسجدها و حسینیه ها
الف) مساجد
مسجد جمعه (مسجد جامع كبير) ـ يزد
درخشانترين بناى شهر يزد مسجد جامع آن است، بنايى قديمى و بسيار زيبا كه مجموعهاى از هنر اسلامى را در خود جاى داده است. در كنار اين مسجد كتابخانهاى به نام كتابخانه وزيرى احداث شده كه گنجينهاى نفيس از قرآنها و كتابهاى خطى را دارا مىباشد. اين مسجد تا پيش از انقلاب اسلامى محل برگزارى نماز جمعه بوده است.
مسجد مير چخماق (امير چخماق)
مسجد مير چخماق در ميدان امير چخماق يزد واقع شده است. اين مسجد به نام مسجد جامع نو نيز خوانده شده است. مسجد در دوره صفوى به همت امير جلال الدين چخماق احداث گرديد و از مساجد مهم اين شهر مىباشد.
مسجد ملا اسماعيل
اين مسجد واقع در يزد كوى مير قطب جنب ميدان خان قرار دارد و از مسجد مهم شهر مىباشد. اين مسجد به مناسبت ايوان وسيع و شبستان غربى اش كه 32 ستون دارد از همان زمان احداث مشهور بوده است. در حال حاضر از آن براى برگزارى نماز جمعه استفاده مىشود.
مسجد روضه محمديه (حظيره ملا)
اين مسجد واقع در شهر يزد مىباشد. ساختمان نخستين آن را مولانا محمد بن عليشاه ميبدى در قرن نهم بنا نهاده و از سال 1340 به همت سومين شهيد محراب حضرت آيت الله صدوقى بازسازى و نوسازى شد. اين مسجد در طول انقلاب اسلامى پايگاه انقلاب اسلامى بود و هم اكنون آرامگاه شهيد محراب حضرت آيتالله صدوقى(ره) در داخل آن قرار دارد.
مسجد اهرستان
اين مسجد كه در اهرستان لارسون واقع شده و در كتابهاى تاريخ يزد از آن به نام مسجد معين الدين ياد شده و از آثار قرن هشتم هجرى است. اين مسجد در سال 1081 هجرى به همت ميرزا محمد كاظم دادايى تعمير شده است.
مسجد جامع بندر آباد
بندر آباد در 36 كيلومترى يزد واقع شده و از مناطق قديمى استان يزد است. يكى از آثار مهم اين منطقه مسجد جامع آن است.
مسجد جامع اردكان
مسجد جامع اردكان در بازار شهر و در محلهاى قديمى واقع شده و مربوط به قرن دهم است.
مسجد جامع فيروز آباد
اين مسجد در مركز فيروز آباد واقع شده است. در اين مسجد تعداد زيادى از قرآنهاى قديمى و كتابهاى تفسيرى و مباحث ديگر دينى دارد.
مسجد جامع ابرقو
اين مسجد از آثار دوره مغول است و در حد فاصل شهر قديم و جديد قرار دارد.
مسجد شاه ولى (امام)
اين مسجد بزرگ در تفت ميدان امام واقع شده است.
مسجد جامع طرز جان
اين مسجد از لحاظ معمارى از ديگر مسجدهاى استان متمايز است و به لحاظ موقعيت كوهستانى آن، در ساختمانش از تير و ستونهاى چوبين استفاده شده است.
مسجد جامع فهرج
اين مسجد در 30 كيلومترى شرق يزد واقع شده است. مصالح عمده بناى مسجد از خشت و گل است و تاريخ بناى آن به صدر اسلام باز مىگردد.
ديگر مساجد اين استان عبارتند از:
مسجد حضرت فاطمه عليهاالسلام يزد، بلوار منتظر القائم
مسجد امام حسن مجتبى عليهالسلام يزد، امام شهر
مسجد چهارده معصوم عليهالسلام يزد، خيابان سيد گلسرخ
مسجد الرضا يزد، خيابان صفائيه
مسجد اعظم يزد، بلوار 22 بهمن
مسجد كوفه يزد، شيخداد
مسجد حضرت امير عليهالسلام يزد، اهرستان، كوچه پارسائيان
مسجد سيد الشهدا عليهالسلام يزد، خيابان انقلاب، كوچه ابوالمعالى
مسجد حمزه يزد، بين دارالشفاء چهار سوق
مسجد رضويه يزد، خيابان امام، خيابان 16 مترى
مسجد امام حسن عسگرى عليهالسلام يزد، آزاد شهر، فلكه اول
مسجد امام جعفر صادق عليهالسلام يزد، امير آباد، كوچه امام جعفر صادق عليهالسلام
مسجد آخوند يزد، خيابان ايرانشهر
مسجد حجت بافق
مسجد فاطميه بافق
مسجد چهارده معصوم عليهالسلام بافق
مسجد امام جعفر صادق عليهالسلام بافق
مسجد مظفريه بافق
مسجد فاطميه آهن شهر بافق
مسجد جامع ميبد ميبد، مركز شهر
مسجد جامع بفروئيه ميبد، بفروئيه
مسجد مهر پادين مهريز، محله مهر پادين
مسجد جامع امامزاده سيد شمس الدين مهريز، بنادك
مسجد جامع خورميز سفلى مهريز، خورميز سفلى
مسجد جامع توران پشت تفت، توران پشت
مسجد بيرون ابرقو، ضلع شمال شرقى شهر ابرقو
مسجد آقاى سيد محمدعلى مجتهد ابرقو، دروازه ميدان
مسجد زيرده اردكان، محله زير ده
مسجد حاج محمد حسين اردكان، مركز شهر
مسجد جامع محمد سعيدا اردكان، محله چرخاب
مسجد زردك اردكان، كشتخوانهاى شمال شرقى شهر
مسجد جامع خرانق اردكان، خرانق
مسجد آنه گل صدوق، ندوشن
مسجد ريگ مجو مرد صدوق، اشكذر
ب) حسينيهها
حسينيهها در استان يزد، به شكل مربع يا مستطيل مىباشند كه صفههايى در همكف براى استقرار مردان و غرفه هايى در بالا براى بانوان دارد. در برخى از حسينيهها، صفهها در يك گوشه، تا سه و چهار طبقه به گونه تو در تو و پلكانى بر روى هم قرار مىگيرند كه آن را تكيه مىنامند. تكيه، محل استقرار بزرگان محل بوده است. در بيشتر حسينيهها «كتل» يا «نخل» وجود دارد. اين سازه فضايى چوبين، عنصر نمادين است، كه به نشانه مَحِضه (نمادى از تابوت) حضرت سيدالشهدا عليهالسلام در روزهاى عزادارى سياه پوش و با آئينه و شمشير تزئين مىشود و بر دوش مردم گرداگرد حسينيه به حركت در مىآيد. تعدادى از حسينيههاى اين استان عبارت است از:
حسينيه سادات كسنويه يزد، كسنويه
حسينيه سلسبيل يزد، سلمان فارسى
حسينيه فردوس يزد، جنب باغ دولت
تكيه امير چقماق يزد، ميدان امير چقماق
حسينيه ناظم يزد، محله نظر كرده
حسينيه كوى عليا يزد، ابوالمعالى
حسينيه اثنى عشرى يزد، گرد فرامرز
حسينيه مالمير يزد، خيابان امام
حسينيه پير برج يزد، پير برج
حسينيه قائم آل محمد(عج) يزد، خويدك
حسينيه پنبه كاران يزد، محله پنبه كاران
حسينيه شيخداد يزد، شيخداد
حسينيه قمر بنى هاشم يزد، ابرند آباد
حسينيه مريم آباد يزد، مريم آباد
حسينيه فهادان يزد، محله فهادان
حسينيه على معز بافق
حسينيه حوض قاضيها بافق، خيابان مسجد جامع
حسينيه مهر پادين مهريز، محله مهر پادين، مهر آباد
حسينيه (شاه ولى) امام تفت، ميدان امام
حسينيه خرانق اردكان، خرانق
حسينيه و تكيه بازار نو اردكان، محله بازار نو
حسينيه سفلى ندوشن صدوق، ندوشن
امام‌زاده‌ها و بقاع متبركه
امامزاده ابوجعفر
مهمترين مزار مورد احترام مردم استان، آرامگاه امامزاده محمد بن على بن عبيدالله احمد بن على العريضى بن جعفر صادق عليهالسلام واقع در محله مصلى عتيق است كه به امامزاده جعفر موسوم است.
امامزاده در زمان خلافت متوكل عباسى از مدينه به يزد آمد و در كوچهاى كه بعدها به كوچه حسينيان مشهور شد در يك دكان آهنگرى به شاگردى پرداخت تا اينكه حاكم يزد به نام امير اوجش بر اثر خوابى كه ديد به جستجوى امامزاده پرداخت و در همان كوچه حسينيان خانه بهترى براى او ساخت. وى در سال 424 درگذشت و در محل فعلى دفن شد.
امامزاده سيد محمد
اين امامزاده به فاصله 3 كيلومترى از جاده، در شمال شرقى عقدا قرار دارد. امامزاده سيد محمد بناى خوش طرحى است كه در كنار روستاى هفتادر واقع شده است. در آنجا يك قطعه سنگ قبر مرمر به اندازه 120×40 سانتىمتر وجود دارد كه آن را «سنگ كول» مىنامند و عباراتى روى آن نقر شده است.
امامزاده زيد بن موسى الكاظم
اين امامزاده در روستاى پشت بام يزد قرار دارد. بنايى است گلين كه قسمت اصلى آن منحصر به يك اتاق است.
امامزاده جعفر بن محمد
اين امامزاده نزديك شهر يزد و در جاده تهران به يزد قرار دارد. بناى اصلى خشتى و آجرنماى آن كه از عصر قاجارى بود تا سال 1348 ه .ش برقرار بوده و اينك برجاى آن ساختمان و گنبد جديدى احداث شده است. در اين امامزاده هيچ نوع اثر مكتوب كه دال بر قدمت زمان و نسب صاحب قبر باشد ديده نشده است.
امامزاده عبدالله بن موسى بن جعفر عليهالسلام
مزارى با بناى عالى در بافق وجود دارد كه بسيار مورد احترام و زيارت مردم محل و اهالى يزد و كرمان است. سبك بنا، گنبد و كاشىكارى و تزيينات داخلى اين زيارتگاه از آثار تاريخى و ديدنى پهنه ميان يزد و كرمان به شمار مىرود.
امامزاده سيد ميرحسين
اين آرامگاه در حاجى آباد يزد، بر كناره جاده اردكان ـ يزد واقع شده است. اصل بنا از قرن دهم است و مزار منسوب به امامزاده در زير گنبد اصلى قرار دارد و هيچ نوع علامت و سنگى ندارد.
امامزاده شازده فاضل
زيارتگاه امام زاده شازده فاضل در سمت شمال حسينيه شازده فاضل در خيابان پهلوى واقع است. درون امامزاده قبرى قرار دارد و بر آن كتيبهاى از كاشى معرق دوره تيمورى نصب شده است كه صاحب مزار را فضل بن امام موسى كاظم عليهالسلاممتوفى در سال 202 ه .ق معرفى مىكند. اما زرتشتيان نيز اين مزار را گرامى مىدارند و آن را مدفن يكى از شاهزادگان ساسانى مىدانند.
امامزاده شاهزاده على
اين آرامگاه در بنافت يزد واقع شده و از زيارتگاههاى معتبر منطقه يزد است. بناى آن از آجر و خشت با گنبد خوش تركيب كاشى كه بر روى گردنى بلند استوار شده است. بر اساس يك سنگ وقف بناى امامزاده در سال 998 ه .ق برپا بوده است و نيز بر اساس نوشته لوح كاشى، اتاق دست راست اين بنا مدفن شخصى به نام «رييس محب على بن رييس غياث الدين بن رييس محمود كوكى» مىباشد.
بقعه سيد خليل
اين بقعه كه به سيد مصلى نيز شهرت دارد در محله دروازه مصلى عتيق در شهر يزد قرار گرفته است و دو قبر از خاندان سيد نعمت الله ولى نيز در آن واقع شده است. صاحبان قبر شاهزاده امير نظام الدين اسحاق، پسر شاه برهان الدين خليل الله ثانى متوفى در سال 963 ه .ق و شاه خليل الله ثالث نواده شاه خليل الله ثانى متوفى در سال 969 ه .ق مىباشند.
بقعه شاه سيد رضا
اين بنا در كوچه بندان در محله چهار منار در شهر يزد قرار دارد و به مزار شاه سيد رضا مشهور است. علت انتساب بقعه به شاه سيد رضا، احتمالاً به خاطر وجود سنگ قبرى از آن شاه سيد رضا نامى است كه در 955 فوت شده است. احتمال ديگر اين است كه بنا، بقايايى از مدرسه غياثيه چهار منار است. مدرسه را امير غياث الدين على حسينى وزير شاه شيخ ابواسحاق در سال 740 ساخت و خود زير گنبد آن به خاك سپرده شد.
بقعه شيخ احمد فهادان
بنايى كه در محله فهادان شهر يزد به نام شيخ احمد فهادان معروف شده بقاياى خانقاه، مسجد و بقعهاى است متعلق به شيخ احمد اسفنجردى كه به شيخ احمد فهادان مشهور است. شيخ فخرالدين احمد و برادرش محمد از مردم اسفنجرد به علت ظلم و ستم موجود، از وطن خود هجرت به يزد كردند و در محله فهادان مسكن گزيدند. اين دو برادر، از عرفا بودند و مردم به ايشان بسيار احترام مىگذاشتند. وفات شيخ احمد را در سال 727 و وفات برادرش را در سال 735 ه .ق نوشتهاند و هر دو برادر در گنبد خانهاى دفن شدند كه امروز به نام بقعه شيخاحمد شهرت دارد.
بقعه شيخ داد
بقعه شيخ داد، بقعهاى مشهور در محله شيخ داد يزد است كه خانقاه شيخ تقى الدين دادا محمد از مردم اصفهان و مريد «پيرانديان» بوده كه پس از وفات در سال 700 ه .ق در همانجا به خاك سپرده شده است. بعدها مردم آن را به عنوان شيخ داد و سلطان شيخ داد مىشناختند.
بقعه شيخ داوود
اين بقعه در روستاى نصر آباد يزد واقع است. در داخل بقعه محرابى ساده قرار دارد و روى قبر شيخ سنگى به ابعاد 83×45 سانتىمتر با كتيبهاى به خط نسخ و درشت مشهود است كه اسم «داود بن شيخ ابراهيم بن محمد بن احمد المعلم الهفتادى» و تاريخ وفات وى «رمضان المبارك السنه خمس و عشر و ثمانمائه» (815 ه .ق) به چشم مىخورد.
بقعه سيد پنهون
اين بقعه در محله فهادان يزد واقع و بنايى بسيار ساده شامل دو اتاق كوچك و يك قطعه كاشىكارى است. نام واقعى صاحب بقعه سيد تاج الدين جعفر است كه يكى از اعقاب امامزاده جعفر يزد است. از نوشتههاى تاريخى چنين برمىآيد كه از حدود قرن نهم هجرى مردم مزار سيد تاج الدين را به عنوان «سيد پنهون» مىشناختهاند.
بقعه شاه خليل
بناى بقعه يا خانقاه شيخ خليل الله ثانى كه نواده شاه نعمت الله ولى است جزئى از مجموعه وسيعى بود كه به عنوان خانقاه توسط شاه نعمت الله ولى در شهر تفت ايجاد شده است. در حال حاضر بناى بقعه مربع شكل است و گنبدى آجرى بر فراز آن و اتاقى در سمت راست آن مشهور به مقبره سيد محمد از مجموعه قديم برجاى مانده است. شاه خليل الله ثانى، فرزند مير شاه تقى الدين و نبيره شاه نعمت الله ولى است كه در هرات كشته شد و جسدش به تفت منتقل و در اين بقعه به خاك سپرده شد.
بقعه زرنديان
اين بنا در مريم آباد در حومه يزد واقع و بقعهاى قديمى است. مدفون بقعه را سيد ناصرالدين از نزديكان امامزاده جعفر (مدفون در شهر يزد) ذكر كردهاند. بناى بقعه مربوط به قرن دهم هجرى و بانى آن شمس الدين محمد ابرقوهى است.
مقبره شيخ زين العابدين على خاموش
اين مقبره در روستاى ندوشن در 35 كيلومترى يزد، قرار دارد. بناى آن مركب از دو اتاق با سقف گنبدى است. شيخ على از عرفاى صوفيه بود كه به شهادت رسيد و مزارش زيارتگاه و محل نذورات است و مردم براى آن احترام بسيارى قائلند.
آرامگاه پيرچراغ ميبد
پيرچراغ مقبرهاى خارج از روستاى دهبيد در ميبد و در كنار گورستانى بر روى تپهاى قرار دارد كه در كنار آن چاهى به نام صاحب زمان وجود دارد. اين بنا داراى كتيبهاى با نوشته زير است: «وفات يافت المغفور شهيد سعيد استاد حسن بن زين الدين بن شمس الدين اصفهانى به تاريخ روز چهارشنبه 21 خرداد 948 هجرى».
آرامگاه شهداى فهرج
مجموعه بناهاى ويران شهداى فهرج در 2 كيلومترى فهرج يزد و تقريبا متصل بدان قرار دارد و بنا به روايات تاريخى مدفن «ابى عبدالله بن احمد بن ابواليسر بن عبدالله بن تميمى» و «حويطب بن هانى» و «عمر بن عاص» از سرداران سپاه اسلام است كه در زمان يزدگرد، آخرين پادشاه ساسانى به قتل رسيدهاند. ديگر بقاع و امام زادگان استان عبارتند از:
امامزاده سيد فتح الدين رضا يزد، سيد فتح الدين رضا
امامزاده سيد گلسرخ يزد، خ سيد گلسرخ
امامزاده خمير يزد، ميدان بعثت
امامزاده سيد صحرا يزد، سيد صحرا
بقعه سيد خليل و سيد جليل يزد، بلوار امام زاده جعفر
بقعه لاله ريحان يزد، خ سلمان
بقعه سيد گل زرد يزد، خ سيد گلسرخ
بقعه زنگى يزد، خ سيد گلسرخ
بقعه سيد زكى الدين يزد، دهنو
بقعه سيد كافى يزد، كافى آباد
بقعه شيخ محمد سلطان يزد، شيخداد
بقعه پير علم يزد، ميدان بعثت
بقعه سيد طاووس يزد، مسجد جامع
امامزاده سيد شمس الدين مهريز، روستاى بنادك سادات
مقبره شيج جنيد تفت، روستاى توران پشت
قدمگاه اسلاميه تفت، اسلاميه
مقبره پير حمزه سبز پوش ابركوه، جنوب غربى مسجد جامع
بقعه سيدون على نقيا ابركوه، محله نوادان
امامزاده سيد محمد هفت در اردكان، عقدا، روستاى هفت در
مقبره خواجه نعمت اردكان، عقدا
بقعه سيد تاج الدين ابراهيم آباد صدوق، كشتخوان
امامزاده عبداله بافق، مركز شهر
بقعه شيخ عبداله خاتم، مروست
بقعه شيخ بهاالدين خاتم
بقعه امام زاده حسن يزد، خ فهادان
بقعه ابراهيم يزد، خ قيام، حسينيه حاج يوسف
بقعه سادات قل هواللهى يزد، خ مسجد جامع
بقعه شيخ كرباسى يزد، قبرستان جوى هرهر
اماكن دينى اقليتها
اماكن مذهبى زرتشتيان
تعداد قابل توجهى از مردم استان يزد پيرو دين زرتشت هستند و به همين خاطر نيز اماكن و بناهاى متعددى در نقاط مختلف استان وجود دارد كه عبارتند از:
پير هريشت
هريشت در 15 كيلومترى اردكان بر دامن كوههاى پستى واقع است. زرتشتيان اعتقاد به غيبت يكى از كنيزان بانوى يزدگرد در آن محل دارند. براى زايران چند دستگاه ساختمان مسكونى و سه آب انبار در آنجا ساخته شده است و هر سال روز هيجدهم نوروز براى زيارت بدين محل مىآيند و بيتوته مىكنند. بناى زيارتگاه منحصر به يك اتاق و پستو است و در قسمت پستو، قسمتى از سنگ كوه مشهود است كه محل غيبت شمرده مىشود. در اين محل همواره آتش روشن است. در وسط اتاق مدخل كلكى وجود دارد كه بر آن نيز آتش مىافروزند.
در «فرهنگ بهدينان» در شرح اين زيارتگاه چنين آمده است:
«بعضىها معتقدند كه محل غايب شدن يكى از كنيزهاى يزدگرد است و بعضى مىگويند كنيز، دختر يزدگرد است كه هنگام حمله عربها فرارى شد و به اين كوه پناه آورد و به كوه خطاب كرد اى كوه مرا فراگير و كوه دهان باز كرد و او را در خود جاى داد. مدتها گذشت، مردى پسر خود را با خرى كه به صحرا برده بود گم كرد و مدت سه روز دنبال او مىگشت. بالاخره پسرش را در حوالى اين محل يافت. از او پرسيد كه با برف و سرما چه كردى؟ گفت من ابدا سرما و برفى نديدم. در اينجا مرا زنى در كنف حمايت خود نگهدارى مىكرد و الان كه تو آمدى در فلان نقطه پنهان شد. بايد به ياد او بنايى در اينجا برپا كنى. پدر هم گفتار پسر را پذيرفت و ساختمانى در آنجا ساخت كه هنوز پابرجاست».
چك چك (چكچكو، پير سوز)
محلى است در كوههاى ميان اردكان و انجيره كه به علت ريزش مختصر آب از كوههاى سنگى سخت و بريده به «چك چك» يا «چكچكو» شهرت پيدا كرده است. زرتشتيان به آنجا اعتقاد مىورزند و مقدسش مىشمارند و بناهاى متعدد براى ايامى كه به زيارت مىروند ساختهاند. اين محل به علت آنكه در بلندى كوه قرار گرفته است از دور شكوه و زيبايى خاصى دارد. راه اصلى آن از نزديك اردكان جدا مىشود. زرتشتيان اين محل را «پير سوز» مىخوانند و روز سوم تا دهم تيرماه براى زيارت و نذورات به آنجا مىروند.
معروف است كه در اينجا مزار حيات بانوست و از انظار مخفى بوده است. شبانى در حوالى اين محل مشغول چراندن گوسفندان خود بود، ناگهان گوسفندان رم مىكنند و فرارى مىشوند. شبان دست به درگاه خداوند بلند كرد و راه چاره از او طلبيد. در حين جستجو، تشنه و خسته به كوهى رسيد كه آب از آن چكه چكه فرو مىريخت. آبى نوشيد و استراحتى كرد. در عالم خواب مزار «پير سبز» به او خواب نما شد. از خواب برخاست، گوسفندان را جمع كرد و به شهر برد، بعدا مزار فعلى را ساختند تا حاجتمندان، حاجت بدان جا بروند و مقصود خود را بيابند.
زيارتگاه بونوپرس
دهكده زرجوع در درهاى به فاصله 24 كيلومترى جنوب شمس آباد عقدا بر دامن كوههاى «ميل نيزار» و «لاى چغك» واقع شده است. يكى از آثار تاريخى آن زيارتگاهى به نام بانوپرس است. اين زيارتگاه همه ساله از اول تا پنجم تيرماه محل تجمع و زيارت زرتشتيان است و به بونوپرس، بانو پارسا، بانو پارس، و پير بانو نيز معروف است. سنگى در سمت چپ ورودى زيارتگاه نصب است كه قدمت بناى زيارتگاه و آبادانى آن را به عصر صفوى مىرساند و معلوم مىشود كه در آن ايام اين محل مورد نظر و احترام و زيارتگاه زرتشتيان بوده است.
پيرانگاه
پيرانگاه نيز از ديگر زيارتگاههاى زرتشتيان است كه تعداد زيادى از آنها در استان يزد وجود دارد. از معروفترين آنها مىتوان به پيرانگاه سرو چم، پيرشاه و ورهرام ايزد در خرمشاه، پير مهرايزد در آبشاهى، پير نارستانه نزديك دربيد، پيرناركى در جنوب يزد و ... اشاره كرد.
آتشكده
آتشكدههاى زرتشتيان بنابر مقام اهميت سه دسته است:
آتش دادگاه
كه در خانهها افروخته مىشود و صورت خانوادگى دارد و مراسم تقديس ندارد. آتش خانواده را جان خانواده مىدانند. آتش دادگاه را نيز موبدان برپا مىدارند. اما افراد عادى نيز مىتوانند به خدمت آن بپردازند. معمولاً زرتشتيان متمكن در خانههاى خود آتش دادگاه را شعلهور نگه مىدارند.
آتش آدران
كه از آتش دادگاه برتر است و اختصاص به شهر و بلوكات بزرگ دارد.
آتش ورهرام
اعتبار و اهميتش از دو آتش فوق به مراتب بيشتر است و پيوسته هم بايد افروخته بماند. اين آتش به عموم مردم تعلق دارد. ماهيت آتش ورهرام متشكل است از 15 آتش گوناگون و آذرخش آسمانى (يعنى جمعا 16 آتش) كه عبارتند از: رنگرز، پادشاه يا فرماندار، كوزهگر، آجرپز، درويش يا صاحبدل، زرگر، ضرابخانه، آهنگر، اسلحه ساز، نانوا، تقطير، فرمانده ارتش، چوپان، پيشواى دينى، برق آسمان و مرده سوز.
آتش ورهرام يزد
اين عمارت به همت زرتشتيان يزد و پارسيان هند در سال 1313 ه .ش تحت نظارت و سرپرستى ارباب جمشيد بنا شد. ساختمان اصلى در وسط حياطى بزرگ و بر بلندى قرار دارد. آتش در محفظهاى بلندتر از سطح زمين در اتاقى نسبتا وسيع و دور از تابش خورشيد قرار گرفته و اتاقهايى براى مراسم نيايش پيرامون آن طراحى شده است. در مورد قدمت تاريخى آتش اين آتشكده گويند كه نزديك 1515 سال پيش اين آتش از آتشكده ناهيد پارس به روستاى هفتادر (نزديك عقدا) منتقل شد و از آنجا به ترك آباد در اردكان نقل مكان كرد و پس از سى سال نگهدارى در غار «اشگفت يزدان» آن را در سال 1325 ه .ش به شهر يزد آوردند و در خانه دستور بزرگ شهر، در محله دستوران جاى داده شد و از آنجا به گهنبارخانه و محل كنونى اين آتش، خيابان آيت الله كاشانى، كوچه آتشكده انتقال يافت.
دخمه
دخمه مكانى است كه زرتشتيان مردگان را بنابر آداب و رسوم دينى خود مىنهادند. گرچه امروزه در ميان زرتشتيان دفن كردن مردگان در خاك معمول است، اما تا پنجاه سال پيش، دخمه كردن مردگان مرسوم بود. در ايران قديم هم دخمه كردن، هم تدفين و هم سوزاندن معمول بود. مُغان در عصر ساسانى اصرار و تاكيد بسيارى در دخمه كردن داشتند و مجازاتهاى شديدى براى كسانى كه مردگان را به طريقى ديگر جز دخمه گذارى عمل كنند، تعيين كرده بودند و فتوا داده بودند كه هر طريقى جز دخمه گذارى، از گناهان بى توبه مىباشد.
دخمههايى كه در استان يزد وجود دارد عبارتند از:
دخمه كهن يزد كه حدود بيست سال است ديگر از آن استفاده نمىشود.
دخمه مانكجى ليجىها تريا در سمت مشرق يزد و به طرف مهريز.
دخمه شريف آباد اردكان.
دخمه ترك آباد اردكان.
دخمه چم تفت.
خانقاهها
در سراسر استان يزد خانقاههاى متعددى وجود داشته كه برخى از آنها عبارتند از:
خانقاه بندر آباد
مجموعه سلطان بندر آباد كه در منطقه رستاق واقع شده است مجموعهاى است كم نظير از تاق و تويزه در كنار اين خانقاه مقبرهاى است كه مدفن عدهاى از مشايخ سلسله دادايى مىباشد.
خانقاه شيخ على بنيمان
اين خانقاه در بيدا خويد يزد واقع و بنايى مشتمل بر بقعه، خانقاه و مسجد است. بر فراز خانقاه گنبدى قرار دارد و درون بقعه سه قبر ديده مىشود كه يكى از آنها متعلق به عارف نامدار شيخ على بنيمان است.
ديگر خانقاه استان يزد عبارتند از:
خانقاه شيخ تقى الدين دادا خانقاه سر ريگ
خانقاه كوشك نو خانقاه قطريان
خانقاه شيخ محمد خانقاه مجو مرد
خانقاه ميبد خانقاه تفت
خانقاه قهستان خانقاه ابرقو
خانقاه عقدا خانقاه شمسيه
خانقاه بيد خويد
با توجه به اينكه در دوران آل مظفر (718ـ795 ه .ق) صوفى گرى در يزد گسترش يافته و بيشتر اين خانقاهها محصول آن دوران است.
با توجه به منابع موجود آثارى از گروههاى صوفيه در حال حاضر در اين استان بدست نيامد.
