رده:آثار و بناهای تاریخی و گردشگری استان زنجان

جاذبه‏هاى طبيعى و تاريخى

مهمترين اماكن ديدنى استان زنجان به شرح زير مى‏باشند:

شهرستان زنجان

امام‏زاده سيد ابراهيم زنجان

بازار قديمى زنجان

بناى تاريخى رختشوى خانه مركز شهر زنجان

پل سردار جنوب شهر زنجان

پل مير بهاء الدين رودخانه زنجان رود

چشمه آب گرم آبدال جنوب غربى جاده زنجان ـ ميانه

چشمه آب گرم آركوين بخش ايجرود، جاده بيجار

چشمه آب معدنى الله بلاغى روستاهاى ماهان، بخش طارم

چشمه آب معدنى نيگجه بخش ماه نشان

چشمه انگوران دهستان انگوران

چشمه معدنى وننق 21 كيلومترى جاده زنجان ـ ميانه

حصار شهر زنجان زنجان

حمام قديمى حاجى داداش بازار ميوه فروش‏هاى زنجان

حمام قديمى قيصريه بازار زنجان

حمام قديمى ميربها راسته بازار پايين

ستى قلعه ماه‏نشان

عمارت ذوالفقارى مركز شهر زنجان

غار تاريخى گلجيك 35 كيلومترى جنوب غربى زنجان

غار خرمنه سر روستاى شاه نشين طارم عليا

قلعه سانسيز طارم علياى زنجان

قلعه شميران طارم علياى زنجان

كاروان سراى گلشن بازار قديمى زنجان

كاروان سراى ملك بازار قديمى زنجان

مسجد تاريخى قلاير 52 كيلومترى جنوب زنجان

مسجد جامع (سيد) زنجان

مسجد ميرزايى بازار پايين زنجان

منطقه حفاظت شده انگوران بخش انگوران

شهرستان ابهر

ارگ سلطنتى سلطانيه بخش سلطانيه

امام‏زاده ابراهيم جنوب ابهر

امام‏زاده اسماعيل جاده ابهر ـ تاكستان

امام‏زاده زيد الكبير ابهر

امام‏زاده محمد ابهر

بقعه پير احمد زهرنوش جنوب ابهر

بقعه ملا حسن كاشى جنوب شهر سلطانيه

تپه‏هاى سعيد آباد ـ كرسف جنوب غربى سلطانيه

علمدار تپه شمال شرقى امام‏زاده زيدالكبير

غارهاى داش‏كسن 10 كيلومترى جنوب شرقى سلطانيه

گنبد سلطانيه سلطانيه

مجموعه تاريخى چلبى اوغلى جاده سلطانيه ـ خدابنده

مسجد جامع ابهر ابهر

مسجد جامع قروه 16 كيلومترى شرق ابهر

شهرستان خدابنده

بقعه قيدار نبى خدابنده

چشمه آب گرم گرماب جنوب شرقى قيدار

غار كتله خورگرماب جنوب روستاى گرماب، بخش افشار

مسجد جامع سجاس 12 كيلومترى شمال غربى خدابنده

با توجه به اينكه اماكن ديدنى فراوانى در اين استان وجود دارد، ولى امكانات موجود براى رفاه گردشگران بسيار ناچيز مى‏باشد.

در كل اين استان در سال 1378 تعداد 3 هتل (2 هتل دو ستاره و 1 هتل يك ستاره) با 194 اتاق وجود داشته است.

لازم به ذكر است كه اين 3 هتل هم در شهر زنجان واقعند و شهر تاريخى مثل خدابنده و ساير شهرهاى استان فاقد هتل مى‏باشند.

آثار و بناهاى تاريخى

استان زنجان از جمله استان‏هايى است كه به علت برخوردارى از تاريخ و تمدن كهن، آثار تاريخى و مذهبى فراوانى را در خود جاى داده است كه مهم‏ترين اين آثار عبارتند از:

كاخ‏ها و عمارت‏ها

گنبد سلطانيه

اين بنا در قسمت جنوب غربى كهن دژ (ارگ سلطنتى)، شهر سلطانيه واقع است. اين بنا در دوران حكومت سلطان محمد خدابنده (اولجاتيو) در مدت 9 سال (از سال 704 الى 712 ه .ق) احداث شده است. اين بنا، سومين بناى بزرگ تاريخى در جهان و نخستين بناى بزرگ تاريخى ايران مى‏باشد. اين بنا در دوران برپايى، بلندترين بناى جهان بوده است. معمارى گنبد سلطانيه، نسبت به آثار مشابه، از نظر عظمت و ابعاد، منحصر به فرد است. اين بنا داراى 5/48 متر ارتفاع، 60/25 متر دهانه قوس، 87/6 متر عرض جرز، 5/17 متر طول جرز از سمت بيرونى و 60/8 متر طول جرز از سمت درونى است. اين بنا 18 ايوان مرتفع و نزديك به 50 اتاق و فضاى ويژه اتاق مانند دارد. گنبد سلطانيه نخستين بنايى است كه تحول معمارى دوران سلجوقى به معمارى دوره ايلخانى را به وضوح نشان مى‏دهد. سنگينى گنبد عظيم و قوس و ديگر عنصرهاى معمارى را، جرزهاى هشت گانه آن تحمل مى‏كنند. محاسبات به عمل آمده نشان مى‏دهند كه سنگينى گنبد 200 تنى بر روى جرزها كه سطح مقطع هر كدام 50 متر مربع مى‏باشد، استوار شده است. گنبد سلطانيه با احتساب طبقه همكف، سه طبقه مشخص دارد:

ـ طبقه همكف ايوان‏هاى هشت گانه را در خود جاى داده است و شامل ايوان‏هاى شمال غربى، شمال شرقى، ورودى و ايوان جنوبى مشرف به تربت خانه است.

ـ طبقه اول در 40/9 مترى از كف كنونى بنا قرار گرفته و داراى دهليزهاى ارتباطى است كه دور تا دور بنا را احاطه كرده‏اند.

ـ طبقه آخر در 80/27 مترى از كف قرار گرفته است. در اين طبقه، پا طاق گنبد و پايه‏هاى هشت ضلعى مناره‏ها قرار دارند. ارتفاع پا طاق اين طبقه 40/1 متر و ارتفاع گنبد از طبقه آخر 19 متر است. ورودى سردابه در ايوان ضلع جنوبى قرار گرفته است. گنبد سلطانيه از نظر تزئينات نمايشگر مرحله كمال معمارى گذشته ايران است. در اين بنا، دو لايه آرايش و زينت معمارى شناسايى گرديده است: قسمتى از تزئينات لايه دوم به دوران اولجايتو واوايل دوران سلطان ابوسعيد بهادر تعلق دارد. تزئينات لايه نخست، به طور كلى، با پيشرفت كار سخت بنا اجرا گرديده و در هنگام افتتاح ابواب البر، پايان پذيرفته است. عمده‏ترين عنصرهاى تزئيناتى در گنبد سلطانيه عبارت‏اند از: تزئينات آجرى، گچ برى، كتيبه نويسى و كاشى كارى كه همگى با هم و باهماهنگى جالب توجهى سامان يافته‏اند. طولانى‏ترين كتيبه اين بناى تاريخى كتيبه‏اى ا ست كه در فاصله 360 سانتى مترى از كف گنبد، و در عرض75 سانتى مترى دورتادور بنا نوشته شده است و به سوى ايوان‏ها و جرزها ادامه يافته است. اين گنبد به تنهايى يكى ازشگفتى‏هاى معمارى در ايران و جهان به شمار مى‏رود و از ارزش‏هاى درجه اول جهانگردى برخوردار است.

عمارت ذوالفقارى

مجموعه تاريخى عمارت

ذوالفقارى، در مركز بافت قديمى شهر زنجان واقع شده است. اين مجموعه شامل ساختمان‏هاى اندرونى و بيرونى است و پيش از احداث خيابان ذوالفقارى (طالقانى كنونى) از طريق شبكه ارتباطى، طبقه همكف و زيرزمين آن به يكديگر راه داشته است.

در حال حاضر، قسمت‏هايى از اين محوطه از بين رفته و تنها قسمت مركزى مجموعه بيرونى باقى مانده است. اين بنا در دو طبقه و يك سردابه ساخته شده و در سبك بنا از نحوه طراحى بناهاى اروپايى نيز الهام گرفته شده است. در بالاى هسته مركزى بنا، نورگير زيبايى تعبيه شده است به كلاه فرنگى معروف است. اين نورگير هشت ضلعى، با روش گره سازى به فرم گنبد تبديل شده است. سقف اتاق‏ها در طبقات با طرح‏هاى هندسى و گره سازى به طرز زيبايى لمه‏كوبى شده است. از تزئينات داخل طبقه همكف بنا مى‏توان به كاشى كارى‏هاى سبك دوره قاجار اشاره نمود كه طرح معروف نيلوفر آبى (لوتوس) در آن اجرا شده است.

تزئينات نماى بنا بسيار جالب توجه است. قرينه سازى‏هاى آن از هنر ايرانى و سبك ستون‏هاى آن از معمارى قرن نوزدهم اروپا متأثر است. نماى ساختمان با آجرهاى قالبى و پيش بر تزيين شده است.

بناى تاريخى چلبى اوغلى

در پانصد مترى جنوب غربى سلطانيه، بر سر راه سلطانيه ـ خدابنده آثار معروف بقعه چلبى اوغلى قرار گرفته است. باستان شناسان و محققان اين مجموعه را به سلطان چلبى نسبت داده‏اند و تاريخ ساخت آن را سال 728 ه .ق ذكر كرده‏اند. اين مجموعه از دو بخش خانقاه و مقبره تشكيل شده است: خانقاه: شامل صحن مركزى است كه در اضلاع غربى و شرقى آن، حجره‏ها جاى گرفته است. طرح معمارى اين مجموعه الهام گرفته از عقايد و مراتب صوفيه است و هر يك از فضاها را با هدف، و براى عملكرد خاصى ساخته‏اند. طبقه دوم بنا در طرفين ايوان به شدت آسيب ديده و فرو ريخته است و در گرداگرد آن فضاهايى شبيه به جان پناه ديده مى‏شود. قرينه سازى، در كل مجموعه، كاملاً رعايت شده است. مصالح اصلى بنا را لاشه سنگ و ساروج تشكيل داده است. سقف حجره‏ها و زاويه‏ها، گنبدى شكل است.

قسمت دوم اين مجموعه تاريخى، بقعه معروف به بقعه سلطان چلبى است. نقشه اين بنا، هشت ضعى است و هر ضلع آن از نماى خارجى به عرض 16/4 متر، به طول 17 متر و به قطر 5/7 متر است كه با زيبايى خاصى طراحى و اجرا گرديده است. فرم آجر چينى در طاق نماهاى هشت گانه متفاوت است.

آرامگاه سلطان چلبى از نظر جاى‏گيرى گورها در آن، جالب توجه است و حلقه ذكر صوفيه را به شيوه‏اى ديگر تداعى مى‏كند، به اين معنا كه سطح درونى آرامگاه به فضاهايى تقسيم گرديده است: سلطان در وسط و مريدان وى، با توجه به درجه و مراتب شان، در گرداگرد او دفن شده‏اند. اين مجموعه تاريخى از آثار با ارزش استان زنجان است.

قلعه يا حصار شهر زنجان

حصار شهر زنجان كه به «قلعه زنجان» نيز شهرت دارد، از آثار دوران سلجوقى است كه در فتنه مغول قسمت اعظم آن تخريب شده است؛ اين حصار در دوره صفويه، مجددا منطبق بر مسير ديوار قبلى بازسازى شده است.

حمدالله مستوفى در نزهة القلوب، اندازه پيرامون باروى شهر را ده هزار گام گزارش كرده است.

اگر در ازاى هر گام 45 سانتى متر در نظر گرفته شود، اندازه دور قلعه 4500 متر خواهد بود كه در حال حاضر نيز تقريبا با ابعاد آن مطابقت مى‏كند. عرض حصار در پى آن، 250 سانتى متر و ارتفاع آن 8 متر بوده است.

اين حصار با خشت‏هايى به ابعاد 10×50×50 سانتى متر و ملاط گل ساخته شده است و تعداد برج‏هاى دفاعى آن به درستى معلوم نيست. شواهد موجود نشان مى‏دهند كه فاصله برج‏ها از يكديگر، با احتمال نزديك به يقين، 150 متر بوده است. بدين ترتيب، در حدود 30 برج دايره‏اى شكل با قطر 7 متر در گرداگرد حصار شهر ساخته شده بوده است كه از آن ميان، قطر برج‏هاى چهارگوشه آن كه تا امروز باقى مانده‏اند، حدود 15 متر بوده است.

مصالح داخل برج‏ها خشت وگل است و بر فراز آن، سقفى مخروطى جاى دارد. در هر برج جان پناهى به ارتفاع 50/2 متر ساخته شده است. دريچه‏هاى ديده بانى و تيراندازى برج‏ها كه ابعادى معادل 15×35 سانتى متر دارند، در فضاى جان پناه تعبيه شده‏اند. قلعه زنجان از طريق 6 دروازه ورودى با روستاهاى حوزه نفوذ زنجان و شهرهاى هم جوار آن مرتبط بوده است. در داخل اين حصار عناصر تاريخى شهر احداث شده‏اند.

ارگ سلطنتى سلطانيه

محدوده ارگ سلطنتى كه «كهن دژ» نيز ناميده مى‏شود، در وسط شهر سلطانيه با ابعاد 450×450 متر و در زمينى به مساحت تقريبى 20 هكتار واقع شده است. اين محدوده از دو بخش خندق و حصار تشكيل يافته است. حد فاصل خندق و حصار (حداقل در جبهه جنوبى) پهنه‏اى به عرض 17 متر و طول 30 تا 40 متر مى‏باشد و ارگ سلطنتى در ميان حصار، قرار گرفته است. اين مجموعه به شكل مستطيلى با ابعاد 315×295 متر، از سنگ سبز تراشيده همراه با 16 برج و يك دروازه بسيار زيبا ساخته شده است. در حال حاضر، ارتفاع متوسط حصار 4 متر است و قسمتى از آن در زير خاك قرار دارد. اين ديوار عظيم، در پى خود، يك پيش آمدگى به عنوان ازاره تزئينى دارد و چهار برج با قطر 55/17 متر در گرداگرد آن شناسايى شده است. قلعه سلطانيه، آثار ارزشمندى از معمارى و شهرسازى دوران مغول را در خود جاى داده است. به طورى كه در متن‏هاى تاريخى آمده است، اين قلعه داراى عناصر شهرى گوناگونى بوده است. جالب‏ترين عنصر شهرى ارگ سلطانيه، مجموعه‏اى معروف به «ابواب البر» است. اين مجموعه شامل مدرسه، دارالشفاء، دارالضيافه، دارالسياده، خانقاه، دارالكتب، بيت القانون، ديوانخانه‏اى به نام كرياس، مسجد جامع و بالاخره آرامگاه سلطنتى با موقوفات بسيار و مديريت ويژه بوده است و خواجه رشيد الدين فضل الله نيز نايب التوليه آن بوده است.

از ديگر قلعه‏هاى استان زنجان كه اطلاعات كافى درباره آنها وجود ندارد، مى‏توان به قلعه‏هاى زير اشاره كرد:

ـ قلعه شميران، (ناحيه طارم علياى زنجان)

ـ قلعه سانسيز، (گورقلعه) (ناحيه طارم علياى زنجان)

ـ ستى قلعه، (ماه نشان)

ـ قلعه قمچى، در دهكده اركبين (110 كيلومترى زنجان) كه به 800 تا 900 سال بيش از ميلاد تعلق دارد.

بازارها و كاروانسراها

بازار زنجان

بازار زنجان در قلب بافت قديمى شهر و در راستاى راه‏هاى ورودى آن قرار گرفته است و از دو قسمت بازار بالا و بازار پائين تشكيل مى‏شود.

به استناد بررسى سبك معمارى و متن‏هاى تاريخى موجود، به نظر مى‏رسد كه بازار زنجان در حدود 1205 ه .ق، ساخته شده و در سال 1213 ه .ق كامل شده است.

به مرور زمان كاروان سراها، گرمابه‏ها، مسجدها و راسته‏ها در اطراف آن شكل گرفته‏اند؛ به طورى كه در سال 1324، همزمان با سلطنت محمد على شاه قاجار، به مجموعه كاملى تبديل شده بوده است. از كاروان‏سراهاى اين بازار، سراى ملك و سراى گلشن را مى‏توان نام برد كه هر دو، در سال 1345 ه .ق بازسازى و مرمت گرديده‏اند.

اين بازار به علت ارزش‏هاى فرهنگى و قدمت تاريخى آن به شماره 44/1، در فهرست آثار تاريخى ايران به ثبت رسيده است.

كاروان‏سراى سرچم

كاروان سراى سرچم يكى از كاروان سراهاى مهم مسير تجارى رى به آذربايجان در قرن هشتم هجرى بوده است. اين كاروان سرا كه طبق نوشته كتيبه سردر آن، رباط نام دارد، در سال 734 ه .ق در دوره ايلخانى، در روستاى سرچم در 80 كيلومترى محور زنجان ـ ميانه در ساحل رودخانه زنجان چاى و مشرف به جاده قديم تبريز احداث شده است. بررسى آثار وبقاياى اين كاروان سرا نشان مى‏دهد كه طرح آن از نوع كاروان سراهاى چهارايوانى بوده و شامل صحن مركزى و حجره‏هاى شاه نشين بوده است.

در چهار گوشه اين كاروان سرا حداقل چهار برج تعبيه شده بوده است كه امروزه همه بخش‏هاى ساختمان كاروان سرا، به استثناى در ورودى، ويران و به تلى از خاك تبديل شده است. در ورودى آن مشتمل بر دو برج آجرى در طرفين، و يك دروازه با پوشش قوس جناغى كه با سنگ سياه تزئين شده است، مى‏باشد.

بالاى دروازه، كتيبه بسيار زيبايى كه حكايت از احداث آن در زمان ابوسعيد ايلخان در سال 733 ه .ق دارد، كار گذاشته شده است. تزئينات لچكى‏ها، كاربندى‏ها و بندكشى در ورودى، ناقص و نيمه تمام باقى مانده است.

كاروان‏سراى نيك‏پى

اين كاروان سرا به شدت دچار خرابى شده و تنها بخشى از آن باقى مانده است كه نماينگر رونق و عظمت آن در دوران برپائى آن است. كاروان‏سرا از آجرهايى به رنگ قرمز ساخته شده و از نوع چهار ايوانى است.

حمام‏هاى قديمى

حمام‏هاى قديم از ارزش‏هاى معمارى، هنرى و جهانگردى برخوردارند. از حمام‏هاى قديمى استان زنجان مى‏توان به حمام‏هاى زير اشاره كرد:

ـ حمام قيصريه واقع در بازار قيصريه زنجان و متعلق به دوره قاجاريه.

ـ حمام سينا واقع در شهر زنجان و متعلق به دوره پهلوى.

ـ حمام جامى داداش واقع در بازار ميوه فروش‏هاى زنجان و متعلق به دوره قاجاريه.

ـ حمام مير بها واقع در شهر زنجان واقع در راسته بازار پائين قرار دارد و متعلق به دوره قاجار.

رختشوى خانه زنجان

رختشوى خانه زنجان در مركز بافت تاريخى شهر و در محل معروف به «باباجامال چوقورى» (گودال باباجمال) ساخته شده است و از طريق كوچه فرهنگ به خيابان سعدى زنجان كه به فاصله يكصد متر، و از سمت غربى آن مى‏گذرد، راه دارد. اين بنا، در سال 1347 ه .ق و به دست دو برادر به نام‏هاى مشهدى اكبر (معمار) و مشهدى اسماعيل (بنا) و در مدت 15 ماه ساخته شده.

آب مجموعه، از قنات قلعه حاجى مير بهاء الدين تأمين مى‏گرديده است. متولى اين رختشوى خانه توسط رئيس بلديه گمارده مى‏شده و رختشوى خانه را بر عهده داشت. رختشوى خانه براى همه شهروندان شبانه روز داير، و استفاده از آن مجانى بوده است. در يك بررسى كلى مى‏توان اين مجموعه را به دو بخش تقسيم كرد:

بخش نخست، سرايدارى و محل مديريت رختشوى خانه است كه شامل حياط و اعيانى مسكونى است.

بخش دوم، فضاى شست و شوى رخت است كه از چند قسمت تشكيل يافته است:

قسمت اول، خزينه يا محل جمع آورى آب است. اين مخزن در منتها اليه سمت شمالى مجموعه، و مشرف به سالن شست وشو قرار دارد. سقف مخزن هماهنگ با سقف سالن، متشكل از سه واحد تاق و تويزه است كه قوس‏هاى نوع خوزى، آن را زينت داده‏اند. قسمت دوم، فضاى اصلى رختشوى خانه است. مصالح به كار رفته در جرزها، لاشه سنگ با ملاط ساروج است. نماى داخلى اين ديوارها لاشه سنگ بندكشى شده است و نماى بيرونى، با اندودى از كاهگل پوشانيده شده است.

فضاى داخل بنا از دو رديف تاق و تويزه، به طور متوالى كه ستون‏هاى سنگى آن‏ها را از همديگر جدا مى‏سازند، ساخته شده است. در حال حاضر، اين اثر منحصر به فرد تاريخى به موزه باستان‏شناسى و مردم‏شناسى تبديل شده است و هر روز مورد بازديد مراجعه كنندگان قرار مى‏گيرد.

در اين محل، لباس‏هاى محلى و سنتى مردم مناطق مختلف ايران، هنرهاى دستى و سنتى استان شامل چاروق، مليله دوزى، معرق، ساخته‏هاى چوبى، فرش و گليم، چاقو، نمونه‏هايى از توليدات كارگاه‏هاى كاشى سنتى، آجر و سفال سلطانيه، اشياى تاريخى و يافته‏هاى باستانى و ميراث فرهنگى استان به معرض تماشاى عموم گذاشته شده است.

اين مجموعه تاريخى در سال 1319 ه .ش به شماره 1198، در دفتر انديكاتور اداره ثبت اسناد و املاك زنجان به ثبت رسيده است.

پل‏هاى قديمى

استان زنجان داراى چندى پل با قدرت تاريخى مى‏باشد كه عبارتند از:

پل مير بهاء الدين، پل سردار و پل حاج سيد محمد.

غارهاى تاريخى

غار خرمنه سر

غار خرمنه سر،در روستاى شاه نشين و در بلندى كوه خرمنه سر واقع شده و به «شانشين» نيز معروف است. سنگ‏هاى خارا و سنگ‏هاى سفيد آهكى به صورت ستون‏هاى استالا كتيت و آويزه‏هاى استالا گميت مانند چلچراغ‏هاى زيبا از سقف غار آويخته و آن را زيبا كرده است.

در اين غار چاه‏هاى بسيار و دره‏هاى خطرناك و لغزنده‏اى وجود دارد؛ بنابراين براى بازديد از آن حتما بايد از وسايل غارنوردى و كوه نوردى بهره گرفت.

برخوردارى غار مزبور از فضاهاى تالار مانند، دالان‏ها و دهليزهاى زيبا و دخمه‏هاى شبيه مغازه‏هاى قديمى بازارهاى شهرهاى سنتى (كه چنين بر مى‏آيد كه از زيستگاه‏هاى انسان‏هاى نخستين بوده است) از جمله عواملى است كه غار خرمنه سر را از ويژگى‏هاى منحصر به فرد برخوردار ساخته است.

براى رسيدن به دهانه غار (خرمنه سر)، ابتدا از بستر رودخانه‏اى كه از كوه‏هاى شمالى شانشين سرچشمه مى‏گيرد و از ميان درختان سر سبز زيتون و انجير بايد گذشت و به سوى ارتفاعات شمالى پيش رفت تا در نزديكى قله كوه خرمنه سر، دهانه مشبك و پنجره مانند وسيع غار را ديد.

غار تاريخى گلجيك

اين غار در 35 كيلومترى جنوب غربى شهرستان زنجان، در ارتفاعات مشرف به روستاى حاج ارش، از توابع شهرستان زنجان واقع شده است و در حال حاضر راه سواره ندارد.

اين غار عظيم كه به طور طبيعى، از فرسايش سنگ‏هاى آهكى موجود در آن پديد آمده است، با داشتن آب و هواى مناسب، پناهگاه و مسكن انسان‏هاى دوران پيش از تاريخ بوده است. ابعاد آن 700×100 متر و ارتفاع تقريبى آن 50 متر است. درون اين غار آثارى از زندگى انسان‏هاى دوره آشولين تا بردوستين متعلق به شانزده تا سى هزار سال پيش از ميلاد كشف شده است. درون غار، ابزار، ادوات، تيغه‏هاى سنگى و استخوان حيوانات شكارى به مقدار فراوان ديده مى‏شود. آنچه كه بيش‏تر از همه در خور بررسى و اهميت است، آثار معمارى درون غار است كه نشان از محصور نمودن فضاهاى زيستى و تعيين حريم‏ها دارد و تعيين حدود مالكيت را در آن دوره نشان مى‏دهد.

مجموعه غارهاى داش‏كن

اين مجموعه در 10 كيلومترى جنوب شرقى سلطانيه، در نزديكى روستاى وير، از توابع همين بخش قرار گرفته است. اين مجموعه در محوطه‏اى به شكل مستطيلى ناقص، به طول 400 متر و عرض 50 تا 300 متر ديده مى‏شود. در درون اين مجموعه، سه غار نسبتا عميق در دل كوه كنده شده است كه كنده كارى‏هاى زيبايى دارند. از نقش‏هاى اين كنده كارى‏ها، مى‏توان به دو تصوير اژدها كه در مقابل يكديگر به شكل قرينه حك شده‏اند و طول هر يك 5/3 متر است، اشاره كرد. در طرفين اين نقش‏ها، محراب‏هاى زيباى نقش دارى با طرح‏هاى اسليمى، گل و بوته و مقرنس‏هاى سنگى كنده كارى شده‏اند. مجموعه آثار كنده كارى اين محل، يادگار هنرمندان چينى است كه به فرمان اولجايتو از چنين فراخوانده شده بودند. بر اساس فرضيه‏اى، غارهاى «داش كن» در دو دوره تاريخى جدا از هم مورد استفاده قرار گرفته است.

در دوره نخستين، اين غار نيايشگاه مهرپرستان در عهد ساسانى بوده است؛ اما از اين دوره آثارى به جاى نمانده است. دوره دوم كه نقش‏هاى اژدها، برگ مو، پيچك و طرح‏هاى اسليمى، يادگار آن دوره است، به دوران فرمانرواى ايلخانان تعلق دارد. سنگ‏هاى سبز به كار گرفته شده در حصار ارگ سلطانيه، مطمئنا از محل تاريخى داش كن (سنگ بر) بريده شده است. در نتيجه برش و انتقال سنگ، فضاى لازم جهت كنده كارى و دخمه سازى در اين محل فراهم شده و اين مكان با اندكى تغييرات به آرامگاه تبديل شده است.

بنابراين، محوطه تاريخى داش كن را مى‏توان در رديف آرامگاه‏هاى دوره ايلخانى نيز طبقه‏بندى كرد.

تپه‏هاى تاريخى

تپه صائين قلعه

تپه تاريخى صائين قلعه در داخل محوطه زيارتگاه امام‏زاده يحيى قرار گرفته است. وسعت اين تپه تاريخى به مراتب بيش‏تر از تپه موجود امروزى بوده است. وسعت كنونى تپه 4×60 متر و ارتفاع آن 4 متر است. بررسى‏هاى اجمالى نشانگر آن است كه اين تپه در سه دوره متمايز، زيستگاه انسان بوده است و سنگ قبرهايى از قرن هشتم تا كنون بر رو تپه قرار دارد كه نشانگر دفن مردگان در اين مكان مى‏باشد.

علمدار تپه

اين تپه كوچك در قسمت شمال شرقى امام‏زاده زيدالكبير قرار گرفته است. مردم محلى هنگام دچار شدن به تب ولرز، مدتى بر روى اين تپه مى‏خوابند و عقيده دارند كه تب آن‏ها قطع خواهد شد.

تپه‏هاى سعيدآباد (كرسف)

تپه‏هاى سعيدآباد (كرسف) كه در جنوب غربى سلطانيه واقع شده‏اند و مورد توجه بازديد كنندگان ازسلطانيه مى‏باشد.

مساجد قديمى

مسجد جامع زنجان (مسجد سيد)

مسجد و مدرسه جامع زنجان معروف به مسجد سيد، درقلب بافت تاريخى و قديمى شهر قرار گرفته است. اين مسجد از ضلع غربى با بازار قيصريه، از ضلع شرقى از راه كوچه مسجد سيد و از جبهه شمالى با خيابان امام و سبزه ميدان در ارتباط است. مجموعه مسجد و مدرسه سيد توسط عبدالله ميرزا دارا فتحعلى شاه، در هنگام حكمرانى در زنجان در سال 1242 ه .ق احداث شده است. سقف ايوان همه حجره‏هاى با استفاده از مقرنس كارى گچى تزئين گرديده است و در بعضى از حجره‏ها فرو ريخته است. فيل پوش حجره‏ها با كاشى‏هاى ختايى دوران قاجار كه نقش‏هاى اسليمى و گل و بوته دارند، با تنوع خاصى تزئين گرديده است و در آن‏ها، دور نگ زرد و مشكى بر ساير رنگ‏ها غلبه دارد.

شبستان اين مسجد، در جبهه جنوبى صحن، شامل سه شبستان است: شبستان زنانه و مردانه در طرفين و شبستان گنبددار در وسط و پشت ايوان.

در وسط شبستانان يك محراب ساخته شده است. اين عناصر با كاشى‏هاى سبك قاجار به رنگ زرد، سياه و سفيد با نقش معقل تزئين شده‏اند.

مسجد ميرزائى

مسجد ميرزايى در مجموعه بازار پائين قرار گرفته است و قديمى‏ترين بناى مذهبى پا برجاى شهر زنجان است اين بنا، احتمالاً در حد فاصل اواخر دوره صفويه تا اوايل قاجار ساخته شده است. مسجد ميرزايى از دو بخش تشكيل يافته است: بخش نخست معروف به شبستان قديم و بخش دوم، مسجد جديدى است كه تقليدى ناقص از مسجد چهار ايوانى را به نمايش مى‏گذارد و از عناصر مسجد چهار ايوانى، فقط صحن مركزى، ايوان‏هاى چهارگانه، حجره‏هاى طلاب، وضوخانه، شبستان زنانه و مردانه آن را دارد. تاق‏هاى بنا كه ازنوع خوزى (رومى) با سبك آجر چينى هستند، در هر چشمه از شبستان‏ها به طرز خاصى اجرا شده‏اند تاق‏هاى شبستان زنانه در راستاى يكديگر بوده و مشتمل بر 4 چشمه‏اند.

گرداگرد صحن مركزى مسجد را حجره‏ها و ايوان‏هاى چهارگانه به طور قرينه پوشانيده‏اند و جمعا 14 حجره در سه طرف صحن قرار دارد.

در گاهى‏هاى صحن با استفاده از كاشى‏هاى پيش بر به رنگ‏هاى سفيد، مشكى، فيروزه‏اى، زرد و سبز در طرح‏هاى هندسى متنوع ساخته شده است و طرفين ايوان‏هاى چهارگانه با كاشى‏هاى خشتى و با طرح‏هاى اسليمى و هندسى زينت داده شده است. در بالاى ايوان جنوبى، تاريخ 1301 ه .ق نوشته شده است.كاشى‏هاى اين مسجد به دوران قاجار تعلق دارند و از نظر شباهت با كاشى‏هاى مسجد جامع و مسجد خاتم زنجان قابل مقايسه است.

مسجد جامع ابهر

اين مجموعه در سال 90 هجرى و به دستور محمد بن ابوبكر ساخته شده است. اين مسجد در قسمت غربى و شرقى داراى در است. در گذشته، آب آن از فاصله 3 فرسخى به وسيله يك آبراه زير زمينى تأمين مى‏شد و از حوض وسط مسجد كه دو ـ سه متر پايين‏تر از سطح حياط مسجد است، به صورت چشمه خارج مى‏شده است. در سال‏هاى اخير، با توسعه و گسترش شهر و تخريب آبراه، آب مسجد قطع شد و هم اكنون در اين مسجد از آب لوله كشى استفاده مى‏شود.

مسجد جامع قروه (ابهر)

مسجد جامع در روستاى قروه در فاصله 16 كيلومترى شرق ابهر قرار دارد و از بناهاى مربوط به قرن پنجم (دوره سلجوقى) است. اين مسجد به سبك چهار تاقى كه گنبدى بر روى آن قرار دارد ساخته شده است و از يك شبستان گنبددار و شبستان‏هاى اطراف آن تشكيل شده است. در داخل شبستان‏ها نقاشى‏هايى كه داراى طرح‏هاى گياهى دوره آل بويه‏اند بر روى گچ ديده مى‏شود. در محراب مسجد كتيبه‏اى به خط نسخ زيبا گچبرى شده است كه مفاد آن، آغاز ساختمان مسجد در سال 413 ه .ق را اعلام مى‏دارد. كتيبه ديگرى به خط ثلث بر حاشيه داخلى بنا نقش بسته است كه بسيار زيبا و با ارزش است. تاريخ پايان كتيبه، سال 585 ه .ق است.

گنبد عظيم آجرى مسجد بر روى چهار رومى استوار است و فضاى زير آن شامل محوطه چهارگوشى است كه مزين به خطوط كوفى، كتيبه‏ها و برج‏هاى گچ‏برى شده مى‏باشد. قسمت بالاى محراب مسجد، به سبك معمارى آل بويه، در شكل‏هاى مختلف و با تاق بندى‏هاى زيبا تزئين شده است.

مسجد تاريخى قلاير

روستاى قلاير در 52 كيلومترى جنوب زنجان واقع شده است. در اين روستا، آثارى از قلعه زيبايى در بالاى كوه مشرف بر روستا ديده مى‏شود. در دامنه غربى اين ارتفاعات، تل تاريخى مسجد جامع قلاير قرار گرفته است. با كاوش‏هاى باستان‏شناسى كه با همكارى روستائيان در اين تل تاريخى انجام گرفت، مجموعه بسيار ارزشمندى از دل خاك نمايان شد. اين مجموعه از يك مسجد و يك خانقاه كه احتمالاً بقعه نيز مى‏باشد، تشكيل شده است. طرح مسجد، مربع نسبتا كوچكى است كه دور تا دور آن تا ارتفاع 5/1 مترى از سنگ تراورتن نامرغوب ساخته شده است و در منتها اليه آن كتبيه‏اى به خطى متمايل به خط نسخ دور تا دور مسجد وجود دارد. محراب آن به تمامى از سنگ سفيد ساخته شده است و اسماء الله و ائمه اطهار عليه‏السلام و كلمه فاطمه، همراه با نقش‏هاى اسليمى درون آن حكاكى شده است. هنگام خاكبردارى هيچ اثرى از سقف مسجد به دست نيامده است؛ از اين رو نوع سقف مسجد دانسته نيست و باقى مانده‏هاى ديوارها نيز به علت خرابى، راهنما و الگويى به دست نداده است. ليكن لاشه سنگ‏هاى اطراف بنا و شباهت‏هاى اين بنا با بناهاى هم رديف آن نشان مى‏دهد كه سقف ابتدايى مسجد، گنبد مدورى بوده كه به جهت عدم انسجام سنگ‏ها، فرو ريخته و در دوره‏هاى بعدى با تير و تخته، بر روى مسجد سقف زده‏اند. هم اكنون سقف مسجد با تير چوبى بازسازى شده است و به عنوان مسجد مردانه مورد استفاده اهالى مى‏باشد.

مسجد جامع سجاس

مسجد جامع سجاس در شهرك سجاس در 12 كيلومترى شمال غربى شهرستان خدابنده قرار دارد. در اين شهرك، از دوره‏هاى گوناگون اسلامى آثارى تاريخى بر جاى مانده است. اين مسجد از لحاظ گچ‏برى و كتيبه‏ها بسيار ارزنده و قابل توجه است و چهار كتيبه در آن به چشم مى‏خورد. محراب مسجد سجاس با گچ برى‏هاى ارزنده و طرح‏هاى اسليمى و گياهى طراحى و اجرا شده است. تزئينات مسجد جامع سجاس نيز از نظر شباهت، با گچ برى‏هاى مساجد جامع اصفهان و قروه قابل مقايسه است. اين مسجد در اوايل قرن پنجم هجرى قمرى ساخته شده است.

مقابر و امامزاده‏ها

بقعه امامزداه سيد ابراهيم

بقعه امامزاده سيد ابراهيم يكى از بقعه‏هاى معتبر شهر زنجان است. بناى امامزاده در سال 1340 ه .ش، منطبق بر بناى قديمى نوسازى گرديد. گنبد آن كه ازنوع تك پوششه است، با واسطه چهار گوشواره بر جرزها استوار شده است. تزئينات گنبد از داخل مقرنس كارى و گره سازى است و سوره «جمعه»، كه به خط زيباى ثلث و به قلم استاد «جواد ميرمحمد رضايى زنجانى» بر آن نقش بسته است، و گچ برى‏هاى «استاد شعبان آزادى زنجانى» زيبايى چشم نوازى را در آن پديد آورده‏اند. بر نماى بيرونى امامزاده، سوره مباركه «اسماء ذات البروج» به خط ثلث زنجيرى نقش بسته است. ضريح امامزاده در اصفهان ساخته شده است و در سال 1358 بر روى مزار آن نصب گرديده است. قديمى‏ترين قسمت اين بقعه سردر ورودى سمت شمالى ومناره‏هاى دو طرف آن مى‏باشد. در بالاى مناره‏ها، آيه 55 از سوره مباركه «احزاب»، به خط زيباى ثلث و به قلم استاد «جواد ميرمحمد رضايى زنجانى» رقم گرديده است.

بقعه پيراحمد زهرنوش

بقعه پيراحمد زهرنوش معروف به «پير» كه در قسمت جنوبى شهرستان ابهر و در انتهاى خيابان 17 شهريور قرار دارد، يكى از آثار ارزشمند تاريخى وزيارتى اين شهر مى‏باشد و از آثار دوره ايلخانى (قرن هشتم) است. ساختمان بنا از آجر چهارگوش مربع شكل ساخته شده و گنبد كوتاه آن نيز آجرى است و بر روى قاعده‏اى كثيرالاضلاع قرار دارد. اين بنا در سال 1365 تعمير شده است.

بقعه امامزاده زيدالكبير

بقعه امامزاده زيدالكبير ابهر، معروف به شاه زاده زيدالكبير، در انتهاى خيابان استاد مطهرى ابهر واقع شده است. برج و گنبد آن كه به شكل مخروط است، از آجر ساخته شده است و مركب از پايه‏هاى آجرى و بدنه مدور است. اين بقعه يك در چوبى دارد كه روى آن سه بيت شعر نوشته شده است. از مضمون شعر چنين بر مى‏آيد كه بنا در سال 850 ه .ق به وسيله استاد حسين تعمير شده است، اما سبك معمارى آن متأثر از معمارى قرن نهم هجرى است.

بقعه امامزاده ابراهيم

اين بقعه در قسمت جنوب ابهر واقع شده است. بقعه ازگل وخشت ساخته شده است و گنبد كوچكى دارد.

امامزاده اسماعيل

بناى امامزاده اسماعيل، بناى تاريخى و زيارتى قرن نهم هجرى در جاده ترانزيتى ابهر ـ تاكستان قرار گرفته است. بنابر نوشته‏هاى تذكره نويسان، نسبت وى به على ابن ابيطالب عليه‏السلام مى‏رسد. طرح بنا از بيرون هشت ضلعى و از درون مربع است. ساختمان اين بنا تماما از آجر است و اضلاع هشت گانه آن، يك در ميان، به طور قرينه از چهار ايوان با در ورودى به شبستان بقعه، به سبك قوس‏هاى جناغى ساخته شده است. تزئينات ايوان‏ها، مقرنس و كاربندى گچى وگره سازى است و در قسمت بالاى ورودى‏ها، در هر ضلع پنجره چوبى و زيبايى تعبيه شده كه نقش‏هاى آن گره سازى است. اضلاع چهارگانه ديگر بنا، در نماى بيرونى، به صورت طاق نماست و در وسط هر ضلع، كلمه «الله اكبر» و در سه كتيبه ديگر كلمه «محمد» صلى‏الله‏عليه‏و‏آله نوشته شده است.

داخل اين بنا كه به صورت چهارگوش است، گچ كارى و آينه كارى بسيار زيبايى دارد كه متشكل ازگل و بوته‏هاى اسليمى و تصويرهاى پرندگان است.

اين تزئينات با استفاده از رنگ و گره سازى در هم آميخته شده و جلوه خاصى به اندرون بقعه بخشيده است. در گرداگرد بقعه، سوره مباركه «جمعه» به خط ثلث جلى نوشته شده است. برفراز اين شبستان، گنبد بسيار زيبايى به سبك دو پوششه قرار گرفته كه از پايين به بالا، تماما كاشى كارى شده است. در بعضى از تذكره‏ها، از دفن امامزاده اسماعيل در اوايل قرن ششم هجرى در اين بنا سخن گفته‏اند، اما سبك معمارى بنا نشان دهنده احداث آن در قرن نهم هجرى، و تزئينات اسحاقى آن در اواخر دوره صفويه است.

بقعه ملا حسن كاشى

بقعه زيباى ملا حسن كاشى، در فاصله 5/2 كيلومترى جنوب شهر سلطانيه قرار گرفته است. اين بقعه، از نماى بيرونى داراى طرح هشت ضلعى است و در نماى داخلى، طرح بنا با تركيب و تلفيق ايوان‏هاى جانبى به مربع تبديل شده است. ايوان‏هاى چهارگانه در طبقه همكف با دهليزهاى زيبايى به يكديگر مرتبط شده‏اند.

بنا داراى گنبد زيبايى است كه بر هسته چهارگوش مركزى جاى گرفته است. اين گنبد با ساقه‏اى نسبتا بلند، از نوع گنبدهاى دو پوششه است كه يك پوشش تزئينى نيز بر آن افزوده شده است.

ساقه گنبد، از نظر تزئينات، به چهار بخش تقسيم شده است:

ـ در بخش نخست، نقش معقل به طور معكوس تكرار گرديده است؛

ـ در قسمت دوم، اسماء جلاله به خط كوفى اجرا شده است؛

ـ قسمت سوم، تزئينات زيگزاك بر روى گنبد اجرا شده است؛

ـ و سرانجام در قسمت چهارم، تزئيناتى با خط‏هاى موازى كه از تلفيق آجر با كاشى فيروزه‏اى پديد آمده گنبد را پوشانده است. تزئينات داخلى بنا كه عبارت از مقرنس كارى گچى است، در دوره فتحعلى شاه قاجار به هزينه حاكم زنجان صورت گرفته است. اين بقعه با ديوارى محصور شده است.

در ورودى اين مجموعه، ساختمانى قرار دارد كه شامل اتاق‏هاى نگهبانى و سرايدارى در دو طرف آن است. ديوار اتاق‏ها از نماى بيرونى، به طاق نماهايى تبديل گرديده است و در وسط آن واژه‏هاى الله، محمد و على به خط كوفى معقل نوشته شده است. اين نوشته‏هاى از تركيب آجر و كاشى فيروزه‏اى شكل گرفته‏اند و در حاشيه طاق نما عبارت «لااله الا الله» تكرار شده است.

بقعه قيدار نبى

بناى بقعه به قيدار بن اسماعيل بن ابراهيم كه از پيامبران بنى اسرائيل تعلق دارد. اين نسبت ابتدا بر روى سه رديف سنگ سبز تراشيده، و با آجر ساخته شده است و تركيب كلى آن، از دو چهار تاقى چسبيده به هم تشكيل يافته است. چهارتاقى نخستين به عنوان هشتى با پوشش گنبدى ساخته شده و سقف آن بر چهار جرز استوار گشته است. تزئينات بنا با توجه به سبك گچ برى‏ها و مفهوم تصويرها به دوره صفويه مربوط است.

ساختمان بقعه در سه تاريخ به پايان رسيده است:

ساختمان بقعه در سال 719 ه .ق بنا نهاده شد؛

گنبد بنا در سال 751 ه .ق بر فراز آن ساخته شد،

و گچ برى بنا در قرن 11 ه .ق اجرا شد.

گنبد اين بنا، در عين سادگى، بسيار جالب و به سبكى خاص و از نوع گنبدهاى زنگوله‏اى است. ضريح قيدار نبى به طرز زيبايى از چوب گردو ساخته شده است و تزئيناتى از قبيل طرح‏هاى هندسى و گل و بوته را بر روى آن حكاكى كرده‏اند. در دوران صفويه به لحاظ حفاظت آن، ضريح ديگرى بر آن نصب گرديده كه با تركيبى از گره سازى و شمسه اجرا شده است.

امامزاده ابراهيم

اين آرامگاه كه بنايى ساده و كوچك است، در سجاس، در پنج فرسخى غرب سلطانيه واقع شده است. پوشش گنبد آن به كمك چهار ترنبه انجام گرفته كه بر روى يكى از آن‏ها و بر حاشيه پا كار گنبد، نشانه‏هايى از تزئينات با نقش‏هاى گياهى مشابه آثار دوران سلجوقى به جاى مانده است. در اين بقعه، صندوق چوبى منبت كارى شده‏اى قرار دارد كه با توجه به وضع ساخت آن و كتيبه روى صندوق، مكرر مورد مرمت قرار گرفته است. وجود چند قطعه چوب منبت كارى شده بسيار نفيس در داخل بقعه كه از زيبايى و ظرافت خاصى بهره‏مند است، مؤيد اين امر است كه صندوق اوليه بقعه، دست كم به حدود قرن ششم هجرى مربوط مى‏شده است؛ ولى بخش عمده صندوق كنونى، مربوط به قرن دوازدهم هجرى است.

تاريخ كتيبه مرمت صندوق مربوط به سال 1143 ه .ق است.