نژاد و تیره در استان خراسان رضوی
از ویکی اطلس فرهنگی ایران
موسيقى خراسان را همانند ساير پديدههاى اجتماعى اين استان، پژوهندگان در دو بخش، شمال خراسان و جنوب خراسان بررسى كردهاند.
اين تقسيم بندى شايد بيشتر بر مبناى تفاوتهاى موجود بر فرهنگ مردم جنوب و شمال خراسان باشد و آن اينكه بخش عمدهاى از ساكنان بخش شمالى خراسان را مهاجران كُرد و ترك تشكيل مىدهند كه مهاجرت آنان موجب تغييراتى در شقوق و شؤون مختلفه زندگى اجتماعى مردم اين سامان شده است در حالى كه در جنوب خراسان اين اختلاط و آميختگى كمتر است و يا در بعضى از نقاط اصلاً وجود ندارد.
در تقسيمبندى انجام شده شهرهاى: قوچان، درگز، اسفراين، بجنورد و شيروان از مراكز عمده موسيقى شمال خراسان محسوب مىشوند و در اين شهرها انواع و اقسام موسيقى بين مردم رايج است.
اساساً موسيقى در خراسان (اعم از شمالى و جنوبى) به دو بخش مشخص تقسيم مىشود. بخش اول موسيقى كوهپايههاست مثل موسيقى رايج در كوهپايههاى هزار مسجد، اللّه اكبر، دامنههاى اتك و منطقه لائين در شمال و بخش دوم موسيقى جلگههاست مثل موسيقىهاى رايج در دامنههاى كوهستانى جنوبى از جمله بينالود در جنوب خراسان.
موسيقى كوهپايهاى توأم با فرياد و پر از فراز و نشيب است كه در مقايسه با موسيقى بخشهاى جلگهاى: قوىتر، رساترو گاه تندتر است.
در مقابل موسيقى كوهپايهاى، موسيقى جلگه و دشت وجود دارد (مثل جلگه قوچان) كه در آن موسيقى معمولاً ملايمتر، آرام و درونىتر است. اگر از اين محدوده جغرافيايى به سمت جنوب سرازير شويم مىبينيم در جلگههاى نيشابور و سبزوار كه نزديك حاشيه كوير قرار دارند موسيقىشان ملايمتر مىشود و از نرمى بيشترى برخوردار است.
به هر حال صورت موسيقى مناطق رنجپذير و رياضت طلب اعم از جلگهها، حاشيههاى كوير و يا كوهستانهاى سرسخت و صعبالعبور هميشه همراه و توأم با عرفان و درونگرايى بوده است. كمااينكه طبق شواهد موجود و تذكرههاى عارفان، مىبينيم كه بيشتر عارفان دلسوخته و اصيل ايران از حاشيه كوير مخصوصاً از خاك خراسان برخاستهاند.
از جمله مقامهاى موسيقى در شمال خراسان مىتوان از: اللّه مزار، دوقرسه، اناركى، هراى و... نام برد. نوازندگان در اين منطقه به سه گروه شاخص تقسيم مىشوند:
ـ عاشقها،
ـ بخشىها و
ـ لوطىها (كه صحيح آن لوتى است چون لوت ضمناً نام سازى است كه در ايران به عود مشهور است).
رقص نيز در شمال خراسان در انواع مختلف، يك قرسه، دو قرسه، شش قرسه، اناركى و... مرسوم است كه معمولاً همراه با ساز عاشقها (سورنا، دهل، قشمه، دايره و كمانچه) اجرا مىشود.
رقصهاى شمال خراسان بيشتر داراى حالتهاى رزمى هستند. چوب بازى نمادى از شمشيرزنى و نيزهپرانى است. در شمال خراسان به هنگام كشتى نيز از موسيقى رزمى استفاده مىشود. مقام اين موسيقى از شاخههاى كوراغلى است و توسط سورنا و دهل نواخته مىشود.
سازهاى شمال خراسان را دوتار، سورنا يا پيق، قشمه، كمانچه، دهل، نى و رپ (دف = دايره) تشكيل مىدهند. (در بجنورد به رپ يا دف، ريزه هم گفته مىشود.)
