فقیهان و مفسران استان قم

نسخهٔ کنونی تا ‏۳۰ فروردین ۱۳۹۱، ساعت ۱۸:۴۷

ميرزاى قمى

ميرزا ابوالقاسم گيلانى، معروف به ميرزاى قمى، فرزند ملاحسن، پدرش از عالمان شفت گيلان بوده است، كه براى تحصيل به اصفهان رفت و پس از استفاده از محضر عالمانى چند به همراه استاد خود، ميرزا هدايت‏الله براى ارشاد مردم به چاپلق از توابع بروجرد رفت و با دختر استاد خود ازدواج كرد. ميرزا در سال 1151 ه .ق در آنجا به دنيا آمد.

وى نخست براى فراگيرى دانش به خوانسار عزيمت كرد و سپس به عتبات عاليات رفت در محضر عالمانى مانند آقا محمد باقر بهبهانى به فراگيرى علم پرداخت. ميرزا سپس به زادگاه خود چاپلق بازگشت اما پس از چندى به اصفهان رفت و به تدريس پرداخت اما بعد از مدتى راهى شيراز گرديد و سرانجام در قم رحل اقامت افكند. پس چندى آوازه شهرت او طلاب فراوانى را روانه قم كرد و شاگردان زيادى از محضر او استفاده نمودند.

از مهمترين آثار ميرزاى قمى مى‏توان به كتاب قوانين الاصول اشاره كرد كه سال‏ها از كتاب‏هاى درسى مهم حوزه‏هاى علميه به شمار مى‏رفته است كه در گذر زمان همچون بسيارى ديگر از متون در گرد فراموشى پنهان شده است.

ميرزاى قمى در سال 1231 ه .ق در قم وفات يافت و در گورستان شيخان به خاك سپرده شد. ديگر آثار او عبارت است از: مرشد العوام (فقه به زبان فارسى)، منابع الاحكام (فقه به زبان عربى)، رساله استدلالى فارسى در اصول دين، حاشيه بر تهذيب الاصول علامه حلى، معين الخواص.

آيت‏الله العظمى حاج شيخ عبدالكريم حايرى يزدى

وى در سال 1276 ه .ق در قريه مهرجرد از توابع شهر ميبد تولد يافت. او از اوان كودكى همواره به خواندن و نوشتن علاقه نشان مى‏داد و گاهى اين علاقه نهان خود را نيز با همان زبان كودكانه به پدر ابراز مى‏نمود. اما پدر با وجود شوقى كه به تحصيل فرزندش داشت عكس العملى نشان نمى‏داد؛ چرا كه در آن روزگار در مهرجرد از مدرسه و مكتب خبرى نبود.

مدت‏ها گذشت، تا اينكه روزى يكى از بستگان وى به نام محمد جعفر معروف به مير ابو جعفر ـ كه خود عالم و در كسوت روحانيت بود ـ به مهرجرد آمد. او در همان ديدار نخست، در سيماى اين كودك، آثار استعداد و پرتو نبوغى خارق العاده را مشاهده نمود. لذا مسئوليت تحصيل عبدالكريم را عهده‏دار شد و در همين سفر با جلب رضايت پدر و مادرش، او را به اردكان برد و به مكتب سپرد.

يزد در اواخر قرن سيزدهم حوزه علمى پر رونقى داشت. پنج مدرسه علوم دينى در اين شهر، بخش عمده‏اى از دانشجويان علوم اسلامى را در خود جاى داده بود. شيخ عبدالكريم نيز براى ادامه تحصيل روانه يزد شد و در مدرسه محمدتقى خان كه از معروف‏ترين مدارس يزد بود سكنى گزيد و به تحصل علوم اسلامى پرداخت.

مدتى بعد شوق ديدار از عتبات، در دل وى پديدار شد و بدين جهت در حالى كه هنوز 18 بهار از عمرش نگذشته بود، به همراه كاروان زيارتى راهى آنجا شد و چون بر اين باور بود ـ كه قبل از وارد شدن به محافل علم و زانو زدن در مقابل استادان ـ روح و جان را شستشو داده از قافله جدا شد و در حالى كه حوزه علميه آن زمان در سامرا پر رونق‏تر مى‏نمود، كربلا را برگزيد و نزديك به دو سال در جوار حرم قدس حسينى به تهذيب و تحصيل پرداخت.

در ابتداى ورودش به كربلا، در حوزه درس آيت‏الله فاضل اردكانى شركت جست. آيت‏الله اردكانى كه عبدالكريم را جوانى كوشا و مستعد يافته بود در تعليم و تربيت او بيش از پيش كوشيد و در اين مدت دريافت كه حوزه علميه كربلا براى پرورش و شكوفايى خلاقيت‏هاى او كوچك است. از اين روز مقدمات سفر به حوزه علميه سامرا را براى او فراهم ساخت و نامه‏اى نيز كه حاوى شرح معنويت و خصوصيات اخلاقى و علمى عبدالكريم بود به ميرزاى بزرگ شيرازى نوشت.

شيخ عبدالكريم يك روز نسبتا گرم، وارد شهر سامرا شد و در ابتداى ملاقاتش با ميرزاى بزرگ، نامه استاد را تقديم وى كرد. ميرزا پس از خواندن نامه پر مهر فاضل اردكانى به اين طلبه جوان اظهار عنايت كرد. شيخ عبدالكريم در حوزه علميه سامرا 12 سال تمام به تحصيل پرداخت و چيزى نگذشت كه در حوزه سامرا به كرسى استادى نشست و مورد توجه اساتيد خود گرديد.

وى در سال‏هايى كه در حوزه علميه سامرا حضور داشت از فقهاى بزرگى چون آيت‏الله سيد محمد فشاركى، آيت‏الله محمد تقى شيرازى، آيت‏الله شيخ فضل‏الله نورى بهره برد. شيخ عبدالكريم پس از درگذشت ميرزاى شيرازى راهى نجف گرديد و در آنجا رحل اقامت افكند و در محضر درس آخوند خراسانى حاضر شد. سرانجام در سال 1332 ه .ق روانه كشور ايران گرديد و در شهر اراك رحل اقامت گزيد.

وى در روزهاى نخست ورود به اين شهر مجلس درس و بحث نداشت و فقط به اقامه نماز جماعت مى‏پرداخت. در همان سال نخست به تشكيل مجمع علمى بزرگى دست يازيد و ديرى نگذشت كه اراك به عنوان مجمع علمى بزرگ ايران شناخته شد. اواخر زمستان 1300 ه .ش آيت‏الله حايرى به همراه آيت‏الله محمد تقى خوانسارى از اراك به سمت قم حركت كردند و بنيان حوزه علميه قم را پى‏ريزى كردند.

سرانجام وى در سال 1355 ه .ق پس از 81 سال عمر با بركت در اين شهر به ديار ابدى شتافت و در جوار مرقد مطهر حضرت معصومه عليهاالسلام به خاك سپرده شد. از آثار علمى وى مى‏توان از كتاب‏هاى «الصلوة»، «دُرَرُ الاصول»، و ... نام برد و از صدها شاگرد پرآوازه درس وى مى‏توان به آيات عظام امام خمينى، گلپايگانى، اراكى، نجفى مرعشى و ... اشاره كرد.

آيت‏الله ارباب

ميرزا محمد ارباب فرزند محمد تقى بيك مشهور به ارباب از فقهاء و حكماى قم بوده است. وى براى تحصيل علم مهاجرت‏هايى به تهران و نجف اشرف داشت و در نجف اشرف از محضر عالمان و فقيهان بزرگى مانند ميرزا حبيب‏الله رشتى، آخوند خراسانى، سيد محمد كاظم يزدى بهره‏هاى فراوان برد و به مقام شامخ اجتهاد نايل آمد و پس از بازگشت به ايران مرجعيتى تام يافته بود. آيت‏الله ارباب از همراهان صميمى آيت‏الله حائرى در تأسيس حوزه علميه قم بود. از تأليفات وى مى‏توان از كتاب «اربعين الحسينيه» نام برد. از معروف‏ترين شاگردان وى مى‏توان از آيت‏الله فيض قمى (مجتهد بزرگ) نام برد. وى در سال 1341 ه .ق وفات يافت و در قبرستان شيخان مدفون گرديد.

آيت‏الله كبير قمى

آيت‏الله شيخ ابوالقاسم قمى معروف به آيت‏الله كبير قمى از علما و اساتيد معروف حوزه علميه قم در سال 1281 ه .ق در قم متولد گرديد. وى تحصيلات خود را در قم آغاز نمود و براى تكميل معلومات و بهره‏مندى از محضر استوانه‏هاى اصول و فقه (مرحوم آخوند خراسانى و سيد محمدكاظم طباطبايى يزدى)، مدتى نيز در نجف به سر برد و پس از نيل به درجه اجتهاد، به شهر قم بازگشت و به تدريس در حوزه علميه قم پرداخت. وى در سال 1353 ه .ق در سن هفتاد و دو سالگى دار دنيا را وداع گفت و در مسجد بالاسر حرم مطهر حضرت معصومه عليهاالسلام نزديك قبر شيخ عبدالكريم حايرى يزدى به خاك سپرده شد.

آيت‏الله حاج آقا حسين قمى

آيت‏الله حاج آقا حسين قمى از مراجع بزرگ شيعه و مبارزين مشهور دوره رضاشاه، در سال 1282 ه .ق در شهر قم متولد گرديد. پس از طى تحصيلات مقدماتى به نجف اشرف مسافرت كرد و از محضر بزرگانى چون آخوند خراسانى و سيد محمد كاظم يزدى بهره برد و در خدمت عارف بزرگ، سيد مرتضى كشميرى به تهذيب نفس پرداخت. سپس به مشهد عزيمت نمود و به تربيت طلاب پرداخت.

در جريان حادثه كشف حجاب در سال 1314 ه .ش، وى مبارزه با حكومت رضا شاه را شدت بخشيد و به دنبال آن به كشور عراق تبعيد گرديد. اما پس از بازگشت به ايران در سال 1363 ه .ق مورد استقبال علماء و اقشار مختلف قرار گرفت. سرانجام وى در سال 1366 ه .ق در نجف اشرف دار فانى را وداع گفت و به سراى باقى شتافت.

آيت‏الله بافقى

آيت‏الله محمد تقى بافقى در سال 1292 ه .ق در بافق يزد به دنيا آمد. پس از سپرى كردن تحصيلات مقدماتى در زادگاه خود، عازم نجف اشرف شد و از محضر عالمان بزرگى چون آخوند خراسانى، سيد محمد كاظم يزدى و سيد احمد كربلايى فقه و اصول را آموخت. در سال 1337 ه .ق به قم عزيمت نمود و در سال 1340 در شمار مدعوين از آيت‏الله حائرى به شهر قم نقش مؤثرى داشت و از هر گونه مساعدتى به وى دريغ نورزيد.

آيت‏الله بافقى در نوروز 1346 ه .ق مصادف با 1306 ه .ش، هنگام ورود زنان و دختران بى‏حجاب رضا شاه به حرم حضرت معصومه عليهاالسلام، آنها را از ورود به حرم مطهر منع كرد كه اين اقدام او موجب خشم رضا شاه شد و باعث شد تا رضا شاه خود شخصا وارد قم شود و ضمن شكنجه مرحوم بافقى در ملاء عام، پس از مدتى زندان كردن، او را به شهر رى تبعيد كند. وى در تبعيدگاه به سرطان گرفتار شد و در بيمارستان فيروز آباد تهران درگذشت. پيكر مطهرش را پس از انتقال به قم در مسجد بالاسر در كنار بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام به خاك سپردند.

آيت‏الله العظمى بروجردى

آيت‏الله حاج آقا حسين طباطبايى مشهور به بروجردى، در سال 1292 ه .ق در بروجرد متولد گرديد و پس از طى تحصيلات مقدماتى در زادگاه خود، براى تكميل تحصيلات به اصفهان عزيمت نمود و از محضر علماى بزرگ آن سامان مانند ابوالمعالى كلباسى، سيد محمد تقى مدرسى و سيد محمد باقر درچه‏اى و در حكمت از آخوند كاشى و جهانگير قشقايى استفاده برد. پس از هشت سال توقف در اصفهان عازم نجف اشرف گرديد و در درس آخوند خراسانى و سيد محمد كاظم يزدى شركت نمود و از شاگردان مبرز و ممتاز درس آخوند گرديد.

پس از ده سال توقف در نجف و اخذ اجازه اجتهاد از آخوند خراسانى و شريعت اصفهانى به زادگاه خود بروجرد عزيمت نمود تا اينكه در سال 1364 ه .ق برابر با 1324 ه .ش، با اصرار فضلاء حوزه علميه قم به اين شهر مهاجرت كرد.

با ورود ايشان به قم، حوزه علميه نشاط خاصى يافت و در درس ايشان در آن زمان متجاوز از 1200 نفر شركت مى‏كردند. آيت‏الله بروجردى در زمان حيات خود خدمات شايانى به عالم اسلام نمود. فعاليت‏هاى مستمر ايشان سبب گرديد تا «مجمع التقريب بين المذاهب الاسلاميه» در مصر، مذهب فقهى شيعه را به عنوان پنجمين مذهب فقهى در كنار مذاهب فقهى چهارگانه اهل سنت به رسميت بشناسد.

ايشان همچنين براى اولين بار نمايندگانى به كشورهاى آسيايى، آفريقايى، آمريكايى و اروپايى اعزام كرد و مساجدى در برخى از اين كشورها بنا نمود. در ايران نيز مدارس و مساجد فراوانى را بنا نهاد كه از مهم‏ترين آنها مى‏توان از مسجد اعظم قم ياد كرد.

سرانجام در سال 1381 ه .ق برابر با 1340 ه .ش، در سن 93 سالگى دار فانى را وداع گفتند و در كنار مسجد اعظم مدفون گشتند. در مراسم تشييع جنازه ايشان حتى اقليت‏هاى مذهبى با تعطيل مغازه‏هاى خود به عزادارى پرداختند و تا آن روز چنين تشييع جنازه‏اى در ايران بى‏سابقه بود. برخى از آثار علمى ايشان عبارتند از: حاشيه بر كفايه، حواشى بر كتاب نهايه، حواشى بر كتاب مبسوط شيخ طوسى، اسانيد كتاب تهذيب، كافى، من لا يحضره الفقيه.

آيت‏الله حاج ميرزا محمد فيض قمى

آيت‏الله ميرزا محمد فيض از مجتهدين بزرگ در سال 1293 ه .ق در قم چشم به جهان گشود.

وى تحصيلات مقدماتى را در قم گذراند، سپس در تهران نزد ميرزا حسن آشتيانى فقه و اصول را آموخت و در سال 1375 به نجف اشرف عزيمت نمود و از درس بزرگان و علمايى چون آخوند خراسانى، سيد محمدكاظم طباطبايى يزدى و ميرزاى شيرازى استفاده كرد. اين بزرگوار براى حوزه علميه قم زحمات فراوانى را متحمل گشت و با مرحوم آيت‏الله حايرى يزدى در اين جهت همكارى صميمانه نمود. آيت‏الله فيض قمى مدتى نيز امامت جماعت مسجد امام حسن عليه‏السلام را عهده‏دار بود و در زمره اساتيد بزرگ حوزه به حساب مى‏آمد. او سرانجام در سال 1370 ه .ق در شهر مقدس قم رحلت نمود و در ايوان طلاى حرم مطهر حضرت معصومه عليهاالسلام به خاك سپرده شد.

آيت‏الله سيد صدرالدين صدر آيت‏الله سيد صدرالدين صدر، فرزند آقا سيد اسماعيل صدر از علماء بزرگ شيعه، در سال 1299 ه .ق در كاظمين متولد شد. خانواده وى از خاندان‏هاى بزرگ علم و تقوا در عراق بوده‏اند كه عالمان و فقيهان برجسته‏اى از اين خاندان برخاسته‏اند. وى در نجف اشرف از فقيهان صاحب مكتبى چون آخوند خراسانى، و سيد محمد كاظم يزدى بهره‏ها برد و در سال 1349 ه .ق به قم عزيمت نمود و محفل درس وى كانون فضلاى قم قرار گرفت.

وى بعد از مرگ آيت‏الله العظمى حائرى يزدى تا زمان ورود آيت‏الله بروجردى در كنار آيات عظام حجت و خوانسارى از اداره كنندگان حوزه علميه قم بود. ايشان در سال 1373 ه .ق دعوت حق را لبيك گفت و در مسجد بالاسر، در حرم حضرت معصومه عليهاالسلام مدفون گرديدند. از وى دوازده اثر در مسائل مختلف اسلامى بر جاى مانده است كه برخى از آنها در دوازده مجلد به چاپ رسيده‏اند. برخى از آثار ايشان عبارتند از: رد شبهات وهابيت؛ رساله در اثبات عدم تحريف قرآن.

آيت‏الله سيد محمد تقى خوانسارى

آقا سيد محمد تقى خوانسارى در سال 1305 ه .ق در خوانسار به دنيا آمد. پس از طى تحصيلات مقدماتى در سال 1322 ه .ق عازم نجف اشرف گرديد، و در درس عالمان بزرگى چون آخوند خراسانى، آقا سيد محمد كاظم يزدى، شريعت اصفهانى و آقا ضياء عراقى شركت نمود. در جريان انقلاب عراق همراه با آيت‏الله كاشانى و ميرزا محمد تقى شيرازى وارد جنگ با انگليسها شد و در سال 1333 هجرى به هندوستان تبعيد شد و پس از چهار سال به ايران بازگشت و در اراك در حوزه درسى آيت‏الله حائرى شركت نمود و همراه وى به قم مهاجرت كرد.

آيت‏الله خوانسارى پس از وفات آيت‏الله حائرى در كنار آيات عظام صدر و حجت به اداره حوزه علميه قم پرداخت. نماز باران وى از حماسه‏هاى با شكوه روحانيت به شمار مى‏رود.

سرانجام وى در سال 1371 ه .ق وفات يافت و در مسجد بالاسر در حرم حضرت معصومه عليهاالسلام مدفون گرديد.

آيت‏الله سيد احمد زنجانى

آيت‏الله سيد احمد زنجانى در سال 1308 ه .ق در خانواده‏اى روحانى در شهر زنجان ديده به جهان گشود. تحصيلات مقدماتى و سطح را در زنجان سپرى كرد و در سال 1346 به قم عزيمت نمود و در درس آيت‏الله العظمى حائرى شركت جست. وى در زنجان و قم به تدريس سطوح عاليه سطح پرداخت و سال‏ها در مدرسه فيضيه قم نماز جماعت اقامه مى‏كردند. ايشان از دوستان نزديك امام خمينى و پدر حضرت آيت‏الله العظمى سيد موسى شبيرى زنجانى مى‏باشند.

ايشان در سال 1352 ه .ش برابر با 1392 ه .ق وفات يافت و در جوار بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام مدفون گرديد. از وى آثار متعددى در فقه، اصول و تفسير بر جاى مانده است كه آثار وى را تا 26 اثر فهرست كرده‏اند. برخى از اين آثار عبارت است از: ايمان و رجعت، مقدمه تفسير تبيان، فهرست اعلام، مناسك حج.

آيت‏الله العظمى سيد احمد خوانسارى

آيت‏الله سيد احمد خوانسارى در سال 1309 ه .ق در خوانسار ديده به جهان گشود. مدت چهار سال در اصفهان به تحصيل علوم دينى پرداخت و سپس به نجف اشرف عزيمت نمود و از محضر علماء بزرگ حوزه نجف اشرف نظير آخوند خراسانى، سيد محمد كاظم يزدى (صاحب عروة الوثقى)، آيت‏الله نائينى و آقا ضياء عراقى و ... استفاده نمود.

وى سپس به ايران عزيمت نمود و در حوزه درسى آيت‏الله حائرى يزدى در سلطان آباد اراك شركت نمود و همراه ايشان به قم مهاجرت نمود و در اين شهر علاوه بر تحصيل، به تدريس دروس سطح و خارج پرداخت. آيت‏الله خوانسارى در جريان مبارزه روحانيت بر عليه رژيم ستم‏شاهى، در كنار مبارزان قرار داشت. سرانجام در سال 1363 ه .ش نداى حق را لبيك گفت و در مسجد بالاسر در بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام مدفون گرديد. از آثار او مى‏توان از كتاب‏هاى زير نام برد: جامع المدرك در شرح مختصر النافع (6 جلد)؛ كتاب صلوة؛ حاشيه بر عروة الوثقى؛ مناسك حج.

آيت‏الله سيد محمد حجت

آيت‏الله حجت فرزند آقا سيد على در سال 1310 ه .ق در تبريز به دنيا آمد. بعد از طى تحصيلات مقدماتى در زادگاه خود، در سال 1330 ه .ق به نجف اشرف مهاجرت نمود و ضمن اقامت نوزده ساله در نجف اشرف، در حوزه درسى فقيه بزرگوار سيد محمد كاظم يزدى (صاحب عروة الوثقى)، رجالى مشهور سيد ابوتراب خوانسارى، آيت‏الله نائينى، آقا ضياء عراقى و ... شركت نمود و در سال 1349 به قم عزيمت نمود و مورد توجه آيت‏الله حائرى قرار گرفت. وى يكى از همراهان آيت‏الله حائرى در حفظ حوزه علميه قم و از اداره كنندگان حوزه پس از مرگ وى مى‏باشد. از خدمات مهم آيت‏الله حجت تأسيس مدرسه بزرگ حجتيه مى‏باشد.

سرانجام وى در سال 1372 ه .ق دار فانى را وداع گفت و در مدرسه حجتيه مدفون گرديد. برخى از آثار قلمى وى عبارتند از: كتاب البيع، جامع الاحاديث، حاشيه بر كفايه، كتاب الصلوة.

آيت‏الله العظمى اراكى

آيت‏الله حاج شيخ محمدعلى اراكى در سال 1312 ه .ق در اراك ديده به جهان گشود. مقدمات و سطح را نزد شيخ محمد سلطان العلماء (صاحب حاشيه بر كفاية الاصول)، آيت‏الله آقا سيد نورالله (مجاهد بزرگ) و ديگران فرا گرفت و در سال 1332 با بازگشت آيت‏الله العظمى حائرى يزدى به اراك، وى پروانه وار بر گرد شمع تابناك او چرخيد و از زمره شاگردان صميمى او قرار گرفت.

آيت‏الله اراكى با هجرت آيت‏الله حايرى در سال 1340 ه .ق به قم، به اين شهر مهاجرت نمود و در مدرسه خان سكونت گزيد. وى در قم به تدريس مباحث گوناگون فقهى و اصولى پرداخت و بسيارى از علماء بزرگ حوزه علميه از شاگردان ايشان محسوب مى‏شوند. فقاهت، تيزبينى و سجاياى برجسته اخلاقى وى زبانزد خاص و عام بود.

آيت‏الله اراكى در طول يك قرن زندگى خود هرگز در پى احراز مقام و مسند نبود و تنها پس از رحلت امام خمينى(ره)، بسيارى از مقلدان امام به وى رجوع كردند كه ايشان نيز با تيزبينى و درايت خود به صورت حامى بزرگى براى انقلاب و نظام اسلامى درآمدند. سرانجام اين فقيه برجسته در هشتم آذرماه 1373 به ديدار معبود شتافت و در مسجد بالاسر بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام مدفون گرديد. برخى از آثار ايشان عبارتند از: كتاب البيع، كتاب النكاح، كتاب الخيارات، حاشيه بر عروة الوثقى، مناسك حج.

آيت‏الله العظمى مرعشى نجفى

مرجع و عالم عاليقدر سيد شهاب‏الدين نجفى از بزرگان و مراجع معاصر در سال 1315 ه .ق در نجف اشرف به دنيا آمد. مدّتى در سامرا و كاظمين به تحصيل فقه واصول اشتغال داشت و مدتى ـ حدود يك سال ـ در تهران به تحصيل علوم عقلى پرداخت و از سال 1343 ه .ق به قم مهاجرت نمود و در اين شهر در شمار مراجع بزرگ عصر خود قرار گرفت و خدمات شايان توجهى را به حوزه قم و جهان اسلام نمود. معروفترين و بزرگترين اثر وى كتابخانه بزرگى است كه از خود به يادگار نهاده است. او علم انساب را خوب مى‏دانست و به تصحيح شجرنامه بسيارى از امامزادگان و سادات همّت گماشت.

سرانجام پس از عمرى خدمت و تلاش، در ماه صفر 1411 ه .ق برابر با هفتم شهريور 1369، در 96 سالگى، به ديدار حق نايل گشت. تشييع جنازه او در قم يكى از پرشكوه‏ترين تشييع جنازه‏هاى اين شهر بود. وى بنابر وصيتش در جلو در ورودى كتابخانه‏اش به خاك سپرده شد. در قسمتى از وصيتنامه او آمده است:

«مرا در كنار كتابخانه عمومى دفن كنيد، چون ميل دارم زير پاى افرادى دفن شوم كه به دنبال علوم آل محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله به اين كتابخانه مى‏آيند».

از آيت‏الله نجفى مرعشى، 95 اثر در علوم اسلامى بر جاى مانده است كه برخى از آن‏ها عبارت است از: الفوائد الرجاليه، شرح كتاب احقاق الحق، الوقت و القبله.

آيت‏الله العظمى گلپايگانى

آيت‏الله العظمى سيد محمدرضا گلپايگانى از فقيهان و مراجع بزرگ تقليد در سال 1316 ه .ق در گوگد از توابع گلپايگان به دنيا آمد. پس از تحصيل دروس مقدماتى، در سال 1336 به حوزه علميه اراك عزيمت نمود و از محضر آيت‏الله العظمى حائرى بهره برد و در سال 1340 با عزيمت آيت‏الله حائرى يزدى به قم، همراه ايشان به اين شهر مهاجرت نمود و تا زمان وفات ايشان (سال 1355 ه .ق) از محضرشان كسب فيض نمود.

ايشان علاوه بر آيت‏الله حائرى، از محضر ديگر علماى بزرگ مانند آيات عظام نائينى، كمپانى، بروجردى، آقا ضياء عراقى و سيد ابوالحسن اصفهانى نيز بهره جست و قابليت‏هاى خود را به حدى افزايش داد كه توانست در زمان حيات استاد خود آيت‏الله حائرى، تدريس درس خارج را شروع كند. آيت‏الله العظمى گلپايگانى در طول 32 سال مرجعيت و 70 سال تدريس، خدمات بزرگى را به اسلام و جامعه اسلامى نمود. از جمله خدمات آن بزرگ مرد مى‏توان از: مجمع اسلامى جهانى در لندن، مركز معجم فقهى و دارالقرآن الكريم در قم و ده‏ها مركز ديگر نام برد.

اين فقيه وارسته سرانجام پس از عمرى تلاش و كوشش، در سال 1414 ه .ق دار فانى را وداع گفت و پس از تشييع جنازه‏اى باشكوه كه اقشار مختلف مردم از سراسر كشور در آن شركت داشتند، در بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام و در كنار قبر استاد ارجمندش آيت‏الله العظمى حائرى، مدفون گرديدند.

در اين قسمت به فرازى از پيام مقام معظم رهبرى آيت‏الله خامنه‏اى به مناسبت رحلت آن فقيه فرزانه اشاره مى‏كنيم:

«آن بزرگوار يكى از استوانه‏هاى انقلاب و نظام جمهورى اسلامى به شمار مى‏آمد. در دوران خفقان در مقابله با حوادث سهمگين سال‏هاى تبعيد امام خمينى(ره) مواردى پيش آمد كه صداى اين مرد بزرگ تنها صداى تهديد كننده‏اى بود كه از حوزه علميه قم برخاست و به نهضت شور و توان بخشيد. پس از پيروزى انقلاب، در قضاياى عمومى كشور، حضورى بارز و پشتيبانى صريح از نظام جمهورى اسلامى و امام راحل داشت ...». بيش از 36 اثر علمى اعم از چاپ شده و چاپ نشده از ايشان باقى مانده است كه برخى از آنها عبارت از: افاضة الفوائد، رساله نماز جمعه و عيدين، رساله در عدم تحريف قرآن، الدرّ المنضود فى احكام الحدود، كتاب الطهارة.

آيت‏الله العظمى آملى

آيت‏الله العظمى ميرزا هاشم آملى در سال 1278 ه .ش در روستاى پردمه از توابع لاريجان آمل چشم به جهان گشود.

او پس از طى تحصيلات مقدماتى در آمل، در سال 1294 ه .ش به تهران عزيمت نمود و در مدرسه سپهسالار (شهيد مطهرى) به تحصيل پرداخت. چنانكه خود مى‏گويد:

«پس از اتمام سال چهارم دبستان به فراگيرى علوم دينى پرداختم و تا سن سيزده سالگى در آمل بودم و سپس به تهران آمدم وقتى اختيار مدرسه بدست آيت‏الله مدرس افتاد تمام آقازاده‏هايى را كه اهل تدريس نبودند اخراج نمود و امتحان سختى در مدرسه ايجاد كرده بود. از من پرسيد چه مى‏خوانى؟ گفتم: اسفار. از من امتحان گرفت و من خيلى خوب از عهده امتحانات بيرون آمدم. ماهى 5 تومان براى من مقررى معين كرد و به خادم مدرسه گفت در شستن لباس و پختن غذا به من كمك كند.»

ايشان در طول اقامت يازده ساله خود در تهران از محضر بزرگانى چون: آيت‏الله شاه آبادى، آيت‏الله شعرانى، ميرزا طاهر تنكابنى و ديگر علماء به خوشه چينى پرداخت.

آيت‏الله آملى در سال 1305 ه .ش به منظور بهره‏مندى از خرمن فيض آيت‏الله العظمى حايرى به قم عزيمت نمود و از محضر ايشان و ديگر بزرگان حوزه علميه قم استفاده برد.

وى در سال 1311 ه .ش پس از اخذ اجازه اجتهاد از دو استاد خويش آيت‏الله حايرى و آيت الله حجت، به نجف اشرف عزيمت نمودند و از محضر بزرگان حوزه نجف همچون: آقا ضياء عراقى و نائينى بهره بردند.

وى درباره علاقه آقاضياء به خود فرموده‏اند:

«علاقه آقا ضياء به ما به حدى بود كه تا زمانى كه ما به درس ايشان حاضر نمى‏شديم، درس را شروع نمى‏كرد». ايشان در نجف اشرف از سال 1360 ه .ق به تدريس خارج فقه و اصول پرداخت و پس از رحلت آيت‏الله بروجردى در سال 1340 ه .ش به ايران بازگشت و در قم به تدريس پرداخت.

آيت‏الله آملى در قضيه تصويب نامه انجمن‏هاى ايالتى و ولايتى از امام خمينى(ره) پشتيبانى نمود و در مقابل سخنرانى شاه در كنفرانس اقتصادى تهران ايشان به همراه ساير مراجع اطلاعيه شديداللحنى صادر نمودند. ايشان پس از پيروزى انقلاب از مواضع امام خمينى(ره) حمايت مى‏كرد. از شاگردان ايشان در نجف اشرف و قم مى‏توان از آيات عظام ميرزا جواد تبريزى، مكارم شيرازى و آيت‏الله جوادى آملى و ديگر علماء نام برد. مدرسه علميه ولى عصر(عج) در قم از آثار برجاى مانده از ايشان است

اين عالم ربانى در سال 1371 ه .ش، پس از 93 سال زندگى و بيش از چندين دهه تلاش علمى، در روز چهارم رمضان، دار فانى را وداع گفت و در مسجد بالاسر، حرم حضرت معصومه عليهاالسلام مدفون گرديدند.

از ايشان حدود 21 اثر بجا مانده است كه بعضى از آنها عبارتند از: بدايع الافكار، كتاب صلوة، رهن، الاجاره، صوم، حاشيه بر كتاب التحصيل بهمنيار.

همچنين شاگردان ايشان تقريرات ايشان را تحت عنوان، «كشف الحقايق»، «منتهى الافكار»، «تقرير الاصول» و ديگر تقريرات جمع‏آورى كرده‏اند.

آيت‏الله كمال وند

آيت‏الله روح‏الله كمال وند در سال 1319 ه .ق در شهر خرم آباد در خانواده‏اى كشاورز ديده به جهان گشود و تا سال 1336 به فراگيرى علوم دينى در زادگاه خود پرداخت.

سپس به بروجرد عزيمت نمود و از محضر آيت‏الله العظمى بروجردى استفاده نمود و بعد از دو سال به اراك رفت و در خدمت آيت‏الله العظمى حائرى يزدى به تحصيل پرداخت و همراه ايشان به قم عزيمت نمود. وى از هم بحث‏هاى امام خمينى در فلسفه و آيت‏الله العظمى گلپايگانى در فقه بود.

معظم‏له در سال 1369 ه .ق به امر آيت‏الله العظمى بروجردى و دعوت مردم خرم آباد، به اين شهر عزيمت نمود، و به ارشاد مردم پرداخت. آيت‏الله كمال‏وند در جريان تصويب لايحه انجمن‏هاى ايالتى و ولايتى كه منجر به بازداشت امام خمينى گرديده بود، فعالانه با رژيم به مبارزه برخاست. سرانجام در سال 1343 ه .ش دار فانى را وداع گفت و در مسجد بالاسر در جوار حرم حضرت معصومه عليهاالسلام مدفون گرديد.

آيت‏الله العظمى امام خمينى(ره)

حضرت نايب الامام سيد روح‏الله موسوى خمينى، از بزرگترين علما و فقهاى سياسى عالم اسلام است كه با قيام خويش نداى اسلام را به گوش تمام جهانيان رسانيد. اين زعيم عاليقدر، چنان تحولى در بين مردم جهان به وجود آورد كه تمامى كفر بسيج گشت تا نداى اين مرد حق را مانع گردد ولى او كه روزگار، مانندش را نديده بود هستى‏اش را فداى اهداف مقدس اسلام و آرمانهاى آن نمود.

تمام مسلمانان و آزادگان به خصوص ايرانيان مديون زحمات بى‏كران اين مرد تاريخ‏ساز و حماسه‏آفرين‏اند. او با سخنان قاطع و خالصانه‏اش، دل هر انسانى را جذب نورانيت و حقانيت سخنان خويش مى‏نمود.

او به حق از خدا سخن مى‏گفت، چهره معصوم و روح بلند و بزرگوارش چشم هر تماشاگرى را به خود خيره مى‏ساخت، داراى قلبى صاف و اراده‏اى قوى بود. وقتى با مردم سخن مى‏گفت ديده‏ها را تر مى‏نمود، و همه را به فداكارى وامى‏داشت. اگر مى‏خروشيد جهان به لرزه درمى‏آمد و اگر سكوت مى‏كرد غم بر جهان اسلام سايه‏افكن مى‏شد. غم و شادى او، غم و شادى ملّت بود، به راستى ملت سرافراز ايران نيز به خوبى قدر اين مرد تاريخى را دانسته و گوش به فرمانش بود. وى در سال 1320 ه .ق در خمين به دنيا آمد. پدرش از علماى برجسته خمين به شمار مى‏رفت كه با ضرب گلوله ظالمان شهيد گشت و روح‏الله را در طفوليت تنها گذاشت.

امام خمينى مقدمات علوم را در خمين آموخت و هنوز جوان بود كه عازم اراك گشت تا درس آيت‏الله حائرى يزدى را درك نمايد. در سال 1340 ه .ق همراه آيت‏الله حائرى به قم آمد و مدتى در مدرسه دارالشفاء سكونت گزيد و از درس آيت‏الله حائرى بهره‏ها جست.

پس از فوت آيت‏الله حائرى به عنوان استادى متبحر شناخته شد و در سال 1347 ه .ق در حالى كه 27 سال بيش نداشت به تدريس كتب فلسفى همت گماشت. درس خارج فقه و اصول را در سال 1364 ه .ق همزمان با ورود آيت‏الله بروجردى به قم آغاز نمود و نبوغ، هوش سرشار، معلومات و فضايل بى‏شمارش او را در رديف مراجع بزرگ عالم اسلام قرار داد.

تصويب لايحه اصلاحات ارضى و سياست اسلام‏زدايى رژيم پهلوى، امام خمينى را وارد صحنه‏اى از استراتژى جديد فقه سياسى اسلام نمود و با مبارزه‏ها و حركتهاى آزاديبخش او عاقبت ملت ايران وارد نهضت و انقلابى بزرگ شد و در پى آن پيروزى انقلاب اسلامى پديد آمد و ايجاد نظام جمهورى اسلامى از اساسى‏ترين كارهاى امام قدس‏سره به شمار مى‏رود.

امام خمينى پس از پيروزى انقلاب اسلامى با رهنمودها و پيامهاى تاريخى خويش سياستهاى اصولى نظامى را پى‏ريزى نمود كه اميد ميليونها مسلمان و آزاده جهان را تقويت ساخت و الگوى بسيار زنده و گويايى براى جهان اسلام به حساب آمد.

وى سرانجام پس از يك عمر تلاش، شجاعت، ايثار و رنج و زحمت در راه اسلام، در چهاردهم خرداد 1368 به ديدار پروردگار شتافت. مزار شريفش در جنوب تهران داراى گنبد و بارگاه معروف و مشهور است.

با ارتحال اندوهبار و اسف‏انگيز امام خمينى، موجى از عزا و ماتم در سراسر ايران و ساير كشورهاى اسلامى به وجود آمد كه تا ماهها ادامه داشت و دل شيفتگان آن يگانه دوران، در فراق پير و مراد خويش به سوگ نشستند.

آيت‏الله شيخ محمد فكور يزدى

شيخ محمد فرزند آقا حسين يزدى در سال 1324 ه .ق در احمد آباد اردكان ديده به جهان گشود. كم‏تر از 6 سال داشت كه جهت فراگرفتن قرآن مجيد پاى به مكتب گذاشت. چون درآمد مالى پدرش كفاف مخارج خانواده‏اش نمى‏كرد، به شاگردى مغازه پرداخت و همزمان با كار، خواندن و نوشتن را نيز فراگرفت. استعداد سرشار و شوق آموختن سبب شد تا سرانجام به مدرسه علميه اردكان راه يابد و پس از طى تحصيلات مقدماتى، جهت ادامه تحصيل راهى يزد شد. پس از گذشت حدود بيست بهار از زندگى‏اش، رهسپار حوزه علميه قم شد و نزد اساتيدى هم‏چون حاج شيخ عبدالكريم حايرى يزدى، حجت كوه‏كمرى، صدرالدين صدر، امام خمينى، آيت‏الله بروجردى تحصيل علم كرد.

وى در حدود 18 سال از محضر آيت‏الله العظمى بروجردى بهره برد تا اينكه به درجه اجتهاد نايل آمد و از مدرسين عالى رتبه حوزه علميه شد و در صحن بزرگ حضرت معصومه عليهاالسلام شروع به تدريس كرد.

وى با صفا و معنويت و در كمال زهد و ورع زندگى را سپرى مى‏كرد و در مصرف وجوهات شرعى بيش از حد احتياط مى‏كرد و با وجود آنكه اموال زيادى از خمس، زكات و كفارات به دستش مى‏رسيد با دقت خاصى آن را به موارد مصارفش مى‏رساند و زندگى او از سطح متوسط طلاب نيز پايين‏تر بود. وى سرانجام پس عمرى تدريس در حوزه علميه قم سرانجام در روز جمعه هشتم ذيقعده سال 1394 ه .ق ديده از جهان فرو بست و در قبرستان شيخان قم به خاك سپرده شد.

آيت‏الله محقق داماد

آقا سيد محمد يزدى مشهور به محقق داماد، در سال 1325 ه .ق در احمد آباد يزد به دنيا آمد. دروس مقدماتى را در يزد گذراند و در سال 1341 به قم عزيمت كرد و از محضر مير سيد على كاشانى، محمد خوانسارى، آقا سيد ابوالحسن قزوينى و آيت‏الله حائرى استفاده نمود.

در دوران حيات خود از مدرسان بزرگ حوزه علميه قم به شمار مى‏رفت و بسيارى از بزرگان فعلى حوزه مانند شهيد مطهرى، شهيد بهشتى، سيد مصطفى خمينى، شهيد قدوسى و آيات جوادى آملى، مكارم شيرازى، سيد موسى زنجانى و ... مدت‏هاى طولانى در درس خارج وى شركت مى‏كردند.

سرانجام وى در سال 1388 ه .ق دار فانى را وداع گفت و در يكى از مقابر شرقى صحن مطهر بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام مدفون گرديد. برخى از آثار وى عبارتند: حاشيه بر عروة الوثقى، كتاب حج (در سه جلدكه به وسيله آيت‏الله جوادى آملى نگاشته شده است)، كتاب صلوة (كه به وسيله آيت‏الله جوادى آملى نگاشته شده است)، كتاب خمس (كه به وسيله آيت‏الله جوادى آملى نگاشته شده است)، دوره اصول (كه به وسيله آيت‏الله مكارم شيرازى نگاشته شده است).

آيت‏الله شهيد سيد اسدالله مدنى

آيت‏الله سيد اسدالله مدنى در سال 1293 ه .ش در آذر شهر آذربايجان چشم به جهان گشود. پس از مدتى تحصيل در قم، عازم نجف اشرف گرديد و در درس اساتيد بزرگ حوزه نجف شركت نمود.

وى از حاميان سرسخت نهضت امام خمينى در نجف محسوب مى‏شد. پس از بازگشت به ايران و ادامه مبارزه، از سوى رژيم به شهرهاى نور آباد ممسنى، گنبد كاووس، مهاباد و ... تبعيد شد.

بعد از شهادت آيت‏الله قاضى در سال 1358، از سوى امام خمينى به سمت نماينده امام و امام جمعه تبريز منصوب شد و در 20 شهريور 1360 ه .ش در مصلاى نماز جمعه شهر تبريز به وسيله منافقان به شهادت رسيد. پيكر ايشان پس از انتقال به شهر قم، در مسجد بالا سر حرم حضرت معصومه عليهاالسلام مدفون گرديد.

آيت‏الله العظمى حاج شيخ محمد تقى بهجت

آيت‏الله محمد تقى بهجت در سال 1334 ه .ق در شهر فومن چشم به جهان گشود. پس از گذراندن تحصيلات مقدماتى در سال 1348 عازم عراق شد و تا سال 1352 در كربلا اقامت نمودند؛ سپس عازم نجف اشرف گرديد و از درس فقيهان بزرگى چون آيات عظام ميلانى، شاهرودى، خويى و كمپانى بهره برد و فلسفه را نيز، نزد سيد حسن بادكوبه‏اى آموخت، همچنين در محضر عارف بزرگ مرحوم سيد على قاضى به سير و سلوك پرداخت.

سرانجام در سال 1364 ه .ق به ايران بازگشت و تا امروز در حوزه علميه قم به تدريس مشغولند. ايشان در سال 1373 ه .ش، از سوى جامعه مدرسين حوزه علميه قم به عنوان يكى از مراجع تقليد معرفى شدند.

تاليفات آيت‏الله بهجت عبارتند از: يك دوره اصول؛ كتاب الطهارة؛ كتاب الصلوة؛ حاشيه بر مكاسب.

آيت‏الله شيخ مرتضى حايرى

آيت‏الله شيخ مرتضى حايرى فرزند آيت‏الله حاج عبدالكريم حايرى در سال 1334 ه .ق در اراك ديده به جهان گشود و در سن شش سالگى همراه پدرش به قم عزيمت نمود.

وى در حوزه علميه قم در محفل درسى آيات عظام سيد محمد تقى خوانسارى، محقق داماد، حجت، بروجردى، گلپايگانى و امام خمينى شركت كرد و خود بيش از چهل سال در حوزه علميه قم به تدريس سطح و خارج فقه و اصول پرداخت و در طول تدريس، مجتهدان بزرگى از حوزه درسى وى برخاسته‏اند. آيت‏الله حايرى در جريان مبارزه روحانيت با لايحه انجمن‏هاى ايالتى و ولايتى و نيز در جريان دستگيرى امام خمينى در 15 خرداد 1342، نقش مؤثرى در بيدارى و مبارزه با رژيم ايفا نمود.

وى سرانجام در سال 1364 ه .ش نداى حق را لبيك گفت و در جوار قبر حضرت معصومه عليهاالسلام و پايين قبر پدر بزرگوارش به خاك سپرده شد. امام خمينى در پيام تسليتى به مناسبت رحلت ايشان، علم، تقوا، فقاهت و صفاى باطن او را ستوده است.

از آثار آيت‏الله حايرى است: ابتغاء الفضيلة فى شرح الوسيله، رساله در نماز جمعه، كتاب الخمس.

آيت‏الله العظمى سيد محمد وحيدى

آيت‏الله العظمى سيد محمد وحيدى، فرزند آيت‏الله سيد رضى وحيدى در سال 1295 ه .ش در شبستر ديده به جهان گشود. وى پس از فراگيرى دروس مقدمات و سطح، به تبريز عزيمت نمود و در مدرسه طالبيه مسكن گزيد.

آيت‏الله وحيدى پس از اقامت دو ساله در تبريز، به منظور تكميل معلومات، به قم مهاجرت نمود و از محضر عالمان بزرگى چون: آيت‏الله العظمى حايرى يزدى، آيت‏الله خوانسارى، آيت الله حجت، آيت‏الله العظمى بروجردى و ديگران بهره برد.

وى در سال 1365 ه .ق به نجف اشرف عزيمت نمود و از درس مشاهير نجف نيز بهره‏مند گرديد و پس از ساليانى چند، به ايران عزيمت كرد و در حوزه علميه قم به تدريس پرداخت.

از آثار وى مى‏توان از كتاب: تحفة الولاة فى احكام القصاص و الديات، رساله علميه.

آيت‏الله العظمى صافى گلپايگانى

آيت‏الله حاج شيخ لطف‏الله صافى فرزند آيت‏الله ملا محمد جواد صافى، در سال 1337 ه .ق در شهرستان گلپايگان چشم به جهان گشود.

تحصيلات مقدماتى را در گلپايگان گذراند و در سال 1360 ه .ق به شهر مقدس قم عزيمت نمود و از محضر آيات عظام بروجردى، خوانسارى، حجت، صدر، امام خمينى و گلپايگانى بهره‏مند شد و در نجف اشرف نيز از محضر اساتيدى همچون آقا سيد جمال‏الدين گلپايگانى و ديگران بهره بردند.

معظم له پس از پيروزى انقلاب اسلامى به عنوان يكى از فقهاى شوراى نگهبان و دبير آن شورا، به ايفاء نقش پرداخت.

وى داراى تأليفات متعددى (حدود 77 تأليف) در رشته‏هاى مختلف علوم اسلامى مى‏باشد كه معروف‏ترين آنها منتخب الاثر فى الامام الثانى عشر است. آيت‏الله العظمى گلپايگانى در وصيت نامه خود درباره ايشان فرموده‏اند:

«... و هر كجا اذن فقيه لازم است با اذن جناب مستطاب آيت‏الله آقاى حاج شيخ لطف‏الله صافى كه من ايشان را مجتهدى مسلم و عادل مى‏دانم عمل گردد.» برخى از آثار ايشان عبارتند از: امامت و مهدويت، شهيد آگاه (نقد شهيد جاويد)، تاريخ حوزه‏هاى شيعه، نظام امامت و رهبرى.

آيت‏الله العظمى وحيد خراسانى

آيت‏الله حاج شيخ حسين وحيد خراسانى در سال 1300 ه .ش در شهر مقدس مشهد ديده به جهان گشود. تحصيلات مقدماتى را در زادگاه خود نزد ميرزا مهدى اصفهانى، آيت‏الله آشتيانى و ساير بزرگان گذراند.

وى سپس در سال 1327 در حالى كه موفق به اجازه اجتهاد از آيت‏الله حجت كوه‏كمرى شده بود، عازم نجف اشرف گرديد و از محضر اساتيد حوزه نجف، نظير آيت‏الله ميرزا عبدالهادى شيرازى، آيت‏الله حكيم و به ويژه آيت‏الله العظمى خويى استفاده كرد.

سپس در سال 1390 ه .ق به ايران بازگشت و به تدريس در حوزه علميه قم پرداخت.

آيت‏الله وحيد در سال 1373 ه .ش از سوى جامعه مدرسين حوزه علميه قم به عنوان يكى از مراجع تقليد معرفى شدند.

ايشان آثار علمى متقنى در فقه و اصول دارند كه برخى از آنها عبارت است از: حاشيه بر كفايه، حاشيه بر مكاسب، حاشيه بر عروة الوثقى.

آيت‏الله آذرى قمى

آيت‏الله احمد آذرى قمى از مؤسسين جامعه مدرسين حوزه علميه قم، در سال 1342 ه .ق در قم ديده به جهان گشود. پس از گذراندن دوره‏هاى مقدماتى، به منظور تكميل تحصيلات عازم نجف اشرف گرديد و از محضر اساتيد برجسته حوزه نجف نظير آيات عظام عبدالهادى شيرازى، خويى و ديگران بهره برد.

سپس به قم مراجعت نمود، و از عالمان بزرگ حوزه علميه قم مانند آيت العظمى بروجردى، امام خمينى و محقق داماد كسب فيض كرد.

وى در طول مبارزات بر عليه رژيم پهلوى زندانها و تبعيدهاى زيادى را تحمل نمود و پس از پيروزى انقلاب از سوى امام خمينى به سرپرستى آستانه مقدسه حضرت معصومه عليهاالسلام در قم منصوب شد.

وى سرانجام در روز بيست و سوم بهمن ماه 1377 به ديار باقى شتافت.

آيت‏الله العظمى موسوى اردبيلى

آيت‏الله سيد عبدالكريم موسوى در سال 1304 ه .ش در خانواده‏اى روحانى در اردبيل متولد شد. تحصيلات مقدماتى را در سال 1319 ه .ش در مدرسه علميه ملا ابراهيم در زادگاه خود آغاز كرد.

پس از طى تحصيلات مقدماتى، در سال 1322 به حوزه علميه قم وارد شد و از محضر آيات عظام گلپايگانى، سيد احمد خوانسارى، حاج شيخ مرتضى حائرى و سلطانى در دروس سطح بهره برد. آن گاه عازم نجف اشرف گرديد و از محضر عالمانى چون آيات عظام خويى، حكيم، عبدالهادى شيرازى و ميلانى استفاده نمود. پس از دو سال و اندى به قم بازگشت و ضمن بهره‏مندى از درس آيت‏الله بروجردى، محقق داماد و علامه طباطبايى، خود به تدريس پرداخت. ايشان در سال 1339 به اردبيل عزيمت نمود و به فعاليت‏هاى فرهنگى و سياسى پرداخت و در سال 1347 عازم تهران شد و ضمن انجام فعاليت‏هاى مختلف اجتماعى ـ سياسى، مكتب اميرالمؤمنين را تأسيس نمود.

با پيروزى انقلاب اسلامى به فعاليت در قوه قضائيه پرداخت كه پس از فاجعه هفتم تير 1361، به فرمان امام خمينى به سمت رياست ديوان عالى كشور منصوب گرديد و تا سال 1368 بر اين سمت باقى بود.

برخى از تأليفات وى عبارتند از: فقه القضاء، الديات، القصاص، جمال الهى (در رد بهائيت)، رساله توضيح المسايل.

آيت‏الله العظمى نورى همدانى

آيت‏الله حسين نورى در سال 1304 ه .ش در خانواده‏اى روحانى در همدان چشم به جهان گشود. وى تحصيلات مقدماتى را نزد پدر خويش گذراند. سپس به حوزه علميه همدان عزيمت نمود و به ادامه تحصيل پرداخت. در سال 1322 براى تكميل تحصيلات خويش، به حوزه علميه قم مهاجرت نمود و از محضر عالمان بزرگى چون آيات عظام سيد محمد حجت، محقق داماد، بروجردى، امام خمينى و علامه طباطبايى بهره برد.

آيت‏الله العظمى نورى همدانى از جمله فعالان نهضت امام خمينى مى‏باشند كه در دفاع از اسلام و امام خمينى علاوه بر تبعيدهاى متعدد به شهرهايى نظير خلخال و سقز، مدت مديدى را نيز در زندان به سر بردند.

قيام مشهور نوزده دى مردم قم و تظاهرت عظيم آن روز از خانه ايشان و با سخنرانى وى آغاز شد. ايشان داراى آثار متعددى در مسائل اجتماعى، فقهى و اصولى مى‏باشند كه تا 29 اثر از ايشان فهرست شده است. برخى از اين آثار عبارتند از: خوارج از ديدگاه نهج البلاغه، اقتصاد اسلامى، جهاد، ارث، مضاربه.

آيت‏الله ابراهيم امينى

آيت‏الله ابراهيم حاج امينى معروف به امينى فرزند حسين در سال 1304 ه .ش در نجف آباد اصفهان به دنيا آمد تا كلاس ششم ابتدايى را در يكى از مدارس شبانه غير دولتى به پايان رسانيد. از همان زمان علاقه به تحصيل علوم دينى در او پيدا شد و در فروردين سال 1321 وارد حوزه علميه قم شد و در مدرسه حاج ملا صادق سكونت گزيد.

بعد از مدتى به نجف آباد برگشت و به علت گرانى ارزاق ديگر به قم برنگشت بلكه به اصفهان رفت و در مدرسه نوريه ساكن گرديد. در آنجا منطق، ادبيات و سطح را فرا گرفت و سپس به قم بازگشت و قسمتى رسايل و مكاسب را نزد آيت‏الله سلطانى، بهاء الدينى و مجاهدى به اتمام رسانيد و كفايه را نزد آيت‏الله گلپايگانى و نجفى مرعشى به پايان رسانيد. سپس درس خارج فقه و اصول آيت‏الله بروجردى شركت نمود.

ايشان از سال 1341 ه .ش در بحث سياسى شركت داشت كه اساسنامه مفصلى داشت. آن اساسنامه عبارتند بودند از: اصلاح حوزه علميه، تبليغ اسلام، امر به معروف و نهى از منكر، سعى در اجراى احكام سياسى، اجتماعى و اقتصادى اسلام.

ايشان در سال 1342 كه مبارزات بر ضد رژيم شروع شده بود حضور داشت و در همه مراحل فعال بود اما در موارد مشكوك كاملاً احتياط مى‏نمود. با اينكه پرونده مشترك با ديگران داشت از گزند ساواك در امان ماند و بر خلاف ساير دوستان به زندان يا تبعيد گرفتار نشد. البته يك بار تحت تعقيب قرار گرفت و مدتى هم در خفا زندگى كرد؟!!

بعد از پيروزى انقلاب از سوى امام به استان هرمزگان، مازندران و همدان جهت رسيدگى به كار مردم اعزام گرديد و در سه دوره مجلس خبرگان به نمايندگى انتخاب گرديد و در بسيارى از نهادها و مجمع عضويت دارد و از سال 1371 از جانب مقام معظم رهبرى به امامت جمعه قم منصوب شد و در مجمع تشخيص مصلحت نظام عضويت دارد.

از ايشان آثار فراوانى به چاپ رسيده است كه برخى از آنها عبارتند از: بررسى مسايل كلى امامت، همه بايد بدانند، بانوى نمونه اسلام، اسلام و تمدن غرب.

آيت‏الله العظمى حاج شيخ جواد تبريزى

آيت‏الله حاج شيخ جواد تبريزى در سال 1305 ه .ش در شهرستان تبريز ديده به جهان گشود. تحصيلات مقدماتى را در زادگاه خود گذراند و در آغاز جوانى عازم حوزه علميه قم شد و در درس آيت‏الله حجت و آيت‏الله بروجردى شركت نمود.

سپس در سال 1332 به نجف اشرف مهاجرت نمود و از درس اساتيد برجسته حوزه نجف نظير آيت‏الله سيد عبدالهادى شيرازى و آيت‏الله خويى بهره برد و خود نيز به تدريس دروس سطح و خارج پرداخت.

در سال 1355 در هنگام مراجعت از حرم سيد الشهداء توسط رژيم بعث دستگير و به ايران فرستاده شد و از آن زمان تاكنون در حوزه علميه قم به تدريس درس خارج فقه كه از پربارترين دروس حوزه علميه قم محسوب مى‏گردد، پرداخت. وى داراى تاليفات فراوان فقهى و اصولى مى‏باشد.

آيت‏الله العظمى تبريزى نيز از مراجع تقليد معرفى شده از سوى جامعه مدرسين حوزه علميه قم مى‏باشد.

حضرت آيت‏الله العظمى مكارم شيرازى

آيت‏الله ناصر مكارم شيرازى در سال 1305 ه .ش در شهر شيراز ديده به جهان گشود. پس از تحصيلات دوره دبيرستان، وارد حوزه علميه شيراز شد و ضمن گذراندن دوره‏هاى مقدماتى، در سال 1342 راهى حوزه علميه قم گرديد و از دروس آيت‏الله بروجردى و ساير مدرسين حوزه علميه قم بهره‏مند گرديد. معظم له مدتى نيز در نجف اشرف از محضر اساتيد برجسته حوزه نجف از جمله آيت‏الله خويى استفاده نمود.

وى در بين سال‏هاى 1330 و 1332 هم‏زمان با تبليغات كمونيست‏ها، كتاب‏هايى را در ارتباط با ماركسيسم و ساير موضوعات به رشته تحرير درآورد و با هم‏كارى جمعى از بزرگان، در سال 1336 مجله وزين مكتب اسلام را منتشر ساخت.

اهتمام ايشان به امر تفسير سبب گرديد تا مدرسه تفسير و علوم قرآن را پايه‏ريزى كنند و نيز ترجمه‏اى روان بر قرآن كريم ارائه دهند. با رحلت آيت‏الله العظمى اراكى، جامعه مدرسين حوزه علميه قم در سال 1373، وى را نيز به عنوان يكى از مراجع تقليد معرفى نمودند.

برخى از تاليفات ايشان عبارتند از: تفسير نمونه، فيلسوف نماها، مناسك حج، تفسير موضوعى پيام قرآن، معاد، انوار الاصول.

آيت‏الله احمد جنتى

آيت‏الله احمد جنتى فرزند ملا هاشم در سوم اسفند سال 1305 ه .ش در روستاهاى اصفهان به دنيا آمد. دوران كودكى و نوجوانى را در آن محل سپرى كرد. خواندن و نوشتن را در مكتب خانه آغاز نمود و اندكى از دروس جديد را متفرقه خواند و سپس دوره ادبيات عرب تا سطح را در حوزه اصفهان گذراند. اساتيد ايشان در حوزه اصفهان آقايان ابوالقاسم هرندى، محمد هاشمى، على مشكاتى، احمد فياضى و روح‏الله امامى بودند. سپس از اصفهان به قم آمد و سطح را نزد آيت‏الله صدوقى، رضا بهاء الدينى و روح‏الله كمالوند گذراند. بعد از آن خارج فقه و اصول را در محضر آيات بروجردى، امام خمينى، حجت و گلپايگانى به اتمام رسانيد. و هم مباحثه‏هاى ايشان عبارتند از شهيد بهشتى، قدوسى، مفتح و سيد محمد علم الهدى.

او هيچ گونه تاليف و تحقيقى نداشت فقط چند سال در مدارس حوزه علميه تدريس داشت. قبل از انقلاب در مبارزات سياسى بود و چندين مرتبه بازداشت گرديد ولى كلاً سه ماه را در زندان گذراند و براى سه سال هم در همدان تبعيد بود.

پس از پيروزى انقلاب در دادگاه‏هاى انقلاب به عنوان قاضى مشغول به كار شد. سپس به امر امام در شوراى نگهبان حضور پيدا كرد و در چند شهر به عنوان امام جمعه موقت انتخاب گرديد. در شوراى تبليغات هم حضور داشت.

ساير مناصب و مشاغل در نظام جمهورى اسلامى ايشان عبارتند از: نمايندگى ايشان در اتحاديه انجمن‏هاى اسلامى دانش‏آموزان، نماينده آقاى منتظرى در دانشگاه‏ها، عضويت در شوراى پشتيبانى جنگ، نمايندگى مجلس خبرگان در دوره اول و دوم و سوم، عضويت در مجمع تشخيص مصلحت نظام، امام جمعه موقت تهران.

آيت‏الله جلال طاهر شمس

آيت‏الله جلال طاهر شمس (گلپايگانى) فرزند عبدالصمد در سال 1306 ه .ش در روستاى گوگد از توابع گلپايگان استان اصفهان به دنيا آمد. پس از تحصيلات ابتدايى از 16 سالگى به علوم دينى روى آورد.

پس از چندى به حوزه علميه اراك آمد و از محضر شيخ محمد امام خوانسارى استفاده برد و از سال 1324 ه .ش براى ادامه تحصيل به حوزه علميه قم آمد و در سال 1328 ه .ش در درس خارج سيد محمد تقى خوانسارى، سيد محمد حجت و آيت‏الله بروجردى استفاده برد و از اكثر مراجع اجازه اجتهاد دريافت نمود و مدت 2 سال به حوزه نجف رفت و از درس‏هاى آيت‏الله خويى استفاده برد.

او به همراه تحصيل به تدريس متون فقه و اصول پرداخت با شروع انقلاب از سال 1342 جامعه مدرسين به همراه ديگران تشكيل داد. پس از پيروزى انقلاب به عضويت در شوراى مديريت حوزه علميه قم برگزيده شد.

اين عالم در هشتم شهريور سال 1374 در سن 68 سالگى در اثر سانحه تصادف ديده از جهان فرو بست و در صحن مطهر حضرت معصومه عليهاالسلام به خاك سپرده شد. برخى از آثار ايشان عبارتند از: كتاب الخمس، معارف دينى، حاشيه بر مكاسب، حاشيه بر رسايل، حاشيه بر كفاية الاصول.

آيت‏الله حسين راستى كاشانى

آيت‏الله حسين راستى فرزند على در سال 1306 ه .ش در شهر كاشان به دنيا آمد. تحصيلات ابتدايى تا كلاس ششم قديم را در كاشان گذراند. پس از آن مشغول تحصيل علوم دينى گرديد. ادبيات، معانى، بيان، عروض، منطق، كلام، شرح لمعه، معالم و قوانين را نزد اساتيدى چون سيد محمد حسين رضوى، حسين فاضل نراقى، غروى كاشانى و شيخ جعفر صبورى گذراند. علاوه بر دروس معمول مقدارى از علوم غريبه را نزد آيت‏الله رضوى فرا گرفت. سپس براى ادامه تحصيل عازم حوزه علميه قم گرديد و به تحصيل سطوح عالى، تفسير، علم هيئت، اخلاق، كلام و معقول پرداخت. رسايل و مكاسب و كفايه را نزد شيخ مرتضى حايرى، شهاب‏الدين مرعشى و آيت‏الله سيد محمد باقر طباطبايى بروجردى (سلطانى) فرا گرفت و مدتى بحث تفسير و هيئت (شرح چغمينى) را در محضر علامه طباطبايى استفاده نمود.

سپس براى ادامه تحصيل به عراق رفت و در مدت 25 سال از محضر آيت‏الله خويى خارج اصول و از محضر ميرزا باقر زنجانى خارج فقه، اصول و علم تفسير استفاده نمود و مدتى در جلسات استفتاء آيت‏الله خويى شركت نمود.

علاوه بر فراگيرى علوم به تدريس علوم هم پرداخت و شاگردانى تربيت نمود كه الان در كشورهاى اروپايى، آفريقايى و آسيايى مشغول تبليغ مى‏باشند. سپس به ايران برگشت و مشغول تدريس و تربيت و تعليم طلاب گرديد. او عضو جامعه مدرسى حوزه علميه قم، عضو دفتر استفتائات حضرت امام، نماينده امام در شوراى عالى مديريت حوزه علميه قم و نماينده مجلس خبرگان بوده است.

آيت‏الله قدوسى

آيت‏الله شيخ على قدوسى در سال 1306 ه .ش در شهر نهاوند به دنيا آمد. پس از طى تحصيلات ابتدايى و دبيرستان در سال 1321 براى تحصيل علوم دينى به قم رفت و دروس مقدماتى را نزد اساتيد بزرگى همچون آيت‏الله صدوقى فرا گرفت.

پس از طى مراحل مقدماتى، براى تحصيلات عالى در محضر اساتيدى چون آيت‏الله بروجردى و امام راحل شركت مى‏كرد. همچنين مقدارى از دروس هيئت و نجوم و فلسفه را نزد علامه طباطبايى فرا گرفت و در سال 1334 ه .ش با دخترعلامه طباطبايى ازدواج كرد. در جريان نهضت امام خمينى، آيت‏الله قدوسى يكى از شاگردان برجسته امام امت در صف پيشتازان نهضت اسلامى بود و وارد مبارزه جدى و پيگير با رژيم پهلوى گرديد. پس از مدتى او دستگير و در زندان قزل قلعه زندانى شد و پس از چند ماه آزاد شد.

پس از آزاد شدن، به نهاوند آمد و مدتى در آنجا در مسجد جامع اقامه نماز كرد و بر منبر نام امام را مى‏برد و به اين علت مجالس او را تعطيل نمودند و دوباره به قم بازگشت.

آيت‏الله قدوسى با شروع فعاليت‏هاى مدريه حقانى در جلسات شوراى آن شركت جست و از سال 1346 ه .ش باقبول مديريت آن تحولى شگرف در آن بوجود آورد و فضلاى زيادى را تربيت نمود بطورى كه در سال‏هاى اول انقلاب بسيارى از مسؤولين نظام از دانش آنختگان اين درسه بوله قدوسى با شروع جنگ تحميلى خود و فرزندش در جنگ حضور داشتند و يكى از فرزندانش در عمليات هويزه به شهادت رسيد. وى پس از پيروزى انقلاب اسلامى از سوى به دادستانى كل انقلاب اسلامى برگزيده شد.

سرانجام ايشان در 14 شهريور 1360 با بمبى كه منافقين در دادستانى كل كشور كار گذاشته بودند به شهادت رسيد.

شهيد آيت‏الله دكتر مفتح

شهيد دكتر محمد مفتح در سال 1307 ه .ش در همدان چشم به جهان گشود. وى دروس مقدماتى را در زادگاه خود گذراند. سپس به حوزه علميه قم عزيمت نمود و از محضر عالمان بزرگى چون آيات عظام حجت، بروجردى، محقق داماد، علامه طباطبايى و امام خمينى استفاده نمود. وى در كنار تحصيل حوزوى موفق به اخذ مدرك دكترا از دانشگاه تهران شد. او هم‏زمان با نهضت امام خمينى، تلاش خستگى ناپذير سياسى خود را آغاز نمود و از سوى رژيم در سال 1347 به مناطق جنوبى ايران تبعيد شد. وى در حسينيه ارشاد، مسجد دانشگاه تهران و مسجد قبا فعاليت فرهنگى داشت و نماز عيد فطر قيطريه او (در تهران) مشهور است.

پس از انقلاب از سوى امام خمينى به عضويت شوراى انقلاب درآمد و سرپرستى دانشگاه الهيات را نيز در اين مدت به عهده داشت. سرانجام در 27 آذر ماه 1358 در هنگام ورود به دانشكده الهيات از سوى گروهك منحرف فرقان هدف گلوله و به فيض شهادت نايل آمد و در مقبره‏اى در صحن بزرگ بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام مدفون گرديد.

حضرت آيت‏الله العظمى سيد موسى زنجانى

حضرت آيت‏الله سيد موسى شبيرى زنجانى در حدود سال 1347 ه .ق در شهر مقدس قم در بيت فقاهت و تقوى در دامن مادرى پارسا و پاك دامن چشم به جهان گشود. اوتحت نظر پدر شان آيت‏الله سيد احمد زنجانى از مدرسان و نيكان حوزه علميه قم بود، تربيت شد و پس از گذراندن تحصيلات ابتدائى، مقدمات و ادبيات و دروس سطح از محضر حضرات آيات عظام همچون والد معظم خود و آيت‏الله محقق داماد و آيت‏الله العظمى بروجردى در فقه و اصول استفاده‏هاى فراوان نمودند.

آيت‏الله سيد موسى زنجانى در مقام تدريس، يكى از ژرف انديش‏ترين فقها و رجاليون معاصر محسوب مى‏گردد. با رحلت آيت‏الله العظمى اراكى، جامعه مدرسين حوزه علميه قم ايشان را به عنوان يكى از مراجع معرفى نمودند. حضرت آيت‏الله شبيرى زنجانى تأليفات زيادى در رشته‏هاى مختلف علوم اسلامى دارند.

آيت‏الله شهيد سعيدى

آيت‏الله شهيد سيد محمد رضا سعيدى در سال 1308 ه .ش در مشهد مقدس ديده به جهان گشود. پس از گذراندن دروس سطح در مشهد، به حوزه علميه قم عزيمت نمود و از محضر آيت الله العظمى بروجردى، امام خمينى و ديگر بزرگان بهره برد. آشنايى با امام خمينى(ره) تحولى ارزشمند در زندگى شهيد سعيدى پديدار ساخت و در اثر همين تحول روحى بود كه وارد مبارزه با رژيم ستم‏شاهى شد. وى اولين بار در جريان در سخنرانى آتشين خود در آبادان، از سوى رژيم دستگير و روانه زندان شد كه با تلاش آيت‏الله بروجردى از زندان آزاد گرديد. با آغاز نهضت امام خمينى در سال 1341، در كنار شاگردان امام، سخت تلاش نمود و پس از تبعيد امام به تركيه، عازم نجف اشرف شد و زمينه ورود امام خمينى را فراهم آورد. شهيد سعيدى با اقامت در تهران و امامت مسجد موسى بن جعفر عليه‏السلام با گسترش فرهنگ جهاد و شكل دادن به تشكّل‏هاى سياسى ـ مذهبى، فعاليت خود را گسترش بخشيد.

سرانجام در دفاع از آرمان‏هاى اسلام و نهضت اسلامى در سال 1349 از سوى رژيم دستگير و پس از شكنجه‏هاى طاقت فرسا، به فيض شهادت نائل آمد.پيكر مطهر ايشان پس از انتقال به قم در قبرستان وادى السلام دفن گرديد.

معروف‏ترين جمله‏اى كه از وى به يادگار مانده است همان جمله‏اى است كه در زير شكنجه آن را تكرار مى‏نمود: «به خدا قسم اگر مرا بكشيد و خونم را بر زمين بريزيد، در هر قطره خون من نام مقدس خمينى را خواهيد ديد».

برخى از آثار آن شهيد عبارت است از: آيا دين موجب عقب افتادگى است؟، آزادى زن، اتحاد در اسلام.

آيت‏الله جعفر سبحانى

آيت‏الله جعفر سبحانى از پيشروان سيره نويسى و تفسير و يكى از كاوشگران خستگى ناپذير علوم و معارف قرآنى و كلام اسلامى در سال 1348 ه .ق در تبريز چشم به جهان گشود. تحصيلات مقدماتى را در زادگاه خود گذراند، سپس به حوزه علميه قم عزيمت نمود و از محضر عالمان بزرگ حوزه علميه قم مانند آيت‏الله العظمى بروجردى، امام خمينى، علامه طباطبايى و... استفاده نمود و هم اكنون به تدريس دروس خارج حوزه اشتغال دارند. ايشان تقريبا در تمامى علوم اسلامى نظير فقه، اصول، تفسير، فلسفه، كلام و تاريخ داراى تأليفات مى‏باشند. مؤسسه امام صادق عليه‏السلام كه داراى بخش‏هاى تحقيقاتى و آموزشى و محل تحصيل طلاب دوره كلام مى‏باشد از يادگارهاى ايشان به شمار مى‏رود.

از آثار وى مى‏توان تفسير منشور جاويد قرآن، تفسير صحيح آيات مشكله، تفسير مفاهيم القرآن، علم رجال، فروغ ابديت، آيين وهابيت. تفسير صحيح آيات مشكله، تفسير منشور جاويد قرآن، تفسير مستقل برخى از سوره‏ها، الملل و النحل.

آيت‏الله حاج آقا مصطفى خمينى

آيت‏الله آقا سيد مصطفى خمينى فرزند امام خمينى، در سال 1349 ه .ق در شهرستان قم ديده به جهان گشود. پس از اتمام دروس ابتدايى به فراگيرى علوم اسلامى پرداخت و پس از بهره‏گيرى از محضر عالمان بزرگى چون آيت‏الله شيخ مرتضى حائرى، آيت‏الله صدوقى و آيت‏الله سلطانى، در درس خارج آيت‏الله بروجردى، امام خمينى و آيت‏الله محقق داماد شركت كرد و در زمينه علوم معقول نيز از اساتيد بزرگ فلسفه نظير آيت‏الله سيد ابو الحسن رفيعى قزوينى و علامه طباطبايى استفاده نمود.

در سنين جوانى دانش گسترده وى در بسيارى از علوم اعجاب همگانى را برانگيخت. وى با آغاز مبارزات اسلامى مردم ايران در سال 1342، از روحانيون فعال و پيشگام نهضت به شمار مى‏رفت و در جريان نهضت پانزده خرداد از سوى رژيم دستگير و پس از مدتى به تركيه نزد امام خمينى تبعيد شد. آقا مصطفى پس از مدتى اقامت در تركيه، به همراه پدر بزرگوارش به نجف اشرف عزيمت نمود و به مدت ده سال به تدريس درس خارج در نجف اشرف پرداخت. وى سرانجام در سال 1356 ه .ش در نجف اشرف به طور مرموزى به شهادت رسيد و در همان جا مدفون گرديد. شهادت سيد مصطفى نقش مؤثرى در گسترش و اوج گيرى نهضت اسلامى در ايران گرديد.

آيت‏الله العظمى منتظرى

آيت‏الله حسينعلى منتظرى در سال 1349 ه .ق در نجف آباد اصفهان ديده به جهان گشود. پس از تحصيلات مقدماتى، در سال 1358 ه .ق به قم عزيمت نمود و از محضر عالمانى چون آيت‏الله العظمى بروجردى، امام خمينى، آيت‏الله محقق داماد و علامه طباطبايى بهره برد.

وى در طول سال‏هاى مبارزه، ساليان متعددى را در زندان و تبعيد گذراند و بعد از انقلاب اسلامى از سوى مجلس خبرگان رهبرى به سمت قائم مقام رهبرى برگزيده شد. اما بر اثر وقايع سياسى مربوط به بيت ايشان، در سال 1367 از طرف امام خمينى و مجلس خبرگان از قائم مقامى عزل گرديدند. وى تأليفات متعددى دارد و معروفترين آثار وى كتاب ولايت فقيه در سه جلد و شرح نهج البلاغه امام على عليه‏السلام مى‏باشد.

آيت‏الله سيد جعفر كريمى

سيد جعفر فرزند سيد رضا كريمى در سال 1309 ه .ش در بابل به دنيا آمد. دوران كودكى او با اوج ظلم و استبداد رضاخانى مواجه شد و از سال 1323 در حوزه علميه بابل مشغول تحصيل گرديد و از محضر درس‏اساتيدى چون استاد زاده و شيخ على موحد وديگران بهره برد. او در مهرماه سال 1326 براى ادامه تحصيل به حوزه علميه قم عزيمت نمود. دروس سطح عالى را در محضر آقاى صدوقى، فكور يزدى و طباطبايى استفاده نمود و از سال 1332 درس خارج را نزد مهدى امامى اميرى ادامه داد. سپس در سال 1333 براى ادامه تحصيل به حوزه علميه نجف رفت و خارج استدلالى را نزد اساتيدى چون آيت‏الله ميرزا هاشم آملى، آيت‏الله خويى و امام خمينى فرا گرفت.

او در همين مدت عضو شوراى فتوايى حضرت امام انجام وظيفه نمود. همزمان با آغاز انقلاب و خطر سوء قصد به امام خمينى، امام ايشان را به همراهى جمعى از جمله آقا سيد عباس خاتم يزدى و ديگران وصى خود در امور مربوط به وجوه شرعى (كه در دفتر امام موجود بود)نمود. وى سرانجام پس از پيروزى انقلاب اسلامى به ايران بازگشت و در مشاغل فرهنگى، سياسى و اجتماعى شركت نمود.

از جمله تدريس در مدرسه عالى قضايى، مدرسه عالى شهيد مطهرى و درس خارج فقه را شروع نمود و در حوزه علميه قم هم به عنوان عضو شورا و ممتحن شركت نمود و مدتى هم عضو فدائيان اسلام به رهبرى نواب صفوى بود و در دو دوره به عنوان نماينده مجلس خبرگان رهبرى از جانب مردم مازندران انتخاب گرديد.

هم اكنون به عنوان عضو دفتر استفتائات دفتر مقام معظم رهبرى انجام وظيفه مى‏نمايد. از آثار ايشان مى‏توان به كتاب‏هاى ذيل اشاره كرد: بازنگرى، تحقيق و تصحيح كتاب البيع امام خمينى (در 5 جلد)، تصحيح و تحقيق كتاب خلل صلوات امام خمينى.

آيت‏الله العظمى حاج شيخ محمد فاضل لنكرانى

آيت‏الله محمد فاضل لنكرانى در سال 1310 ه .ش در قم متولد شد. دروس مقدماتى را با جديت تمام به پايان برد و از سن نوزده سالگى در درس خارج آيت‏الله بروجردى شركت كرد. بعد از فوت آيت‏الله بروجردى، از درس خارج امام خمينى(ره) بهره‏مند گرديد و در درس‏هاى فلسفه، حكمت و تفسير علامه طباطبايى نيز سال‏ها حضور يافت. وى در دوران ستم‏شاهى بارها دستگير و به شهرهايى چون بندر لنگه و يزد تبعيد شدند و در سال‏هاى خاموشى در جامعه مدرسين به فعاليت پرداخت. آيت‏الله فاضل لنكرانى پس از فوت آيت‏الله العظمى اراكى(ره)، از سوى جامعه مدرسين به عنوان يكى از مراجع تقليد معرفى گرديد.

ايشان داراى تاليفات فراوانى است كه برخى از آنها عبارتند از: كتاب صلوة، تقريرات درس آيت‏الله بروجردى، تفصيل الشريعه فى شرح التحرير الوسيله، مدخل التفسير.

آيت‏الله محمد يزدى

آيت‏الله محمد يزدى فرزند شيخ على در سال 1310 ه .ش در شهر اصفهان در يك خانواده مذهبى به دنيا آمد. دوران كودكى را در اصفهان و در همان محله گذراند. خواندن و نوشتن در مكتب خانه‏هاى آن زمان آغاز كرد. سپس به كلاس چهارم نظام جديد كه تازه شروع شده بود رفت. تحصيلات طلبگى را نزد پدر و ملا عبدالله شروع نمود و سطح را به پايان برد. سپس در اصفهان نزد آقايان نجف آبادى، فقيه، اديب، طباطبايى و... تحصيل نمود. سپس به حوزه علميه قم آمد و بقيه دروس سطح را نزد لاكانى، حسين بدلا و... فرا گرفت و درس خارج آيت‏الله بروجردى، اراكى، آملى و امام خمينى شركت نمود.

وى در كنار تحصيل و تدريس در مبارزات سياسى شركت نمود و بارها در قم، اهواز، چالوس، خمين و كرمانشاه دستگير گرديد و در زندان‏هاى قزل قلعه تهران، كرمانشاه و بوشهر زندانى گرديد و به كنگان تبعيد گرديد و طولانى‏ترين تبعيد او در رود آباد گذشت. بعد از پيروزى انقلاب در ستاد استقبال بود و با مجاهدين خلق و تشكيلات خلق مسلمان مبارزه مى‏كرد.

پس از پيروزى در مسئوليت‏هاى رياست دادگاه انقلاب اسلامى قم، رياست دفتر امام، نمايندگى مجلس خبرگان رهبرى، مجلس شوراى اسلامى، خبرگان قانون اساسى، عضويت در شوراى نگهبان و رياست قوه قضاييه انجام وظيفه نموده است.

از ايشان آثار مختلفى قبل و بعد از انقلاب اسلامى به چاپ رسيده است كه بعضى از آنها عبارتند از: حسين بن على را بهتر بشناسيم، فقه القرآن، پاسخ به تهمت‏هاى مردوخ، شرح قانون اساسى.

آيت‏الله صالحى مازندرانى

حضرت آيت‏الله حاج شيخ اسماعيل صالحى مازندرانى فرزند رحمت‏الله، در سال 1312 ه .ش در روستاى نفت چال لفور قائمشهر در خانواده‏اى روحانى متولد شد. اجداد وى همگى از علماى وارسته و پرهيزگار عصر خويش بودند.

وى در اوان كودكى به سبب محيط علمى ـ مذهبى خانواده، با قرآن مأنوس شد و نزد پدر بزرگوارش علوم پايه حوزوى را فرا گرفت و در سال 1327 ه .ش روانه شهر بابل شد و در مدرسه صدر (خاتم‏الانبياء فعلى) مشغول تحصيل علوم حوزوى گرديد. پس از مدتى براى ادامه تحصيل به تهران عزيمت كردند و پس از دو سال و اندى روانه مشهد مقدس شدند. ايشان از محضر بيش از سى استاد متناسب با خواسته‏هاى قوى علمى خويش بهره بردند و در همين رابطه مى‏گويند:

«در مشهد حضرت آيت‏الله حاج شيخ هاشم قزوينى(ره) تأثير والايى بر جنبه‏هاى علمى و اخلاقى من گذاشتند و هنوز نيز خدا را گواه مى‏گيرم كه نامشان مرا متحول مى‏كند».

سپس در سال 1339 ه .ش به قم بازگشتند و از محضر آيات عظام بروجردى، گلپايگانى، ميرزا هاشم آملى، امام خمينى، علامه طباطبايى و محقق داماد بهره بردند.

ايشان از همان دوران جوانى با رفت و آمد به منزل مرحوم آيت‏الله كاشانى در تهران و جلسات سرّى شهيد بزرگوار نواب صفوى، در متن مبارزات مردمى عليه رژيم ستم‏شاهى قرار گرفتند.

با شروع نهضت امام خمينى در سال 1342 در كانون گرم مبارزه وارد شدند و در سال 1353 ه .ش در زندان قزل قلعه حبس شدند. در سال 1354 به سبب تداوم حركت مبارزاتى، به ترتيب در زندان‏هاى ساواك در قم، قزل قلعه، اوين و قصر افتادند.

پس از آزادى از زندان، در كسوت استادى حوزه به تبليغ و ارشاد مردم همت گماشتند و در سال 1357 قبل از پيروزى انقلاب اسلامى، جهت آماده سازى زمينه‏هاى گسترش نهضت امام خمينى، به سوى استان‏هاى كرمان و يزد رهسپار شدند و در اين راه از هيچ كوششى دريغ نورزيدند.

وى در جريان پيروزى انقلاب اسلامى از پاى ننشست و چندين مرتبه به زندان رژيم گرفتار آمد. از جمله در سال 1353 ه .ش به همراه جمعى از اساتيد حوزه دستگير و زندانى شدند و در زندان‏هاى مختلف از جمله ساواك، شهربانى قم، قزل قلعه و اوين زندانى گرديدند.

پس از پيروزى انقلاب اسلامى 2 دوره نمايندگى مجلس خبرگان رهبرى انتخاب گرديد.

آيت‏الله صالحى مازندرانى از سال 1340 ه .ش تا كنون در حوزه علميه قم به تدريس فقه، اصول و ديگر علوم اسلامى مشغول هستند.

سرانجام اين عالم بزرگوار در سال 1380 ه .ش در روستاى زادگاه خود دعوت حق را لبيك گفت و در حرم حضرت معصومه عليهاالسلام در قم دفن گرديد. برخى از آثار ايشان عبارت است از: رساله توضيح المسائل. مفتاح‏البصيره فى فقه‏الشريفه (شرح عروه‏الوثقى)، مناسك حج. استفتاآت جلد اول و دوم. احكام جوانان و نوجوانان.

آيت‏الله بنى فضل

آيت‏الله مرتضى بنى فضل در سال 1352 ه .ق در تبريز متولد شد. بعد از تحصيلات مقدماتى به قم عزيمت نمود و از حوزه درسى آيات عظام بروجردى، امام خمينى، گلپايگانى و محقق داماد بهره برد.

وى پس از انقلاب اسلامى به عنوان يكى از بازوان پرتوان انقلاب اسلامى، نقشى بسزا در آذربايجان شرقى داشته و نمايندگى مجلس خبرگان استان را در حوزه‏هاى متعدد بر عهده داشته‏اند. ايشان در حال حاضر علاوه بر امامت جماعت مسجد طفلان مسلم نيروگاه، به تدريس درس خارج در حوزه علميه نيز مشغول مى‏باشند.

آيت‏الله ربانى املشى

آيت‏الله محمد مهدى ربانى املشى در سال 1313 ه .ش در قم ديده به جهان گشود. در حوزه علميه قم از عالمان بزرگى چون آيت‏الله بروجردى، محقق داماد و امام خمينى بهره برد و در جريان نهضت امام خمينى بارها از سوى رژيم ستم‏شاهى تبعيد و زندانى شد. پس از پيروزى انقلاب اسلامى، در مسؤليت‏هاى نمايندگى مجلس خبرگان، مجلس شوراى اسلامى، عضويت شوراى نگهبان، دادستان كل كشور و ... ايفاء وظيفه نمود.

سرانجام وى توسط باند تبهكار مهدى هاشمى، به وسيله مواد سرطان‏زا، مبتلا به سرطان، و در سال 1364 ه .ش ديده از جهان فرو بست و در مسجد طباطبايى كنار بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام در قم مدفون گرديد.

آيت‏الله رضا استادى

رضا استادى فرزند حاج خداداد در سال 1316 ه .ش در يكى از محلات جنوب تهران به دنيا آمد. او حدود 7 سالگى به دبستان رفت و تا ششم ابتدايى تحصيل نمود و سپس مشغول كسب و كار شد تا اينكه در 16 سالگى نزد عالمانى همچون حاج شيح عبدالكريم حق شناس وديگران به تحصيل علوم دينى پرداخت. سپس در حدود سال 1336 ه .ش به حوزه علميه قم آمد و تا هفت سال دروس سطح رانزدمدرسين بزرگ حوزه همچون آيت‏الله ستوده ،آيت‏الله نورى ،آيت‏الله سبحانى وديگران به اتمام رساند.

پس از اين دوره، حدود 10 سال در درس خارج فقه و اصول شركت نمود واز درس آيات عظام محقق داماد، گلپايگانى ،شريعتمدارى ،اراكى وديگران استفاده نمود.

از سال 1350 تا كنون ايشان به تدريس ، تحقيق و تاليف اشتغال دارند افزون بر آن از ساله‏هاى آغازين فعاليت موسسه در راه حق در هيئت مديره آن موسسه انجام وظيفه مى نمايند.

ايشان پس از پيروزى انقلاب در مشاغل متعددى همچون عضويت در جامعه مدرسين، عضويت در شوراى عالى سياستگذارى، مديريت حوزه علميه قم، سرپرست كتابخانه مسجد اعظم، نمايندگى دوره سوم مجلس خبرگان رهبرى و عضو فقهاى شوراى نگهبان به انجام وطيفه بوده‏اند. از ايشان آثار فراوانى كه عدد آنها بالغ بر 250 اثر مى‏باشد به چاپ رسيده است كه برخى از آنها عبارتند از: فهرست نسخه‏هاى خطى، مدارك نهج البلاغه، چهل داستان، امامت.

آيت‏الله سيد محسن خرازى

آيت‏الله محسن خرازى فرزند مهدى در سال 1316 ه .ش در تهران به دنيا آمد. پدران وى از اهالى سده اصفهان بودند كه به تهران مهاجرت كرده بودند. او دروس ابتدايى را در مجتمع فرهنگى برهان تهران گذراند و در مسجد امين الدولة و تحت نظارت شيخ حسين زاهد قرار گرفت. سپس در بازار تهران به همراه پدر و عمو مشغول كار شد و دوره ادبيات عرب را در تهران به اتمام رساند. سپس درسال 1336 ه .ش به قم هجرت نمود و دوران سطح و عالى را در محضر آيات عظام محقق داماد، حسن فريد اراكى، محمد رضا گلپايگانى و آيت‏الله اراكى به اتمام رسانيد.

وى در سال 1343 باهمكارى جمعى موسسه در راه حق راپايه گذارى كرد به خدمت مشغول شد. او در سال 1359ـ1360 به همكارى با جامعه مدرسين حوزه علميه قم دعوت شد

آيت‏الله خرازى از حدود سال 1363 به تدريس خارج فقه واصول پرداخت و همچنين دو دوره به نمايندگى مجلس خبرگان رهبرى از سوى مردم تهران برگزيده شد. برخى از آثار علمى ايشان عبارتند از: احياء موات، قيامت، حديث ثقلين، فى رحاب التقوى.

آيت‏الله العظمى صانعى آيت‏الله شيخ يوسف صانعى در سال 1316 ه .ش در خانواده‏اى روحانى در اصفهان ديده به جهان گشود. در سال 1325 به حوزه علميه اصفهان راه يافت و در سال 1330 براى ادامه تحصيل به حوزه علميه قم عزيمت نمود و از محضر اساتيد بزرگى مانند آيات عظام بروجردى، محقق داماد، اراكى و امام خمينى استفاده نمود.

آيت‏الله صانعى از سال 1354 در سن سى سالگى به تدريس درس خارج پرداخت. وى در طول تحصيل و پس از پيروزى انقلاب اسلامى مورد توجه و عنايت امام خمينى بود و از سوى ايشان به دادستانى انقلاب برگزيده شد. از جمله فتاواى مشهور ايشان بلوغ دختران در سن 13 سالگى است. از آثار ايشان مى‏توان از: حاشيه بر تحرير الوسيله امام خمينى، عروة الوثقى و رساله عمليه نام برد

آيت‏الله سيد على خامنه‏اى

حضرت آيه‏الله حاج سيدعلى خامنه‏اى در سال 1318 ه .ش در خانواده روحانى در شهر مقدس مشهد به دنيا آمد. وى پس از تحصيلات ابتدايى در سن چهارده سالگى ابتدا به مدرسه علوم دينيه «سليمان خان» و سپس به مدرسه نواب رفتند و سطح را به پايان رساندند. پس از آن در دروس خارج مرحوم آيه‏الله العظمى ميلانى شركت جست و بسيار كم‏نظير بود كه جوانى در سن 16 سالگى بتوانند در درس خارج شركت نمايند. در سال 1336 به قصد زيارت به عتبات عاليات مشرف شدند و با آنكه مايل بودند در آنجا بمانند و ليكن به دليل عدم موافقت پدر، به ايران بازگشتند. سپس عازم قم گرديد. پس از بازگشت به مشهد سطوح عاليه مكاسب و كفايه و تفسير و عقايد را تدريس مى‏كردند. ايشان در سال 1341 مبارزه را همراه با امام شروع كردند و چنان نقش سازنده‏اى را ايفا نمود كه امام از ايشان خواستند تا سه پيام مهم را براى مردم و علما برسانند.

در محرم 1342 به دنبال سخنرانى‏هاى پرشور در بيرجند بازداشت و به زندان و سپس در جهت تحقير مجبور به بيگارى در پادگان كردند. در سال 1356 رژيم ستمگر با نهايت خشونت ايشان را دستگير مى‏كند و پس از چند شب زندان، ايشان را به ايرانشهر تبعيد مى‏كنند و اين تبعيد تا سال 1357 طول مى‏كشد. پس از انقلاب اسلامى ايشان در شوراى انقلاب اسلامى، كميته استقبال از امام، نماينده شوراى انقلاب در وزارت دفاع، سرپرستى سپاه پاسداران انقلاب اسلامى، رسيدگى به امور دانشجويان، امامت جمعه تهران، نمايندگى مجلس شوراى اسلامى و رياست جمهورى با همت عالى و فداكارى حضور يافتند. آيت‏الله خامنه‏اى در روز ششم تير 1360 (يك روز قبل از حادثه عظيم هفتم تير) در حالى كه در مسجد ابوذر مشغول سخنرانى بودند مورد سوء قصد ناجوانمردانه منافقين قرار گرفتند و مجروح شدند و با عنايت خداوند پس از بسترى سلامتى خود را باز يافتند.

با ارتحال حضرت امام در 14 خرداد 1368، معظم له از طرف مجلس خبرگان به رهبرى انقلاب اسلامى منصوب شدند. ايشان داراى تأليفات فراوانى هستند كه تعدادى از آنها عبارتند از: كتاب الجهاد (درس خارج)، آينده در قلمرو اسلام، ادعانامه عليه تمدن غرب، سيرى در زندگى امام صادق عليه‏السلام، شخصيت سياسى حضرت رضا عليه‏السلام، صلح امام حسن عليه‏السلامپرشكوهترين نرمش قهرمانانه تاريخ، طرح كلى انديشه اسلامى در قرآن، عنصر مبارزه در زندگى ائمه عليه‏السلام، دررالفوايد فى اجوبة القائد، درسهايى از نهج‏البلاغه.

حجت الاسلام والمسلمين صادق لاريجانى

صادق فرزند ميرزا هاشم آملى لاريجانى در سال 1339 ه .ش در نجف اشرف ديده به جهان گشود. حدود يك سال داشت كه پدرشان از نجف اشرف به شهر مقدس قم آمد. او از سال 1345ـ1356 مراحل دبستان و دبيرستان را با نمرات عالى و موفقيت به پايان رسانيد.

وى از سال 1356 وارد حوزه علميه قم گرديد و اكثر دروس مقدمات و سطح را نزد اساتيد خصوصى گذراند. او خارج فقه و اصول را نزد ميرزا هاشم آملى و آيت‏الله وحيد خراسانى سپرى نمود. فلسفه اسلامى را مدتى نزد آيت‏الله جوادى آملى و آيت‏الله حسن زاده آملى استفاده كرد.

سپس دروس سطح از اصول الفقه، شرح لمعه، رسايل، مكاسب و كفاية الاصول تدريس نمود و از حدود سال 1368 خارج فقه و اصول پرداخت. هم اكنون بحث كلام جديد، فلسفه غرب، فلسفه اخلاق و... را در دانشگاه‏ها در سطح كارشناسى ارشد و دكترا تدريس مى‏نمايد.

ايشان داراى تأليفات زيادى است كه به بعضى از آنها اشاره مى‏گردد: فلسفه اخلاق در قرن حاضر، انسان از آغاز تا انجام، سرمايه ايمان، معرفت دينى نقد نظريه قبض و بسط تئوريك شريعت.

منابع