ÌÓÊÌæ ÇÑÊÈÇØ ÈÇ ãÇ ÎÇäå  

عزاداری‌های استان قم

از ویکی اطلس فرهنگی ایران

پرش به: ناوبری, جستجو

محتویات

عزادارى ماه محرم

عزادارى بر امام حسين عليه‏السلام و شهداى كربلا از ديرباز در ميان مُحبّان اهل بيت عليهم‏السلام در ايران مرسوم بوده است. شهر مذهبى قم، از مهمترين مراكز عزادارى در كشور محسوب مى‏شود. اين عزادارى به گونه‏هاى مختلف، در مكان‏هاى مختلف و در روزهاى خاصّى برگزار مى‏شود. معمولاً مراسم عزادارى از اول ماه محرم تا آخر ماه صفر به طور پراكنده در نقاط مختلف اين شهر برقرار مى‏باشد.

مكانهاى عزادارى ممكن است، خانه علما و بزرگان، خانه مردم، مساجد، تكايا، حسينيه‏ها، هيئتها، بارگاه مطهر حضرت معصومه عليهاالسلام و نيز برخى مراقد امامزاده‏ها باشد.

عزادارى در بيوت علماء و مراجع

از قديم الايام بيوت علما و بزرگان، مركز عزاداريها براى ائمه اطهار عليهم‏السلامبه خصوص عزادارى براى امام حسين عليه‏السلام بوده است. تقريبا از تمام اقشار، در اين مجالس شركت مى‏كنند. برخى از مردم، از مناطق اطراف قم و حتى برخى از شهرهاى ديگر براى شركت در مجالس عزادارى در محضر علما حاضر مى‏شوند.

اين مراسم و مجالس تنها از سوى علما و مراجع نبوده، بلكه افراد خيّر و نيكوكار و دوستدار اهل بيت عليه‏السلام از ميان مردم با برگزارى مراسم عزادارى براى شهداى كربلا، به سوگ مى‏نشينند. بسيارى از افراد خيّرى كه از نظر مالى از وضعيت خوبى برخوردار هستند، مراسمى برگزار كرده و در آخر مراسم، جهت قبول درگاه حق، جماعت عزادار را اطعام مى‏كنند.

افرادى كه وسع مالى چندانى ندارند و يا از نظر مكانى در مضيقه هستند با برگزارى مجالس كوچك روضه‏خوانى، به عزادارى و سوگ مى‏نشينند؛ البته عموما اين گونه مجالس زنانه مى‏باشد. بالاخره اينكه هر كس به طريقى در اين مسير گام برمى‏دارد، از آنهايى كه در مجالس امام حسين عليه‏السلام شركت مى‏كنند و مردمى كه به مساجد، تكايا، هيئتها و غيره كمك مالى و غير مالى مى‏كنند تا افرادى كه بانى مجالس امام حسين عليه‏السلام هستند.

مساجد پايگاه عزادارى سالار شهيدان عليه‏السلام

مساجد از ديرباز، پايگاه تجمع مردم براى عزادارى در ماه محرم بوده است. معمولاً ترتيب برگزارى مجالس در كليه مساجد مشابه است. اين مجالس عموما شبها برگزار مى‏شود. ترتيب اين مجالس اين‏گونه است كه پس از نماز مغرب و عشاء، فردى روحانى منبر مى‏رود و راجع به كيفيت و اهداف حادثه عاشورا و موضوعات ديگر سخنرانى مى‏كند و در آخر نيز با ذكر مصيبت و دعا، سخنرانى خود را خاتمه مى‏دهد.

در برخى مساجد بيش از يك روحانى (دو يا سه روحانى) سخنرانى مى‏كنند، و در برخى ديگر قبل از سخنران اصلى، يك روحانى براى مدّت كوتاهى (15 الى 30 دقيقه) به سخنرانى مى‏پردازد. سپس مداح يا مداحان اهل بيت عليهم‏السلام (معمولاً مداحان خاص همان مسجد)، نوحه خوانى مى‏كنند و همزمان با نوحه‏خوانى مداح، جماعت بر سر و سينه مى‏زنند.

كيفيت سينه‏زنى و ترتيب قرار گرفتن سينه‏زنان معمولاً در كليه مساجد يكسان است. در آخر مجلس نيز، عموما، اطعام صورت مى‏پذيرد.

در برخى مساجد اطعام در دهه اول محرم است، در برخى ديگر از شب اوّل محرم تا شب سيزدهم يا پانزدهم، و پس از آن در بعضى مساجد شبهاى جمعه نيز اطعام صورت مى‏گيرد. البته بعضى مساجد به مدت يك يا چند شب در ايام اربعين امام حسين عليه‏السلام، مجلس سوگوارى برگزارى كرده و اطعام نيز مى‏كنند.

عزادارى در تكايا

تكايا، بعد از مساجد در حقيقت پايگاه معنوى مسلمانان، خصوصا شيعيان به حساب مى‏آيند. جايى كه مردم با تعزيه‏خوانى و سوگوارى بر سالار شهيدان و ياران باوفايش به او متوسل مى‏شوند.

در گذشته محوطه‏اى كه تكيه ناميده مى‏شد، زمين هموارى بود كه با بر افراشتن چادر براى پوشش آن، شبيه به خيمه‏گاه درمى‏آوردند و دور تا دور داخل آن را سياه‏پوش مى‏كردند؛ البته اين سبك امروزه بسيار كمتر ديده مى‏شود و مرسوم نيست. امروزه تكايا به صورت مكانى شبيه مساجد و حسينيه‏ها درآمده است.

در زمان قديم در تكايا با چاى و قليان از مردم پذيرايى مى‏شد و در طول دهه محرم هيچ تكيه‏اى غذا نمى‏داد، فقط يكبار آن هم ظهر عاشورا، آبگوشت در ظروف مسى اطعام مى‏كردند. قديمى‏ترين تكيه قم، تكيه «ميدان مير» است.

سابقه تكيه ميدان مير به عهد اشعريها مى‏رسد و عَلَم رخت پوشانيده، مخصوص اين محل بوده است. تكاياى قديمى در قم بسيارند، ولى امروزه ساختار و شكل اين تكايا نسبت به زمان قديم فرق كرده است. (مهمترين تكاياى قم در بخش اوضاع سياسى ـ مذهبى آورده شده‏اند).

هيئت‏هاى عزادارى

عزادارى در قالب هيئت، از گذشته‏هاى دور تاكنون در شهر مذهبى قم رايج بوده است و عاشقان اباعبدالله عليه‏السلام ضمن راه انداختن هيئت‏هاى عزادارى به آن حضرت عشق مى‏ورزيدند.

برخى از هيئتهاى معروف و قديمى قم، عبارتند از:

1ـ هيئت شاهزاده حمزه: (محله ميدان كهنه).

2ـ هيئت قمر بنى هاشم حضرت ابوالفضل العباس عليه‏السلام: (مسجد بالاسر حضرت معصومه عليهاالسلام).

3ـ هيئت تجّار: (مسجد امام حسن عسگرى عليه‏السلام).

4ـ هيئت چهل اختران.

5ـ هيئت روحانيون: (مدرسه رضويه، خيابان آذر).

6ـ هيئت آله جوى.

7ـ هيئت كوچه حكيم.

8ـ هيئت سلطان محمد شريف.

9ـ هيئت دروازه كاشان.

10ـ هيئت شاهزاده ظهير.

امروزه نيز مردم مسلمان قم همچون گذشته با شور و شوق هرچه تمامتر، در قالب هيئت‏هاى مختلف به عزادارى مى‏پردازند.

مسير دسته عزاداران اين هيئت‏ها از گذشته تا حال در روز عاشورا و تاسوعا به اين صورت بوده است: ابتدا به طرف چهار راه بازار و از آنجا به سوى حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام روانه مى‏شوند.

تقريبا از تمام نقاط قم هيئتها به راه افتاده به سمت مركز شهر آمده و نهايتا وارد صحن حرم مى‏شوند.

هيئتهاى مذكور يكى از روزهاى نهم ماه محرم (تاسوعا)، دهم (عاشورا)، دوازدهم (روز شهادت حضرت زين‏العابدين عليه‏السلام) و يا روز سيزدهم (يعنى سوم امام حسين عليه‏السلام) را انتخاب كرده و هيئت سينه‏زنى و يا زنجيرزنى خود را به راه مى‏اندازند. البته تمام هيئتهاى مزبور بايد ساعتى مشخص را جهت ورود به صحن مطهّر و خروج از آن تعيين كرده به نيروى انتظامى شهرستان گزارش دهند، تا نيروى انتظامى بتواند ضمن برنامه‏ريزى خاص، از ايجاد ترافيك جمعيّت و برهم خوردگى نظِم هيئتها جلوگيرى كند.

شيوه چينش و يا ترتيب قرار گرفتن تمام هيئتها تقريبا يكسان است. بدين صورت كه ابتدا فرد يا افرادى يك پرچم بسيار بزرگ را كه نام مبارك امام حسين عليه‏السلام، حضرت ابوالفضل عليه‏السلام و... روى آن نوشته شده است را حمل مى‏كنند. بعد از اين پرچم، پرچم دو پايه‏اى كه نام هيئت روى آن نوشته شده است توسط دو تن حمل مى‏شود. پشت سر آن دو نفر، دسته طبل حركت مى‏كنند كه با نواختن طبل و شيپور به حركت هيئت و عزادارى نظم ويژه‏اى مى‏بخشند. سپس دسته زنجير زنان و پشت سر آنها نيز دسته سينه‏زنان حركت مى‏كنند. فرد مداح توسط اطاقك آهنى كوچكى حمل مى‏شود.

عزادارى در بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام

عزادارى در بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام بر دو نوع است: يكى اينكه در ايّام ويژه محرم، مخصوصا دهه اول، همه روزه مجلس روضه‏خوانى، مداحى و سينه‏زنى در رواقها و شبستانهاى حرم مطهر، مسجد بالاسر، مسجد اعظم، داخل صحن‏ها و حياط بزرگِ بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام برقرار مى‏باشد، كه علاوه بر قُمى‏ها، برخى از زائرانى كه در ايام محرم به قم آمده‏اند، در اين جلسات حضور دارند.

نوع ديگر بدين صورت است كه هيئتها و دسته‏جات سينه‏زنى و زنجيرزنى در روزهاى نهم، دهم، دوازدهم و سيزدهم محرم وارد صحن مطهر شده و در حياط حرم (ايوان آيينه) تجمّع مى‏كنند و سپس آرام‏آرام از در ديگر خارج مى‏شوند.

نحوه حركت هيئتها بدين صورت است كه هر هيئتى در موعد مقرر و مخصوص خود به صورت منظم از در شمالى آستانه مقدسه وارد شده و پس از عرض تسليت و ارادت به حضرت معصومه عليهاالسلام، نوحه خوانى و مدّاحى كرده و از در جنوبى كه در سه راه موزه واقع است، خارج مى‏گردد.

در برخى از هيئتها رسم چنين است كه هنگامى كه عزاداران آن هيئت رو به روى ايوان آيينه مى‏رسند همه با هم بر سر و صورت و سينه مى‏زنند و يا به اصطلاح «شور» مى‏زنند.

عزادارى در مراقد امامزاده‏ها

نوع ديگر عزادارى كه خيلى معمول نيست عزادارى در مراقد امامزاده‏ها مى‏باشد.

اين نوع عزادارى بسيار ساده است؛ بدين صورت كه مردان و زنان در بيرون و يا داخل امامزاده و اطراف آن جمع شده و به عزادارى و سوگوارى مى‏پردازند. اين نوع عزادارى به روضه‏خوانى، نوحه‏خوانى و سينه‏زنى خلاصه مى‏گردد.

مجالس ترحيم

بنابر اعتقاد به وجود جهانى ديگر و زندگى پس از مرگ، در هر جا آئينها و رسمهاى خاصى در مرگ افراد برگزار مى‏شود. اين آئينها مبتنى بر اعتقادات و دستورات دين و مذهب رايج و متأثر از باورهاى بازمانده از اديان و مذاهب پيشين هستند كه هدف طلب آمرزش و احساس همدردى با بازماندگان متوفى مى‏باشد. احساس همدردى باعث مى‏شود تا چالشى كه در زندگى بازماندگان پديد آمده، پر شود و بازماندگان احساس پشتوانه اجتماعى نمايند.

در قم نيز رسمهاى سوگوارى خارج از اصول ياد شده نيست. در اين استان وقتى شخصى به رحمت ايزدى مى‏پيوندد، اولين كار افراد خانواده آگاه كردن اقوام و آشنايان مى‏باشد. وقتى كسان و دوستان متوفى جمع مى‏شوند جنازه را براى شستشو به غسالخانه مى‏برند.

بعد از غسل و كفن، همه در برداشتن جنازه و تشييع و به خاك‏سپارى همراهى مى‏كنند. به اين صورت كه بعد از غسل و كفن كردن، متوفى را به مسجد محل يا منزل خود شخص مى‏آورند و مردم و آشنايان از آنجا به تشييع مى‏پردازند.

تشييع كنندگان بعد از اينكه متوفى را در حرم حضرت معصومه عليهاالسلام طواف دادند و نماز ميت بجا آوردند، براى خاك‏سپارى به قبرستان مى‏برند. در موقع خاك‏سپارى، جنازه را معمولاً فرزند ارشد يا نزديك‏ترين شخص از كسان او در قبر مى‏گذارد. اگر متوفى زن باشد، اين عمل توسط افراد محرم صورت مى‏گيرد.

حكم اسلام بر آن است كه در قبر پارچه كفن را از صورت ميت كنار بزنند و گونه راست او را بر خاك بگذارند.

اين كار توأم با دعائى است كه تلقين گفته مى‏شود و تا موقعى كه آن دعا خوانده مى‏شود، بايد با دست شانه ميت را تكان دهند. چون دعا تمام شود با سنگ لحد و خاك روى قبر را مى‏پوشانند. ريختن خاك بر روى قبر را ثواب مى‏دانند و هر يك از تشييع كنندگان با بيل مقدارى خاك بر روى قبر مى‏ريزند.

مرده را كه به خاك سپردند، صاحبان عزا به وسيله سوگواران تا خانه همراهى مى‏شوند، كه در اينجا نزديكان مى‏مانند و بقيه خداحافظى مى‏كنند.

پس از به خاك‏سپارى، به تدارك مجلس سوگوارى و نيز تهيه مقدمات برگزارى مجلس ختم مشغول مى‏شوند. مجلس ختم مردانه در مسجد برگزار مى‏شود، اما در سالهاى اخير ختم زنانه نيز معمول شده است.

امروزه وقت و محل مجلس ختم را با اعلاميه‏هايى كه به در و ديوار مى‏چسبانند به اطلاع مردم مى‏رسانند. معمولاً تا سوم مجلس ترحيم مى‏گيرند و روز سوم صبح مجلس زنانه مى‏گيرند و بعدازظهر هم بعد از مجلس ختم در مسجد بر سر مزار مى‏روند و بعد از نوحه خوانى و فاتحه به منزل مراجعت مى‏كنند.

روز سوم بر حسب استطاعت خانواده متوفى عده‏اى و يا همه را براى ناهار دعوت مى‏كنند و در صورتى كه توانايى مالى نداشته باشد به همان مجلس ختم اكتفا مى‏شود.

در اين مدت آشنايان و نزديكان براى همدردى و گفتن تسليت و سرسلامتى به ديدن صاحبان عزا مى‏روند، وابستگان و دوستان نزديكتر شبها نيز در آنجا مى‏مانند و مى‏كوشند تا خانواده عزادار جاى خالى از دست رفته خود را كمتر احساس كنند.

بعد از مراسم سوم، مراسم هفت مى‏گيرند كه در اين روز هم بر حسب استطاعت خانواده عده‏اى يا همه براى ناهار دعوت مى‏شوند و بعدازظهر همان روز سوگواران با وسيله‏هايى كه صاحبان عزا تهيه كرده‏اند، به سر خاك مى‏روند و در آنجا بعد از قرائت قرآن و مداحى، مجلس به اتمام مى‏رسد.

در ضمن در هفت مرحوم از ميهمانان با ميوه، خرما و شربت پذيرايى مى‏شود. روز چهلم و سال متوفى هم، همانند روز هفتم برگزار مى‏گردد.

از جمله آداب قرائت قرآن در اين مراسم آن است كه احزاب قرآن را مى‏بايست طورى بين حاضرين تقسيم كنند كه يك ختم قرآن خوانده شود، به اين ترتيب كه احزاب قرائت شده بعد از جمع‏آورى، كنار گذاشته مى‏شوند و احزاب قرائت نشده بين حضار تقسيم مى‏شود. چنانچه تمام احزاب قرائت شد، حزب‏هاى كنار گذاشته شده را مجددا بين حضار تقسيم مى‏كنند.


منابع