ÌÓÊÌæ ÇÑÊÈÇØ ÈÇ ãÇ ÎÇäå  

عزاداری‌های استان بوشهر

از ویکی اطلس فرهنگی ایران

ویرایش در تاریخ ‏۲۵ شهریور ۱۳۹۱، ساعت ۱۶:۲۶ توسط Kabir (بحث | مشارکت‌ها)
(تفاوت) → نسخهٔ قدیمی‌تر | نمایش نسخهٔ فعلی (تفاوت) | نسخهٔ جدیدتر ← (تفاوت)
پرش به: ناوبری, جستجو

محتویات

عزادارى ماه محرم

مراسم عزادارى ماه محرم از روز اول ماه محرم در بوشهر آغاز مى‏شود و معمولاً تا شب يازدهم و در برخى موارد تا شب سيزدهم ادامه دارد.

با فرا رسيدن ماه محرم مردم استان لباس سياه به تن مى‏كنند و كوچك و بزرگ با لباس سياه در مراسم عزادارى سالار شهيدان شركت مى‏نمايند. در اين ماه در تمامى مساجد، حسينيه‏ها و تكايا و برخى منازل مجلس وعظ و سخنرانى و عزادارى برپا مى‏شود.

مراسم سخنرانى ماه محرم معمولاً شب‏ها به مدت 5/1 تا 2 ساعت برگزار مى‏گردد و پس از اتمام سخنرانى مراسم عزادارى آغاز مى‏گردد.

در گذشته براى اطلاع مردم از محل برپايى مراسم سخنرانى و عزادارى، افرادى به پشت بام محل روضه خوانى رفته و با صداى بلند ابياتى را در مرثيه امام حسين عليه‏السلام و واقعه عاشورا مى‏خواندند و مردم نيز با شنيدن آن ابيات مى‏فهميدند كه مراسم عزادارى برپا شده است. هر شب نيز قبل از شروع مراسم فرد يا افرادى چاووشى مى‏خواندند.

پيش از شروع سخنرانى، نوحه‏هاى مذهبى خاصى به طور دسته جمعى به نام «پامنبرى» خوانده مى‏شود و اين سرود براى اعلان كار مسجد و جمع كردن مردم صورت مى‏گيرد و به ذكر گفتن مشهور است.

پس از سخنرانى مراسم عزادارى و سينه‏زنى آغاز مى‏شود. سينه‏زنى در استان بوشهر با ويژگى‏هاى خاص خود همراه است. براى شروع مراسم سينه‏زنى، ابتدا نوجوانان و نوحه‏گويان نه چندان مشهور شروع به نوحه‏خوانى مى‏كنند. كم‏كم جمعيت سينه‏زن زياد شده و مداحان مشهور نيز وارد ميدان عزادارى مى‏شوند.

در بندر بوشهر به تدريج كه بر تعداد سينه‏زنها افزوده مى‏شود، به دايره‏هاى تو در تو تقسيم مى‏شوند. از يك دايره كه فشار شديد شد، چند نفر جدا شده و يك دايره جديد در ميان دايره قبلى ايجاد مى‏كنند. در برازجان رسم است كه يك نفر مجرب، اول صف سينه‏زنى مى‏ايستد و از راست به چپ، سرعت حركت و يا كندى گروه را تنظيم مى‏كند. هر فردى در اين گروه با دست راست ضمن قدم برداشتن مرتب بر سينه مى‏زند و با دست چپ كمربند نفر بعدى خود را مى‏گيرد. به اين ترتيب يك صف زنجيره‏اى دايره مانند درست مى‏شود. اين نوع سينه زنى در تمامى شهرهاى ساحلى به غير از دشتستان مرسوم است.

در سينه زنى هيچ گونه سازى شركت ندارد. آوازهاى آن، فقط به وسيله ضربات منظم سينه زنى همراهى مى‏گردد. اين آوازها بين خواننده اصلى و سينه زنان متواليا مبادله مى‏شوند.

مراسم سينه زنى به وسيله يك رهبر هدايت مى‏شود، رهبر وظيفه دارد كه اضافه شدن تدريجى شركت كنندگان، تعويض ملودى‏ها بين خواننده و سينه زن‏ها، انطباق آنها با ضربات سينه زنى و غيره را تنظيم كند.

در سينه زنى دو نوحه‏خوان اصلى شركت مى‏كنند. خواننده دوم معمولاً در زمره بهترين خوانندگان بوشهر است. وى موقعى در مراسم حضور مى‏يابد كه دايره دومى از شركت كنندگان در وسط دايره اول تشكيل گردد. هر دو نوحه‏خوان فقط وظيفه اجراى نوحه‏ها را به عهده دارند، يعنى در سينه زنى شركت نمى‏كنند.

ازدياد تدريجى سينه‏زن‏ها، موجب هيجان تدريجى در سينه زنى است. اين هيجان تدريجى كم‏كم، به اوج خود مى‏رسد. در خاتمه سينه زنى، شركت كنندگان به گروههاى كوچكترى تقسيم شده، به سينه‏زنى ادامه مى‏دهند ... .

مراسم سينه زنى تقريبا 75 دقيقه به طول مى‏انجامد. در حالى كه خاتمه آن بيش از ده دقيقه طول نمى‏كشد.

ظهر روز تاسوعا در مساجد روستاها و در شهر در محل نماز جمعه جمع شده و مراسم عزادارى و سينه‏زنى انجام مى‏دهند.

شب عاشورا مردم معمولاً تا صبح مى‏نشينند و يك ساعت قبل از اذان صبح مراسم صبحدم برگزار مى‏كنند. مردم اعم از زن و مرد مى‏ايستند و دور ستون مسجد مى‏چرخند (دايره‏وار) و سينه مى‏زنند و اشعارى چنين مى‏خوانند:

اى صبحدم يك دم بدم يك امشبى بهر خدا

تا حسين كشته نگردد در زمين كربلا

هر 10 دقيقه آن روحانى يا مداح كه در جمعيت وجود دارد ذكر مصيبت مى‏خواند.

اين مراسم تا اذان صبح ادامه دارد. سپس با اقامه نماز مراسم پايان مى‏يابد. روز عاشورا مردم قبل از اذان ظهر (ساعت 11) مراسم سينه‏زنى و روضه‏خوانى برگزار مى‏نمايند.

مراسم روز عاشورا از ساعت 11 صبح پس از سخنرانى واعظ آغاز مى‏شود و با گفتن اذان مراسم حركت ذوالجناح و تشييع جنازه امام حسين عليه‏السلام آغاز مى‏شود. اسبى را خونين كرده و جنازه به دنبال آن روى دست عده‏اى مى‏گردد و اين شعر را خطاب به ذوالجناح مى‏خوانند:

ذوالجناح بى صاحب از ميدان درآمد

و يا زبان حال سكينه را مى‏خوانند بعد از آن سينه‏زنى دوره‏اى (دشتى) آغاز مى‏شود نزديك به يك ساعت ادامه مى‏يابد.

شام غريبان

شب شام غريبان مردم در مسجد جمع مى‏شوند و مراسم سينه‏زنى و روضه‏خوانى را برگزار مى‏كنند. مردم بوشهر براى اجراى مراسم مذهبى «شام غريبان» در شب يازدهم ماه محرم، (مرد و زن) شب هنگام دور هم گرد مى‏آيند.

همه مردان و زنان، پابرهنه بوده و بعضى از مردان لباس و چفيه و عقال عربى بر تن دارند. آنان در ابتدا به دو گروه تقسيم شده، مردان در پيش و زنان در پشت سر آنان جاى مى‏گيرند.

دو گروه، در فاصله 30 ـ 40 مترى از هم به راه مى‏افتند. در ناحيه مركزى معمولاً در كوچه‏هاى شهر مى‏گردند و در فواصل معين شمع روشن مى‏كنند ولى در نواحى بيرونى، در بيرون محل به راه افتاده و به هر يك از اماكن مذهبى (قدمگاه) كه مى‏رسند اقدام به روشن كردن شمع مى‏نمايند.

به گاه حركت، هر گروه از آنان مثل اين كه به دنبال گم گشته‏اى در بيابان مى‏گردند، با صداى آهسته زمزمه مى‏كنند. سركرده هر گروه كه در پيشاپيش آنان جاى گرفته چنين مى‏آغازد:

طفل صغيرى ز حسين گم شده ساربون ساربون

اين شتران را تو به آهسته رون ساربون ساربون

بدين ترتيب در فواصل معين نوحه‏هاى مختلف را تكرار كرده و تا نقطه پايانى به پيش مى‏روند. به گاه رسيدن به محل و رفتن به خانه خود، يك ديگر را با لفظ «مرو اى شما همه سال» خطاب كرده و از هم جدا مى‏شوند.

مجالس ترحيم

هنگامى كه فردى فوت مى‏كند، اقوام و اطرافيان او را خبر مى‏نمايند و از طريق بلندگو مردم محله را مطلع مى‏نمايند.

همسايگان و بستگان در خانه متوفى گرد مى‏آيند. تعدادى از مردان، انجام هر كارى را كه در دست دارند كنار نهاده و قبل از هر چيز مشغول كندن گور مى‏شوند، عده‏اى ديگر به غسل و تطهير مرده (در مرده شوى خانه و اگر نباشد در خانه خودش) مى‏پردازند؛ سپس مرده را به گورستان تشييع مى‏نمايند كه پيشاپيش تشييع كنندگان بچه‏اى يا مردى با يك سينى حلوا به نام «ثيبرُد» به راه مى‏افتد.

در گورستان كار تلقين كه تمام شد، همگان و نوبت به نوبت، دو سه بيل خاك (براى ثواب) بر روى مرده مى‏ريزند و هر نفر كه اين كار را انجام مى‏دهد، پس از آن بايد بيل را حتما به طور «دَمَر» بر روى زمين بخواباند. پس از به خاك سپارى خانواده عزادار و اقوام نزديك متوفى جهت تشكر از مردم درب قبرستان مى‏ايستند.

بعد از انجام به خاك سپارى و خواندن فاتحه، بر همگان لازم است كه صاحب عزا را تا در خانه‏اش همراهى كرده و در آنجا نيز فاتحه بخوانند. اگر مرده را روز جمعه (عصر) به خاك سپرده باشند، از عصر فرداى آن روز (عصر شنبه) مجلس ترحيم برپا مى‏شود و برگزارى مجلس در صبح شنبه را جايز نمى‏دانند.

امروزه در بوشهر نيز مانند ساير مناطق مراسم ترحيم با گرفتن مجلس شب سوم، هفتم، چهلم و سالگرد اجرا مى‏شود. تنها موردى كه با ساير شهرها فرق دارد مراسمى است كه بعد از چهار ماه و ده روز مى‏گيرند.

در اين روز، براى شادى روح شخص متوفى مجلس عزادارى برپا و نهار داده مى‏شود. [اين مراسم براى درآوردن لباس سياه صاحبان عزا مى‏باشد]

همچنين در اولين عيد بعد از فوت، فرد متوفى مثل عيد فطر و يا عيد غدير و ديگر عيدها در هنگام صبح در منزل متوفى مراسمى برگزار مى‏شود و اقوام و خويشان به ديدن خانواده متوفى مى‏روند و بعدازظهر به سر قبر مى‏روند. اين عيد را «عيد تلخ» مى‏نامند.

مراسم سوگوارى زنانه نيز بدين صورت مى‏باشد كه زنها در حالى كه دور هم نشسته‏اند يكى از آنها كه صدايى رسا داشته باشد نوحه مى‏خواند و يا ريتم مخصوصى هماهنگ با نوحه، روى پايش با دست مى‏زند. اين زن را «سر خوان» مى‏نامند.

بقيه زنها نيز در حالى كه به او جواب مى‏دهند، با دستشان به پاى خود مى‏زنند. اين مراسم در حالت نشسته اجرا مى‏شود.

لازم به ذكر است كه اگر شخص فوت شده جوان باشد، مراسم ايستاده انجام مى‏گيرد و در حالى كه نزديكترين افراد متوفى از جمله مادر، خواهر و همسرش شال سبزى به گردن مى‏بندند و دايره وار حلقه مى‏زنند.

وقتى اولين گروه از زنها براى تسليت گويى وارد مى‏شوند كلمه وه، وه، وه مى‏گويند. در اين حال اول صاحب عزا، بعدا بقيه بلند شده و نوحه مى‏خوانند. همچنين مراسم خيرات در مجالس عزادارى بوشهر بدين ترتيب است كه شب اول و دوم فوت ميت، حلواى آرد گندم كه به «حلواى آردى» معروف است درست كرده و بين مستحق‏ها در بيرون از منزل تقسيم مى‏كنند و شب سوم را هم مرغ با پلو مى‏دهند.

اين خيرات‏ها بايد حتما قبل از اذان مغرب صورت گيرد. يكى از جالب‏ترين قسمت‏هاى سوگوارى زنانه كه در حالت ايستاده و بر سر مزار اجرا مى‏شود، عزاى «سرپايى» است. زنها هنگام عزادارى سرپايى در اطراف قبر حلقه زده در حالى كه با دست بر سر و سينه خود مى‏زنند، عبارت وه، وه، وه را تكرار مى‏كنند.

زنان تا چهل روز سياه پوش مى‏شوند و بر خواهر و مادر و... متوفى لازم است «هفّه» (آرايش) نكنند.

علاوه بر انجام وظايف فوق توسط بازماندگان، بر اهالى محل، زنان و خاصه بستگان سببى و نسبى و همسايگان نيز لازم است تا چهل روز لباس سياه به تن كرده و از انجام هرگونه مراسم بزم و سرور و عروسى كه به آن «پند نشستن» مى‏گويند خوددارى نمايند.

بعد از چهلمين روز صاحبان عزا را ديگران از عزا بيرون مى‏آورند و معمولاً خود صاحبان عزا با فرا رسيدن يك عيد يا يك برنامه خاصّ ديگر از عزا بيرون مى‏آيند.

در شب‏هاى عاشوراى هر سال رسم بر اين است كه جهت خواندن فاتحه، همراه با سنج و «دمّام» از مسجد به گورستان مى‏روند و از همان آغاز رفتن، شروع به دمام زدن مى‏كنند.

علاوه بر شب عاشورا، هرگاه فرد جوان يا شخصيت بزرگوارى از دست رفته باشد نيز همان كار را صورت مى‏دهند.

به محض نزديك شدن به گورستان، آهنگ دمام زدن را تغيير داده و اين بار فقط با زدن سه چوب موزون بر دمّام به نام طبل وارونه (دَم دَم دَم، دَم دَم دَم...) داخل گورستان مى‏شوند و بعد از خواندن فاتحه به مسجد بر مى‏گردند.


منابع