موسیقی در استان خوزستان
از ویکی اطلس فرهنگی ایران
مايه و گوشه شوشترى در موسيقى ايران معروف است، آهنگ شوشترى گوشهاى است از دستگاه همايون. از همايون دو گوشه مشتق مىشوند: يكى گوشه اصفهانى و ديگرى شوشترى.
شوشترى بر روى تمام دستگاههاى موسيقى ايران آهنگهاى محلى دارد و براى هر كدام از دستگاههاى موسيقى ايران يك رديف محلى در شوشتر اجرا و خوانده مىشود. مثلاً رديف دستگاه شور بدين قرار است: دشتى، در فيلى، نظامى، بختك يا كمرى، غم انگيز، قرة العين، دشتستانى، مكوندى و دشتى راستا.
خودمايه شوشترى را، اگر اهالى شوشتر و دزفول بخوانند اصل آهنگ است. زيرا همان مايه شوشترى با اشعار محلى خوانده مىشود و گيراتر است.
بر هر دستگاه موسيقى ايران، شوشتر، يك رديف محلى موافق همان دستگاه را دارد. جز آذربايجان، به ويژه تبريز، گمان نمىرود در هيچ يك از شهرهاى ايران روى دستگاههاى موسيقى ايران اين قدر رديف محلى داشته باشند.
در هر شهرى فقط بر روى يك يا دو دستگاه از موسيقى ايران رديف محلى دارند، يعنى، آواز محلى را موافق يك يا دو دستگاه مىخوانند، ولى در شوشتر موافق همه دستگاهها آهنگ محلى دارند. اغلب باغبانها، بافندهها و بيشتر مردم، موسيقى را خوب مىدانند و محلى خوب مىخوانند.
وسايل موسيقى در خوزستان عبارتاند از:
نى جفته
اين ساز از استخوان دو بال عقاب يا دال يا مردال خور (لاشخور) ساخته مىشود كه هر كدام پنج سوراخ دارد و به وسيله موم و نخ يا سيم به هم جفت مىشوند.
زبانهها يا توليد كنندههاى صدا از نى باريك درست شدهاند. آنها را در روغن سرخ مىكنند تا از بين نروند و در اثر تر شدن از آب دهان، صداى اصلى خود را از دست ندهند. هر دو زبانه بايد يك صدا توليد كنند و صدا را يك نواخت از استخوانهاى نى جفته بيرون بدهند.
سرنا
سرنا از مغز چوب كُنار (سدر) درست مىشود و شش يا پنج سوراخ دارد. يك سوراخ در زير است و به وسيله زبانهاى صدا را به داخل سرنا هدايت مىكند.
نى زنى و سرنا زنى كارى دشوار است. در اثر تمرين، بدون اينكه نفس قطع بشود، به طور يك نواخت به نى جفته فوت مىكنند. گاهى اين كار يك ساعت ادامه دارد.
در اثر تمرين، در حال نى زدن، از بينى نفس مىكشند و از دهان فوت مىكنند و صدا هيچ لحظهاى قطع نمىشود.
ساير آلات موسيقى عبارتاند از:
تار، تنبك، دايره (دف بزرگ)، دهل و نى هفت بند.
موسيقى اعراب خوزستان به دو بخش عمده و متفاوت تقسيم مىشود:
«بَسْتَه» كه بيشتر موسيقى طربناك و شادىانگيز است و در مراسم عروسى و غيره استفاده مىشود. در مقابل آن «نعاوى» يا «نعى» قرار دارد كه در طيفى وسيع، رديفهاى مختلف موسيقى سوگوارى را در بر مىگيرد. اين اشعار و سرودها در عين تفاوت و دگرگونى هر كدام در اشكالى مجزا و بدون توالى قابل اجرا هستند.
از «يزله» گرفته تا «ابوذيه»، «ركبانيه»، «حياوى» و «علوانيه» كه هر كدام در عين قرابت آهنگى مخصوص به خود دارند.
«يزله» كه خود شامل دو بخش متضاد است، هم در عروسى و هم در عزا بكار گرفته مىشود و شكلى خطابهاى و مقفى دارند، كه در پايان ابيات يك بيت را بعنوان ترجيع بند دم مىگيرند، و با هلهله و پايكوبى پاسخ و تكرار مىكنند.
فرم حركتى «يزله» بدينگونه است كه ابتدا شخصى كه بلاغت و فصاحت كلام داشته باشد (مهوسچى) در وسط جمع قرار گرفته و خطابهاى مرثيه گونه خوانده و حاضرين با بالا بردن دست و كوبيدن يك و گاه دو پا ترجيع را دم مىگيرند. تفاوت يزله سوگوارى با عروسى تنها در مضمون اشعار است.
ابزارهاى موسيقى محلى عبارت است از:
مهلبك: دو عدد نى به هم چسبيده كه سه سوراخ در بالا و سه سوراخ در پايين دارد. «مهلبك» از يك طرف باز است كه از همين قسمت در آن مىدمند.
ماصول: سازى است كه فقط يك نى دارد و سوراخهايى در بالا و پايين آن است. «ماصول» از نى كوتاهتر است.
الغدبه: ابزار موسيقى حزين است.
الطبله: اين وسيله را از چوب مىسازند. يك دهانه آن باز و دهانه ديگر آن را با پوست نوعى ماهى به نام «يرّيه» يا باپوست كوسه يا گاو يا گوسفند تهيه مىكنند.
دف، الزنجارى، رباب، سنتور و دمّام از ديگر آلات موسيقى اعراب خوزستان هستند.
