جنگ جهانی اول در استان همدان
از ویکی اطلس فرهنگی ایران
با آغاز جنگ جهانى اول در سال 1914 م. / 1293 ه .ش در اروپا، بزودى شعلههاى آن آسيا را نيز فرا گرفت و با وجود اعلام بى طرفى ايران در جنگ، بيگانگان به خاك ايران تجاوز و مناطقى از آن را اشغال نمودند. نيروهاى عثمانى قسمت اعظم آذربايجان تا ميانه، كردستان، كرمانشاه، بروجرد و همدان را اشغال كردند.
در زمان جنگ جهانى اول، همدان صحنه رقابت دولتهاى روس، انگليس، آلمان و تركيه بود. نيروهاى روس در تعقيب قواى تركيه وارد همدان و اسد آباد شدند.
مردم همدان بيشتر حامى نيروهاى عثمانى بودند و چون سربازان روسى نسبت به نواميس مردم حالت تجاوز و تهاجم داشتند و منازل مردم را اشغال مىكردند، بنابراين مردم به حمايت از عثمانى عليه روسها مىجنگيدند.
روسها در آغاز جنگ بخشى از نيروهاى خود را در همدان مستقر نمودند. در محرم 1334 ژاندارمرى و مردم شهر و نيروهايى كه از نقاط مجاور آمده بودند به پايگاههاى روس هجوم آوردند. قزاقها به قزوين عقب نشينى كردند.
در اين هنگام كميته دفاع ملى كه در قم تشكيل شده بود در صدد تقويت همدان برآمد و سپاهى 200 نفرى از قم به همدان آمد. آلمانها نيز به حمايت ژاندارمرى برخواسته و فرماندهى عمليات نظامى را به عهده گرفتند. عدهاى نيز از تويسركان به همدان آمدند و به جمع نيروهاى ژاندارمرى پيوستند. روسها با چهار هزار نيروى زبده روانه همدان شدند و در گردنه آوج نيروهاى روسها شكست خوردند. اما روسها در صفر 1334 به همدان حمله كرده و شهر را تصرف نمودند و با ورود نيروى پانزده هزار روس به همدان، بسيارى از رجال وطن دوست به نهاوند، ملاير و كرمانشاه متوارى شدند.
در شوال اين سال نيروهاى عثمانى همدان را از روسها گرفتند. پس از اينكه انگليس بغداد را تصرف كرد، نيروهاى عثمانى از همدان فرا خوانده شدند. نيروهاى عثمانى هنگام بازگشت از هرجا مىگذشتند، پلها را خراب و شهرها و روستاها را ويران مىكردند و خساراتى وارد مىنمودند. چهار پايان و آذوقه و علوفه و دارايى روستائيان همه جا به غارت رفت. پس از خروج عثمانىها، قواى روس كرمانشاه، همدان، نهاوند و بروجرد را تصرف كرد.
با پيروزى انقلاب اكتبر 1917 م. در روسيه، نيروهاى روس نيز از ايران فراخوانده شدند و شهرهاى كرمانشاه، همدان و كردستان در اختيار انگليسىها قرار گرفت.
در زمان جنگ جهانى اول آلمانها نيز در اين استان فعاليت زيادى داشتند. وقتى كه آلمانها توانستند در كرمانشاه قدرتى به دست آورند، تصميم گرفتند كه قنسول روس و انگليس را در كرمانشاه غافلگير كنند. آنها نيز شبانه از كرمانشاه به همدان رفتند. آلمانها در تعقيب آنها به همدان رفتند و اهالى و توابع را بر ضد آنان تحريك نمودند. اما اقدامات دولت از عمليات آنها جلوگيرى نمود.
در اين هنگام قزاقهاى روس به همدان آمده و با موضع گرفتن در مصلا، در مقابل آلمانها خودنمايى كردند. آلمانها نيز به آنها حمله كرده و پس از تار و مار كردن آنها بانك دولت روس را غارت نمودند.
اين عمل سبب ايجاد آشوب و هرج و مرج در همدان شد. آلمانها عباس ميرزا (سالار لشكر) فرزند فرمانفرما را توقيف كرده و پانصد سوار از او خواستند. فرمانفرما نيز اين عده سوار را آماده كرد و به همدان فرستاد و سالار لشكر را آزاد نمود.
آلمانها در همدان فعاليتهاى تبليغى زيادى عليه روس و انگليس انجام دادند. در جنگ بين روسها و آلمانها در منطقه آوج، آلمانها پس از شكست به همدان فرار كردند و در اسد آباد سنگر گرفتند. روسها به دنبال آنها به همدان آمدند.
روسها نيز وارد همدان شده و قواى خود را به سه قسمت كردند: عدهاى از راه كردستان، دستهاى از راه اسد آباد و گروهى نيز از سمت ملاير و اراك براى جلوگيرى از نظاميان عثمانى و مهاجرين گسيل كردند.
روسها در اسد آباد عدهاى را كشته و مال و دارايى بسيارى را غارت نمودند و سپس روانه كنگاور شدند. در راه كنگاور با نيروهاى ژاندارمرى درگير شده و از آنها شكست خورده به اسد آباد برگشتند. روز بعد با نيروهاى بيشترى حركت كرده و كنگاور را اشغال مىكنند. مهاجرين ايرانى و هواخواهان آلمانى آنها را از كنگاور بيرون كرده و تا اسد آباد بيرون راندند. سپس روسها چندين هزار نيرو روانه كنگاور كردند و مجددا آن را اشغال نموده و از آنجا به كرمانشاه رفتند.
بزرگترين ارمغان جنگ جهانى اول براى مردم ايران و به خصوص همدان، قحطى، گرانى ارزاق و فقر بود. در اثر ورود قشون روس و عثمانى به خاك ايران روز به روز ارزاق گرانتر و زندگى بر مردم سختتر مىشد و اكثر اهالى ايران قادر به تهيه قوت و غذاى روزانه خود نبودند. در اكثر نقاط ايران كشتزارها لگدكوب شد. روستاها ويران شد. محصولات دامى به سبب اشتغال ايلات و عشاير به جنگ كاهش يافت. عده زيادى از جوانان و اطفال كشته شدند و يا در اثر گرسنگى مردند. ناامنى و دزدى شايع شد و تجارت و بازرگانى ركود پيدا كرد.
