جنگ جهانی اول در استان اصفهان
از ویکی اطلس فرهنگی ایران
در روز ششم مرداد 1293 ه .ش / 1940 م. جنگ جهانى اول شروع شد. دولت ايران در اين جنگ رسما اعلام بىطرفى نمود، ليكن روسها و انگليسىها به بهانههاى مختلف وارد ايران شدند و آنچه از جنايت و ظلم و بيداد كه در قدرت داشتند نسبت به ملت مظلوم ايران روا داشتند. همزمان با پيشروى قواى روس به سوى مركز كشور، اعضاى كميته دفاع ملى (مركب از نمايندگان مجلس و برخى از علما) از قم وارد كاشان و از آنجا به سوى اصفهان عزيمت كردند.
در اصفهان حاج سيد حبيب الله امين التجار از آنها پذيرايى به عمل آورد و پيرو مذاكرات سران كميته دفاع ملى و اتخاذ تدابير لازم، با موافقت مرتضى قلىخان پسر صمصام السلطنه، در جهت تكميل قواى مسلح كافى، به طرف كرمانشاه كه مقر نظام السلطنه و اردوى مجاهدين ملى بود حركت كردند. پس از حركت قواى مجاهدين، با تصميم كميته دفاع ملى اصفهان، قواى ژاندارمرى اصفهان با مهمات كافى به اتفاق محمدكريم خان گزى، ميرزا آقا خان، شكر الله خان لنبانى و يكصد و هشتاد نفر مجاهد اصفهانى عازم جبهه كرمانشاه شدند.
در اين هنگام عدهاى از مجاهدين اصفهان كه جهت يارى مجاهدين به سمت علىآباد قم رفته بودند پس از تهديد متفقين و انصراف احمدشاه قاجار از عزيمت به اصفهان (به عنوان پايتخت)، به شهر اصفهان بازگشتند و به دستور حاج آقا نورالله، سردار صولت و سهراب خان ارشد و عدهاى سوار مسلح از راه رود شتين عازم جرقويه شهرضا شدند.
عصر روز سىام اسفند 1293 ه .ش روسها به راهنمايى يمين السلطنه، صارم الدوله، همايون ميرزا و احمدخان مفخم الملك كه طرفدار متفقين بودند، به دروازه تهران آهنگران رسيدند و عليرغم دفاع مجاهدين، آنجا را متصرف شدند و نيروى مقاومت از هم پاشيد.
با استيلاى سربازان روسيه تزارى بلوكات اطراف اصفهان در ميان فرزندان ظل السلطان كه تحت الحمايه روس بود تقسيم گرديد.
در اين ميان به علت اعتراض حاج آقا جمال نسبت به اعمال خشونت سالداتهاى روس و احقاق حق يكى از محترمين اصفهان چند نفر از سالداتهاى روس شبانه به دستور يمين السلطنه به خانه حاج آقا جمال رفته او را بدون عبا و عمامه به كنسولگرى روس جلب و در آنجا زندانى كردند و چند روز بعد هم، وى را به تهران تبعيد نمودند.
بعد از اين واقعه يمين السلطنة به غارت اموال مخالفين خود تحت عنوان مخالفت آنها با روسيه پرداخت و املاك حاج آقا نور الله و حاج آقا جمال نيز توقيف كرد و عدهاى از قزاقان روس به ورنا مخواست حمله و با آتش توپخانه عده زيادى از زن و مرد را به قتل رساندند.
انگليسىها نيز به موجب قرارداد 1907 م. كه ايران را به دو منطقه تقسيم كرده بود به پيروى از روسيه، هم عهد و هم پيمان خود، در مقام اذيت و آزار آزاديخواهان برآمدند و در دهكرد كنسولخانه داير نمودند. مستر هريس نيز مشغول مداخله در امور شد و براى اجراى دستورات خود، عدهاى سوار استخدام نمود.
در ديگر شهرهاى استان نيز وضع چندان خوبى نبود. در شهر كاشان نايبىها (از اشرار معروف) براى رسيدن به پول بيشتر، خود را به عمّال آلمانها رسانده، با آنها معاهده همكارى بستند و پس از آمدن روسها به كاشان، به كوهستانهاى اطراف گريختند و آنجا را پناهگاه قرار دادند و حريصانه در صدد جمعآورى نيرو، سلاح و امكانات برآمدند. اغلب قريههاى كوچك و بزرگ را غارت و عده زيادى از جوانان را كشتند و به قورخانه دولتى كه در آن سلاحهاى جديد بود دستبرد زده، همه سلاحها را غارت كردند. اما با پايان جنگ جهانى اول و تحولات روسيه، در آستانه استقرار حكومت رضاخان، ناامنىهاى وسيعى در سراسر ايران به وقوع پيوست كه استان اصفهان نيز از اين قاعده مستثنى نماند. رجبعلى راهزن معروف در راههاى اهواز و اصفهان و گلپايگان به تاراج اموال مردم و راهزنى و قتل نفوس پرداخت. نراق و نطنز را محاصره و اموال مردم را به غارت بردند و در اثر حملات اشرار قحطى و كمبود نان اغلب مناطق استان را فراگرفت و عده زيادى از نفوس به هلاكت رسيدند.
