عزاداری‌های استان قم
از ویکی اطلس فرهنگی ایران
محتویات |
عزادارى ماه محرم
عزادارى بر امام حسين عليهالسلام و شهداى كربلا از ديرباز در ميان مُحبّان اهل بيت عليهمالسلام در ايران مرسوم بوده است. شهر مذهبى قم، از مهمترين مراكز عزادارى در كشور محسوب مىشود. اين عزادارى به گونههاى مختلف، در مكانهاى مختلف و در روزهاى خاصّى برگزار مىشود. معمولاً مراسم عزادارى از اول ماه محرم تا آخر ماه صفر به طور پراكنده در نقاط مختلف اين شهر برقرار مىباشد.
مكانهاى عزادارى ممكن است، خانه علما و بزرگان، خانه مردم، مساجد، تكايا، حسينيهها، هيئتها، بارگاه مطهر حضرت معصومه عليهاالسلام و نيز برخى مراقد امامزادهها باشد.
عزادارى در بيوت علماء و مراجع
از قديم الايام بيوت علما و بزرگان، مركز عزاداريها براى ائمه اطهار عليهمالسلامبه خصوص عزادارى براى امام حسين عليهالسلام بوده است. تقريبا از تمام اقشار، در اين مجالس شركت مىكنند. برخى از مردم، از مناطق اطراف قم و حتى برخى از شهرهاى ديگر براى شركت در مجالس عزادارى در محضر علما حاضر مىشوند.
اين مراسم و مجالس تنها از سوى علما و مراجع نبوده، بلكه افراد خيّر و نيكوكار و دوستدار اهل بيت عليهالسلام از ميان مردم با برگزارى مراسم عزادارى براى شهداى كربلا، به سوگ مىنشينند. بسيارى از افراد خيّرى كه از نظر مالى از وضعيت خوبى برخوردار هستند، مراسمى برگزار كرده و در آخر مراسم، جهت قبول درگاه حق، جماعت عزادار را اطعام مىكنند.
افرادى كه وسع مالى چندانى ندارند و يا از نظر مكانى در مضيقه هستند با برگزارى مجالس كوچك روضهخوانى، به عزادارى و سوگ مىنشينند؛ البته عموما اين گونه مجالس زنانه مىباشد. بالاخره اينكه هر كس به طريقى در اين مسير گام برمىدارد، از آنهايى كه در مجالس امام حسين عليهالسلام شركت مىكنند و مردمى كه به مساجد، تكايا، هيئتها و غيره كمك مالى و غير مالى مىكنند تا افرادى كه بانى مجالس امام حسين عليهالسلام هستند.
مساجد پايگاه عزادارى سالار شهيدان عليهالسلام
مساجد از ديرباز، پايگاه تجمع مردم براى عزادارى در ماه محرم بوده است. معمولاً ترتيب برگزارى مجالس در كليه مساجد مشابه است. اين مجالس عموما شبها برگزار مىشود. ترتيب اين مجالس اينگونه است كه پس از نماز مغرب و عشاء، فردى روحانى منبر مىرود و راجع به كيفيت و اهداف حادثه عاشورا و موضوعات ديگر سخنرانى مىكند و در آخر نيز با ذكر مصيبت و دعا، سخنرانى خود را خاتمه مىدهد.
در برخى مساجد بيش از يك روحانى (دو يا سه روحانى) سخنرانى مىكنند، و در برخى ديگر قبل از سخنران اصلى، يك روحانى براى مدّت كوتاهى (15 الى 30 دقيقه) به سخنرانى مىپردازد. سپس مداح يا مداحان اهل بيت عليهمالسلام (معمولاً مداحان خاص همان مسجد)، نوحه خوانى مىكنند و همزمان با نوحهخوانى مداح، جماعت بر سر و سينه مىزنند.
كيفيت سينهزنى و ترتيب قرار گرفتن سينهزنان معمولاً در كليه مساجد يكسان است. در آخر مجلس نيز، عموما، اطعام صورت مىپذيرد.
در برخى مساجد اطعام در دهه اول محرم است، در برخى ديگر از شب اوّل محرم تا شب سيزدهم يا پانزدهم، و پس از آن در بعضى مساجد شبهاى جمعه نيز اطعام صورت مىگيرد. البته بعضى مساجد به مدت يك يا چند شب در ايام اربعين امام حسين عليهالسلام، مجلس سوگوارى برگزارى كرده و اطعام نيز مىكنند.
عزادارى در تكايا
تكايا، بعد از مساجد در حقيقت پايگاه معنوى مسلمانان، خصوصا شيعيان به حساب مىآيند. جايى كه مردم با تعزيهخوانى و سوگوارى بر سالار شهيدان و ياران باوفايش به او متوسل مىشوند.
در گذشته محوطهاى كه تكيه ناميده مىشد، زمين هموارى بود كه با بر افراشتن چادر براى پوشش آن، شبيه به خيمهگاه درمىآوردند و دور تا دور داخل آن را سياهپوش مىكردند؛ البته اين سبك امروزه بسيار كمتر ديده مىشود و مرسوم نيست. امروزه تكايا به صورت مكانى شبيه مساجد و حسينيهها درآمده است.
در زمان قديم در تكايا با چاى و قليان از مردم پذيرايى مىشد و در طول دهه محرم هيچ تكيهاى غذا نمىداد، فقط يكبار آن هم ظهر عاشورا، آبگوشت در ظروف مسى اطعام مىكردند. قديمىترين تكيه قم، تكيه «ميدان مير» است.
سابقه تكيه ميدان مير به عهد اشعريها مىرسد و عَلَم رخت پوشانيده، مخصوص اين محل بوده است. تكاياى قديمى در قم بسيارند، ولى امروزه ساختار و شكل اين تكايا نسبت به زمان قديم فرق كرده است. (مهمترين تكاياى قم در بخش اوضاع سياسى ـ مذهبى آورده شدهاند).
هيئتهاى عزادارى
عزادارى در قالب هيئت، از گذشتههاى دور تاكنون در شهر مذهبى قم رايج بوده است و عاشقان اباعبدالله عليهالسلام ضمن راه انداختن هيئتهاى عزادارى به آن حضرت عشق مىورزيدند.
برخى از هيئتهاى معروف و قديمى قم، عبارتند از:
1ـ هيئت شاهزاده حمزه: (محله ميدان كهنه).
2ـ هيئت قمر بنى هاشم حضرت ابوالفضل العباس عليهالسلام: (مسجد بالاسر حضرت معصومه عليهاالسلام).
3ـ هيئت تجّار: (مسجد امام حسن عسگرى عليهالسلام).
4ـ هيئت چهل اختران.
5ـ هيئت روحانيون: (مدرسه رضويه، خيابان آذر).
6ـ هيئت آله جوى.
7ـ هيئت كوچه حكيم.
8ـ هيئت سلطان محمد شريف.
9ـ هيئت دروازه كاشان.
10ـ هيئت شاهزاده ظهير.
امروزه نيز مردم مسلمان قم همچون گذشته با شور و شوق هرچه تمامتر، در قالب هيئتهاى مختلف به عزادارى مىپردازند.
مسير دسته عزاداران اين هيئتها از گذشته تا حال در روز عاشورا و تاسوعا به اين صورت بوده است: ابتدا به طرف چهار راه بازار و از آنجا به سوى حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام روانه مىشوند.
تقريبا از تمام نقاط قم هيئتها به راه افتاده به سمت مركز شهر آمده و نهايتا وارد صحن حرم مىشوند.
هيئتهاى مذكور يكى از روزهاى نهم ماه محرم (تاسوعا)، دهم (عاشورا)، دوازدهم (روز شهادت حضرت زينالعابدين عليهالسلام) و يا روز سيزدهم (يعنى سوم امام حسين عليهالسلام) را انتخاب كرده و هيئت سينهزنى و يا زنجيرزنى خود را به راه مىاندازند. البته تمام هيئتهاى مزبور بايد ساعتى مشخص را جهت ورود به صحن مطهّر و خروج از آن تعيين كرده به نيروى انتظامى شهرستان گزارش دهند، تا نيروى انتظامى بتواند ضمن برنامهريزى خاص، از ايجاد ترافيك جمعيّت و برهم خوردگى نظِم هيئتها جلوگيرى كند.
شيوه چينش و يا ترتيب قرار گرفتن تمام هيئتها تقريبا يكسان است. بدين صورت كه ابتدا فرد يا افرادى يك پرچم بسيار بزرگ را كه نام مبارك امام حسين عليهالسلام، حضرت ابوالفضل عليهالسلام و... روى آن نوشته شده است را حمل مىكنند. بعد از اين پرچم، پرچم دو پايهاى كه نام هيئت روى آن نوشته شده است توسط دو تن حمل مىشود. پشت سر آن دو نفر، دسته طبل حركت مىكنند كه با نواختن طبل و شيپور به حركت هيئت و عزادارى نظم ويژهاى مىبخشند. سپس دسته زنجير زنان و پشت سر آنها نيز دسته سينهزنان حركت مىكنند. فرد مداح توسط اطاقك آهنى كوچكى حمل مىشود.
عزادارى در بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام
عزادارى در بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام بر دو نوع است: يكى اينكه در ايّام ويژه محرم، مخصوصا دهه اول، همه روزه مجلس روضهخوانى، مداحى و سينهزنى در رواقها و شبستانهاى حرم مطهر، مسجد بالاسر، مسجد اعظم، داخل صحنها و حياط بزرگِ بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام برقرار مىباشد، كه علاوه بر قُمىها، برخى از زائرانى كه در ايام محرم به قم آمدهاند، در اين جلسات حضور دارند.
نوع ديگر بدين صورت است كه هيئتها و دستهجات سينهزنى و زنجيرزنى در روزهاى نهم، دهم، دوازدهم و سيزدهم محرم وارد صحن مطهر شده و در حياط حرم (ايوان آيينه) تجمّع مىكنند و سپس آرامآرام از در ديگر خارج مىشوند.
نحوه حركت هيئتها بدين صورت است كه هر هيئتى در موعد مقرر و مخصوص خود به صورت منظم از در شمالى آستانه مقدسه وارد شده و پس از عرض تسليت و ارادت به حضرت معصومه عليهاالسلام، نوحه خوانى و مدّاحى كرده و از در جنوبى كه در سه راه موزه واقع است، خارج مىگردد.
در برخى از هيئتها رسم چنين است كه هنگامى كه عزاداران آن هيئت رو به روى ايوان آيينه مىرسند همه با هم بر سر و صورت و سينه مىزنند و يا به اصطلاح «شور» مىزنند.
عزادارى در مراقد امامزادهها
نوع ديگر عزادارى كه خيلى معمول نيست عزادارى در مراقد امامزادهها مىباشد.
اين نوع عزادارى بسيار ساده است؛ بدين صورت كه مردان و زنان در بيرون و يا داخل امامزاده و اطراف آن جمع شده و به عزادارى و سوگوارى مىپردازند. اين نوع عزادارى به روضهخوانى، نوحهخوانى و سينهزنى خلاصه مىگردد.
مجالس ترحيم
بنابر اعتقاد به وجود جهانى ديگر و زندگى پس از مرگ، در هر جا آئينها و رسمهاى خاصى در مرگ افراد برگزار مىشود. اين آئينها مبتنى بر اعتقادات و دستورات دين و مذهب رايج و متأثر از باورهاى بازمانده از اديان و مذاهب پيشين هستند كه هدف طلب آمرزش و احساس همدردى با بازماندگان متوفى مىباشد. احساس همدردى باعث مىشود تا چالشى كه در زندگى بازماندگان پديد آمده، پر شود و بازماندگان احساس پشتوانه اجتماعى نمايند.
در قم نيز رسمهاى سوگوارى خارج از اصول ياد شده نيست. در اين استان وقتى شخصى به رحمت ايزدى مىپيوندد، اولين كار افراد خانواده آگاه كردن اقوام و آشنايان مىباشد. وقتى كسان و دوستان متوفى جمع مىشوند جنازه را براى شستشو به غسالخانه مىبرند.
بعد از غسل و كفن، همه در برداشتن جنازه و تشييع و به خاكسپارى همراهى مىكنند. به اين صورت كه بعد از غسل و كفن كردن، متوفى را به مسجد محل يا منزل خود شخص مىآورند و مردم و آشنايان از آنجا به تشييع مىپردازند.
تشييع كنندگان بعد از اينكه متوفى را در حرم حضرت معصومه عليهاالسلام طواف دادند و نماز ميت بجا آوردند، براى خاكسپارى به قبرستان مىبرند. در موقع خاكسپارى، جنازه را معمولاً فرزند ارشد يا نزديكترين شخص از كسان او در قبر مىگذارد. اگر متوفى زن باشد، اين عمل توسط افراد محرم صورت مىگيرد.
حكم اسلام بر آن است كه در قبر پارچه كفن را از صورت ميت كنار بزنند و گونه راست او را بر خاك بگذارند.
اين كار توأم با دعائى است كه تلقين گفته مىشود و تا موقعى كه آن دعا خوانده مىشود، بايد با دست شانه ميت را تكان دهند. چون دعا تمام شود با سنگ لحد و خاك روى قبر را مىپوشانند. ريختن خاك بر روى قبر را ثواب مىدانند و هر يك از تشييع كنندگان با بيل مقدارى خاك بر روى قبر مىريزند.
مرده را كه به خاك سپردند، صاحبان عزا به وسيله سوگواران تا خانه همراهى مىشوند، كه در اينجا نزديكان مىمانند و بقيه خداحافظى مىكنند.
پس از به خاكسپارى، به تدارك مجلس سوگوارى و نيز تهيه مقدمات برگزارى مجلس ختم مشغول مىشوند. مجلس ختم مردانه در مسجد برگزار مىشود، اما در سالهاى اخير ختم زنانه نيز معمول شده است.
امروزه وقت و محل مجلس ختم را با اعلاميههايى كه به در و ديوار مىچسبانند به اطلاع مردم مىرسانند. معمولاً تا سوم مجلس ترحيم مىگيرند و روز سوم صبح مجلس زنانه مىگيرند و بعدازظهر هم بعد از مجلس ختم در مسجد بر سر مزار مىروند و بعد از نوحه خوانى و فاتحه به منزل مراجعت مىكنند.
روز سوم بر حسب استطاعت خانواده متوفى عدهاى و يا همه را براى ناهار دعوت مىكنند و در صورتى كه توانايى مالى نداشته باشد به همان مجلس ختم اكتفا مىشود.
در اين مدت آشنايان و نزديكان براى همدردى و گفتن تسليت و سرسلامتى به ديدن صاحبان عزا مىروند، وابستگان و دوستان نزديكتر شبها نيز در آنجا مىمانند و مىكوشند تا خانواده عزادار جاى خالى از دست رفته خود را كمتر احساس كنند.
بعد از مراسم سوم، مراسم هفت مىگيرند كه در اين روز هم بر حسب استطاعت خانواده عدهاى يا همه براى ناهار دعوت مىشوند و بعدازظهر همان روز سوگواران با وسيلههايى كه صاحبان عزا تهيه كردهاند، به سر خاك مىروند و در آنجا بعد از قرائت قرآن و مداحى، مجلس به اتمام مىرسد.
در ضمن در هفت مرحوم از ميهمانان با ميوه، خرما و شربت پذيرايى مىشود. روز چهلم و سال متوفى هم، همانند روز هفتم برگزار مىگردد.
از جمله آداب قرائت قرآن در اين مراسم آن است كه احزاب قرآن را مىبايست طورى بين حاضرين تقسيم كنند كه يك ختم قرآن خوانده شود، به اين ترتيب كه احزاب قرائت شده بعد از جمعآورى، كنار گذاشته مىشوند و احزاب قرائت نشده بين حضار تقسيم مىشود. چنانچه تمام احزاب قرائت شد، حزبهاى كنار گذاشته شده را مجددا بين حضار تقسيم مىكنند.
