عزاداری‌های استان بوشهر
از ویکی اطلس فرهنگی ایران
محتویات |
عزادارى ماه محرم
مراسم عزادارى ماه محرم از روز اول ماه محرم در بوشهر آغاز مىشود و معمولاً تا شب يازدهم و در برخى موارد تا شب سيزدهم ادامه دارد.
با فرا رسيدن ماه محرم مردم استان لباس سياه به تن مىكنند و كوچك و بزرگ با لباس سياه در مراسم عزادارى سالار شهيدان شركت مىنمايند. در اين ماه در تمامى مساجد، حسينيهها و تكايا و برخى منازل مجلس وعظ و سخنرانى و عزادارى برپا مىشود.
مراسم سخنرانى ماه محرم معمولاً شبها به مدت 5/1 تا 2 ساعت برگزار مىگردد و پس از اتمام سخنرانى مراسم عزادارى آغاز مىگردد.
در گذشته براى اطلاع مردم از محل برپايى مراسم سخنرانى و عزادارى، افرادى به پشت بام محل روضه خوانى رفته و با صداى بلند ابياتى را در مرثيه امام حسين عليهالسلام و واقعه عاشورا مىخواندند و مردم نيز با شنيدن آن ابيات مىفهميدند كه مراسم عزادارى برپا شده است. هر شب نيز قبل از شروع مراسم فرد يا افرادى چاووشى مىخواندند.
پيش از شروع سخنرانى، نوحههاى مذهبى خاصى به طور دسته جمعى به نام «پامنبرى» خوانده مىشود و اين سرود براى اعلان كار مسجد و جمع كردن مردم صورت مىگيرد و به ذكر گفتن مشهور است.
پس از سخنرانى مراسم عزادارى و سينهزنى آغاز مىشود. سينهزنى در استان بوشهر با ويژگىهاى خاص خود همراه است. براى شروع مراسم سينهزنى، ابتدا نوجوانان و نوحهگويان نه چندان مشهور شروع به نوحهخوانى مىكنند. كمكم جمعيت سينهزن زياد شده و مداحان مشهور نيز وارد ميدان عزادارى مىشوند.
در بندر بوشهر به تدريج كه بر تعداد سينهزنها افزوده مىشود، به دايرههاى تو در تو تقسيم مىشوند. از يك دايره كه فشار شديد شد، چند نفر جدا شده و يك دايره جديد در ميان دايره قبلى ايجاد مىكنند. در برازجان رسم است كه يك نفر مجرب، اول صف سينهزنى مىايستد و از راست به چپ، سرعت حركت و يا كندى گروه را تنظيم مىكند. هر فردى در اين گروه با دست راست ضمن قدم برداشتن مرتب بر سينه مىزند و با دست چپ كمربند نفر بعدى خود را مىگيرد. به اين ترتيب يك صف زنجيرهاى دايره مانند درست مىشود. اين نوع سينه زنى در تمامى شهرهاى ساحلى به غير از دشتستان مرسوم است.
در سينه زنى هيچ گونه سازى شركت ندارد. آوازهاى آن، فقط به وسيله ضربات منظم سينه زنى همراهى مىگردد. اين آوازها بين خواننده اصلى و سينه زنان متواليا مبادله مىشوند.
مراسم سينه زنى به وسيله يك رهبر هدايت مىشود، رهبر وظيفه دارد كه اضافه شدن تدريجى شركت كنندگان، تعويض ملودىها بين خواننده و سينه زنها، انطباق آنها با ضربات سينه زنى و غيره را تنظيم كند.
در سينه زنى دو نوحهخوان اصلى شركت مىكنند. خواننده دوم معمولاً در زمره بهترين خوانندگان بوشهر است. وى موقعى در مراسم حضور مىيابد كه دايره دومى از شركت كنندگان در وسط دايره اول تشكيل گردد. هر دو نوحهخوان فقط وظيفه اجراى نوحهها را به عهده دارند، يعنى در سينه زنى شركت نمىكنند.
ازدياد تدريجى سينهزنها، موجب هيجان تدريجى در سينه زنى است. اين هيجان تدريجى كمكم، به اوج خود مىرسد. در خاتمه سينه زنى، شركت كنندگان به گروههاى كوچكترى تقسيم شده، به سينهزنى ادامه مىدهند ... .
مراسم سينه زنى تقريبا 75 دقيقه به طول مىانجامد. در حالى كه خاتمه آن بيش از ده دقيقه طول نمىكشد.
ظهر روز تاسوعا در مساجد روستاها و در شهر در محل نماز جمعه جمع شده و مراسم عزادارى و سينهزنى انجام مىدهند.
شب عاشورا مردم معمولاً تا صبح مىنشينند و يك ساعت قبل از اذان صبح مراسم صبحدم برگزار مىكنند. مردم اعم از زن و مرد مىايستند و دور ستون مسجد مىچرخند (دايرهوار) و سينه مىزنند و اشعارى چنين مىخوانند:
اى صبحدم يك دم بدم يك امشبى بهر خدا
تا حسين كشته نگردد در زمين كربلا
هر 10 دقيقه آن روحانى يا مداح كه در جمعيت وجود دارد ذكر مصيبت مىخواند.
اين مراسم تا اذان صبح ادامه دارد. سپس با اقامه نماز مراسم پايان مىيابد. روز عاشورا مردم قبل از اذان ظهر (ساعت 11) مراسم سينهزنى و روضهخوانى برگزار مىنمايند.
مراسم روز عاشورا از ساعت 11 صبح پس از سخنرانى واعظ آغاز مىشود و با گفتن اذان مراسم حركت ذوالجناح و تشييع جنازه امام حسين عليهالسلام آغاز مىشود. اسبى را خونين كرده و جنازه به دنبال آن روى دست عدهاى مىگردد و اين شعر را خطاب به ذوالجناح مىخوانند:
ذوالجناح بى صاحب از ميدان درآمد
و يا زبان حال سكينه را مىخوانند بعد از آن سينهزنى دورهاى (دشتى) آغاز مىشود نزديك به يك ساعت ادامه مىيابد.
شام غريبان
شب شام غريبان مردم در مسجد جمع مىشوند و مراسم سينهزنى و روضهخوانى را برگزار مىكنند. مردم بوشهر براى اجراى مراسم مذهبى «شام غريبان» در شب يازدهم ماه محرم، (مرد و زن) شب هنگام دور هم گرد مىآيند.
همه مردان و زنان، پابرهنه بوده و بعضى از مردان لباس و چفيه و عقال عربى بر تن دارند. آنان در ابتدا به دو گروه تقسيم شده، مردان در پيش و زنان در پشت سر آنان جاى مىگيرند.
دو گروه، در فاصله 30 ـ 40 مترى از هم به راه مىافتند. در ناحيه مركزى معمولاً در كوچههاى شهر مىگردند و در فواصل معين شمع روشن مىكنند ولى در نواحى بيرونى، در بيرون محل به راه افتاده و به هر يك از اماكن مذهبى (قدمگاه) كه مىرسند اقدام به روشن كردن شمع مىنمايند.
به گاه حركت، هر گروه از آنان مثل اين كه به دنبال گم گشتهاى در بيابان مىگردند، با صداى آهسته زمزمه مىكنند. سركرده هر گروه كه در پيشاپيش آنان جاى گرفته چنين مىآغازد:
طفل صغيرى ز حسين گم شده ساربون ساربون
اين شتران را تو به آهسته رون ساربون ساربون
بدين ترتيب در فواصل معين نوحههاى مختلف را تكرار كرده و تا نقطه پايانى به پيش مىروند. به گاه رسيدن به محل و رفتن به خانه خود، يك ديگر را با لفظ «مرو اى شما همه سال» خطاب كرده و از هم جدا مىشوند.
مجالس ترحيم
هنگامى كه فردى فوت مىكند، اقوام و اطرافيان او را خبر مىنمايند و از طريق بلندگو مردم محله را مطلع مىنمايند.
همسايگان و بستگان در خانه متوفى گرد مىآيند. تعدادى از مردان، انجام هر كارى را كه در دست دارند كنار نهاده و قبل از هر چيز مشغول كندن گور مىشوند، عدهاى ديگر به غسل و تطهير مرده (در مرده شوى خانه و اگر نباشد در خانه خودش) مىپردازند؛ سپس مرده را به گورستان تشييع مىنمايند كه پيشاپيش تشييع كنندگان بچهاى يا مردى با يك سينى حلوا به نام «ثيبرُد» به راه مىافتد.
در گورستان كار تلقين كه تمام شد، همگان و نوبت به نوبت، دو سه بيل خاك (براى ثواب) بر روى مرده مىريزند و هر نفر كه اين كار را انجام مىدهد، پس از آن بايد بيل را حتما به طور «دَمَر» بر روى زمين بخواباند. پس از به خاك سپارى خانواده عزادار و اقوام نزديك متوفى جهت تشكر از مردم درب قبرستان مىايستند.
بعد از انجام به خاك سپارى و خواندن فاتحه، بر همگان لازم است كه صاحب عزا را تا در خانهاش همراهى كرده و در آنجا نيز فاتحه بخوانند. اگر مرده را روز جمعه (عصر) به خاك سپرده باشند، از عصر فرداى آن روز (عصر شنبه) مجلس ترحيم برپا مىشود و برگزارى مجلس در صبح شنبه را جايز نمىدانند.
امروزه در بوشهر نيز مانند ساير مناطق مراسم ترحيم با گرفتن مجلس شب سوم، هفتم، چهلم و سالگرد اجرا مىشود. تنها موردى كه با ساير شهرها فرق دارد مراسمى است كه بعد از چهار ماه و ده روز مىگيرند.
در اين روز، براى شادى روح شخص متوفى مجلس عزادارى برپا و نهار داده مىشود. [اين مراسم براى درآوردن لباس سياه صاحبان عزا مىباشد]
همچنين در اولين عيد بعد از فوت، فرد متوفى مثل عيد فطر و يا عيد غدير و ديگر عيدها در هنگام صبح در منزل متوفى مراسمى برگزار مىشود و اقوام و خويشان به ديدن خانواده متوفى مىروند و بعدازظهر به سر قبر مىروند. اين عيد را «عيد تلخ» مىنامند.
مراسم سوگوارى زنانه نيز بدين صورت مىباشد كه زنها در حالى كه دور هم نشستهاند يكى از آنها كه صدايى رسا داشته باشد نوحه مىخواند و يا ريتم مخصوصى هماهنگ با نوحه، روى پايش با دست مىزند. اين زن را «سر خوان» مىنامند.
بقيه زنها نيز در حالى كه به او جواب مىدهند، با دستشان به پاى خود مىزنند. اين مراسم در حالت نشسته اجرا مىشود.
لازم به ذكر است كه اگر شخص فوت شده جوان باشد، مراسم ايستاده انجام مىگيرد و در حالى كه نزديكترين افراد متوفى از جمله مادر، خواهر و همسرش شال سبزى به گردن مىبندند و دايره وار حلقه مىزنند.
وقتى اولين گروه از زنها براى تسليت گويى وارد مىشوند كلمه وه، وه، وه مىگويند. در اين حال اول صاحب عزا، بعدا بقيه بلند شده و نوحه مىخوانند. همچنين مراسم خيرات در مجالس عزادارى بوشهر بدين ترتيب است كه شب اول و دوم فوت ميت، حلواى آرد گندم كه به «حلواى آردى» معروف است درست كرده و بين مستحقها در بيرون از منزل تقسيم مىكنند و شب سوم را هم مرغ با پلو مىدهند.
اين خيراتها بايد حتما قبل از اذان مغرب صورت گيرد. يكى از جالبترين قسمتهاى سوگوارى زنانه كه در حالت ايستاده و بر سر مزار اجرا مىشود، عزاى «سرپايى» است. زنها هنگام عزادارى سرپايى در اطراف قبر حلقه زده در حالى كه با دست بر سر و سينه خود مىزنند، عبارت وه، وه، وه را تكرار مىكنند.
زنان تا چهل روز سياه پوش مىشوند و بر خواهر و مادر و... متوفى لازم است «هفّه» (آرايش) نكنند.
علاوه بر انجام وظايف فوق توسط بازماندگان، بر اهالى محل، زنان و خاصه بستگان سببى و نسبى و همسايگان نيز لازم است تا چهل روز لباس سياه به تن كرده و از انجام هرگونه مراسم بزم و سرور و عروسى كه به آن «پند نشستن» مىگويند خوددارى نمايند.
بعد از چهلمين روز صاحبان عزا را ديگران از عزا بيرون مىآورند و معمولاً خود صاحبان عزا با فرا رسيدن يك عيد يا يك برنامه خاصّ ديگر از عزا بيرون مىآيند.
در شبهاى عاشوراى هر سال رسم بر اين است كه جهت خواندن فاتحه، همراه با سنج و «دمّام» از مسجد به گورستان مىروند و از همان آغاز رفتن، شروع به دمام زدن مىكنند.
علاوه بر شب عاشورا، هرگاه فرد جوان يا شخصيت بزرگوارى از دست رفته باشد نيز همان كار را صورت مىدهند.
به محض نزديك شدن به گورستان، آهنگ دمام زدن را تغيير داده و اين بار فقط با زدن سه چوب موزون بر دمّام به نام طبل وارونه (دَم دَم دَم، دَم دَم دَم...) داخل گورستان مىشوند و بعد از خواندن فاتحه به مسجد بر مىگردند.
