مهاجرت در استان قم

مهمترين ويژگى اجتماعى شهر قم «مهاجر پذيرى» آن است. سابقه مهاجرت به اين شهر به نيمه دوم قرن اول هجرى باز مى‏گردد.

در آن دوران گروهى از مردمان عرب شبه جزيره عربستان به قم آمده و در اين منطقه رحل اقامت افكندند. پس از دفن حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام در قم، مهاجرت به اين شهر روند پرشتابى يافت كه تا كنون ادامه دارد.

برخى از عوامل عمده مهاجرت در اين استان عبارتند از:

1ـ بارگاه ملكوتى حضرت معصومه عليهاالسلام.

2ـ مركزيت جهان تشيع و وجود حوزه علميه قم.

3ـ قرار گرفتن در شاهراه اقتصادى.

4ـ تأسيس و ازدياد واحدهاى كوچك و بزرگ صنعتى.

5ـ نزديك بودن قم به پايتخت و تبديل آن به استان.

6ـ جنگ تحميلى عراق عليه ايران.

مهاجرت براى كسب علم

در طى 1200 سال اخير دانشمندان بزرگى در شهر قم اقامت گزيده‏اند و به نشر علوم و معارف اسلامى همت گماشته‏اند.

ميرزا ابوالقاسم بن محمدحسن گيلانى (كنجائى) معروف به ميرزاى قمى متوفى به سال 1231 ه .ق، از علماى عظيم‏الشأن، پس از كسب اجازه اجتهاد از استاد خود وحيد بهبهانى و تبحر در علوم اسلامى در شهر كربلا، به ايران مراجعت و پس از توقف كوتاه در جاپلق اليگودرز، اصفهان و شيراز، به قم مهاجرت نمود.

در آن زمان از طرف فتحعلى شاه مدرسه فيضيه تعمير و تجديد بنا شده بود. كم‏كم در اثر توقف ميرزا در قم، طلاب از هر سو به قم شتافتند و مردم كثيرى نيز به قم روى آوردند.

ميرزاى قمى را به واسطه تأليف كتاب مشهور «قوانين الاصول» كه از جمله آثار فكرى كم‏نظير است، «صاحب قوانين» مى‏گويند. مرحوم حاج ملامهدى نراقى نيز در دوره قاجاريه به قم مهاجرت نمود.

حوزه علميه قم در سال 1340 ه .ق (1301 ه .ش) به وسيله حضرت آيه‏الله العظمى مرحوم حاج شيخ عبدالكريم حائرى يزدى (متوفى 1355 ه .ق) احيا شد.

بعد از وفات آن مرحوم تقريبا تعداد طلاب از هزار تا دوهزار نفر بودند كه از شهرهاى مختلف جهت فراگيرى به قم مهاجرت نموده بودند.

در اين زمان سه تن از علماى بزرگ و مجتهدين طراز اول يعنى مرحوم آيه‏الله حجت، آيه‏الله صدر و آيه‏الله خوانسارى سرپرستى حوزه را به عهده گرفتند و مدت نه سال تا ورود حضرت آيه‏الله بروجردى، اين وظيفه حساس را به نحو احسن ايفا نمودند.

از آن پس عده كثيرى از طلاب علوم دينيه از بيشتر شهرهاى ايران و كم و بيش از خارج از كشور به اين شهر براى كسب علم مهاجرت نموده‏اند.

مهاجرت براى اشتغال

محدوديت تأسيس واحدهاى صنعتى و توليدى تا شعاع 120 كيلومترى تهران كه گويا در سال 1353 به بعد ايجاد شد، از يك طرف و وجود راههاى ارتباطى و خطوط آهن، دسترسى به متخصصين تهران و اصفهان، موقعيت مناسب و نزديكى به تهران، موجب گرديده تا سرمايه‏گذارى اعم از كوچك، متوسط و بزرگ در اين شهرستان از رشد فزاينده‏يى برخوردار گردد و ايجاد اين صنايع امكانات بالقوه ديگرى را براى صنعتى شدن شهرستان قم فراهم آورد و به دنبال آن فرصتهاى اشتغالى كه تأسيس اين واحدهاى توليدى و صنعتى به وجود آورد، سيل مهاجرت نيروى انسانى را به شهر قم افزايش داده است به طورى كه جمعيت شهر قم در بين سال‏هاى 55ـ60 از رشدى معادل 6/11 درصد برخوردار بوده است.

ديگر از عوامل مهاجرت، پيروزى انقلاب اسلامى بود كه اساسا روند گذشته حركات جمعيتى را دگرگون نموده است.

در سال 1355 جمعيت شهرستان قم 312147 نفر بود، در حالى كه اين تعداد در سال 1360، به 516733 نفر رسيده بود.

مهمترين عوامل مؤثر بر اين نوع مهاجرتها به ترتيب اولويت عبارتند از: بيكارى، كمى حقوق و درآمد، نداشتن زمين و وضع نامساعد كشاورزى، نداشتن منزل مسكونى، بى‏سرپرست بودن، جاذبه‏هاى شهرى، علاقه به جهات مذهبى قم و قمى بودن همسر اعلام شده است.

در ضمن بايد به عوامل مذكور ثبات شغلى، استفاده از خدمات آموزشى (قم و تهران)، خدمات بهداشتى و امكان پيشرفت را اضافه نمود.

اغلب مهاجرت‏هايى كه در سالهاى اخير صورت گرفته است از استان‏هايى بوده كه امكانات توسعه كشاورزى در آنها وجود داشته است.

مهاجرت‏هاى اخير باعث شده است كه از نظر فرم زندگى، شكل واحدهاى مسكونى و انتخاب شغل ناهمگونى مشهودى به وجود آيد زيرا هر دسته از مهاجرين الگوهاى رفتارى ويژه‏اى را دارا هستند.

ولى نكته قابل توجه در اينجاست كه تشديد مهاجرت و ادامه آن باعث ايجاد مشاغل كاذب، توزيع غير منطقى جمعيت و عدم امكان ارائه خدمات در زمينه‏هاى مختلف شده است.

از سوى ديگر چنانچه مسايل و مشكلات مهاجرين در مبدأ مهاجرت حل نگردد، در آينده نزديك بايد شاهد مسايل و مشكلات جديد ناشى از افزايش مهاجرت به اين استان باشيم.

مهاجرت به علت جنگ تحميلى

از شهريور 1359 به علت تجاوز حكومت بعث عراق و وقوع جنگ تحميلى، تعداد زيادى از هموطنان عزيز ما يعنى برادران و خواهران خوزستانى، ايلامى، كرمانشاهى و ديگر نقاط جنگزده به اين شهرستان عزيمت نمودند كه از تعداد آمار آنان به طور تحقيق اطلاعى در دست نيست ليكن آمار افراد تحت نظر بنياد امور جنگ تحميلى در سال 1364 بالغ بر 9768 نفر شامل 5043 نفر مرد و 4725 نفر زن بوده است.

معاودين

بر اساس آمار مربوط به سال 1364، تعداد معاودين عراقى كه به اين استان مهاجرت كرده‏اند، بالغ بر 7000 نفر بوده‏اند.

آوارگان مسلمان افغانى

تعداد آوارگان مسلمان افغانى كه كارت براى آنان صادر گرديده، در سال 1364 حدود 14000 نفر بوده‏اند كه به كارهاى كشاورزى، سنگبرى، گاودارى، مرغدارى، دامدارى، ساختمانى، كفاشى و كوره‏پزى اشتغال دارند. لازم به توضيح است كه آمار غير رسمى بيش از ارقام فوق مى‏باشد.

بر اساس آمار مربوط به سرشمارى عمومى نفوس و مسكن 1375، در فاصله سال‏هاى 1365 تا 1375، 121847 نفر وارد استان قم شده‏اند.

از اين تعداد 3/54 درصد مرد و 7/45 درصد زن بوده‏اند. در اين دهه تعداد 106754 نفر از ساير استان‏ها و 15093 نفر نيز از خارج كشور به اين استان وارد شده‏اند.

همچنين در اين دهه 56125 نفر از اين استان خارج شده‏اند. از اين عده 30670 نفر (6/54 درصد) مرد و 25455 نفر (4/45 درصد) زن بوده‏اند.

بنابراين در اين دهه استان قم بسيار مهاجر پذير بوده است و اين امر بر نرخ رشد جمعيت تأثير گذاشته است و آنرا به 29/3 درصد رسانده است.

بيشترين درصد افرادى كه از استان قم مهاجرت كرده‏اند در استانهاى تهران، مركزى، خوزستان و اصفهان ساكن شده‏اند. اما كسانى كه به اين استان وارد شده‏اند بيشتر از استانهاى تهران، همدان، آذربايجان شرقى، مركزى، زنجان و اصفهان بوده‏اند.

در اين دهه 14262 نفر در داخل استان جابجا شده‏اند. از اين عده، 1/52 درصد مرد و 9/47 درصد زن بوده‏اند.

25 درصد اين افراد از شهر به روستا و 1/55 درصد از روستا به شهر مهاجرت كرده‏اند.

جدول 5ـ4ـ مهاجران وارد شده طى 10 سال قبل از سرشمارى آبان 1375

بر حسب آخرين محل اقامت قبلى به تفكيك نقاط شهرى و روستايى و جنس

جمع137218678075918164623768

شهرستان محل سرشمارى142624418434730142483

شهر36340019801654

آبادى10628441843471034829

شهرستانهاى‏ديگردرهمين‏استان00000

شهر00000

آبادى00000

شهرستانهاى ساير استانها10675454558482832925988

شهر6909635790296822740884

آبادى376581876818601185104

خارج از كشور1509382386073487295

اظهار نشده1109593478362

مأخذ: سرشمارى عمومى نفوس و مسكن ـ 1375، نتايج تفصيلى استان قم.