فقیهان و مفسران استان آذربایجان غربی

حضرت آيت الله العظمى حاج سيد ابوالقاسم موسوى خويى

آيت الله حاج سيد ابوالقاسم خويى، افتخار جهان اسلام و يكى از مفاخر بزرگ مهم آذربايجان مى‏باشد. ايشان در قله رفيع مرجعيت شيعه قرار داشتند و روزگارى داراى مقلدين بسيارى در جهان تشيع بودند.

وى در شب نيمه رجب سال 1317 ه .ق در شهرستان خوى، در يك خانواده علمى و مذهبى ديده به جهان گشود. پدر بزرگوار او، آيت الله سيد على‏اكبر خويى، از شاگردان مبّرز آيت الله شيخ عبدالله مامقانى بود كه پس از فراغت از تحصيل به زادگاه خود مراجعت نموده و به وظايف روحانى خود اشتغال ورزيد.

آيت الله خويى در سن 13 سالگى همراه برادرش سيد عبدالله خويى در سال 1330 ه .ق به نجف اشرف عزيمت نمود و در نجف شروع به فراگرفتن ادبيات عرب، منطق و سطوح عاليه نمودند.

در حدود 21 سالگى بود كه شايستگى آن را پيدا نمود تا در درس خارج بزرگترين مدرسان حوزه علميه نجف، يعنى مرحوم آيت الله العظمى شيخ الشريعه اصفهانى، شيخ مهدى مازندرانى، آقا ضياء الدين عراقى، آيت الله محمد حسين كمپانى، و محمد حسين نائينى شركت كند.

وى حكمت و فلسفه را از سيد حسين بادكوبه‏اى (فيلسوف مشهور)، اخلاق را از سيد عبدالغفار مازندرانى و سير و سلوك را نيز از استاد بزرگ عرفان، آيت الله العظمى آقا سيد على قاضى تبريزى آموخت.

در سال 1352 ه .ق بسيارى از بزرگان حوزه علميه نجف، همچون حضرات آيات؛ نائينى، كمپانى، عراقى، ميرزا على آقا شيرازى و سيد ابوالحسن اصفهانى به ايشان اجازه اجتهاد داده و مراتب علمى و تقوايى وى را تأييد كردند.

او ضمن تحصيل علم، سطوح مختلف را نيز تدريس مى‏كرد تا اينكه در سال 1352 ه .ق درس خارج اصول و فقه را شروع كردند و قريب به پنجاه سال به تدريس پرداختند. در عين حال وظايف زعامت و مرجعيت را به بهترين وجهى ايفا نمودند.

آيت الله خويى، يكى از پركارترين مراجع عصر اخير از نظر تاليف و تصنيف و تقرير بوده است. چون علاوه بر تاليفات گران سنگ و پر محتوايى كه خود انجام داده‏اند، به همان مقدار يا بيشتر از آن شاگردان و فارغ التحصيلان مكتب فقهى، اصولى او تقريرات وى را نگاشته و نشر داده‏اند.

آيت الله العظمى خويى پس از 94 سال زندگى و بر جاى نهادن صدها مركز بزرگ دينى و دهها آثار ديگر، با تحمل فشارها و رنجها و پس از يك سال تبعيد به كوفه، سرانجام فروغ فروزان زندگانيش در عصر روز شنبه هشتم صفر 1413 برابر با 17 مرداد 1371 براى هميشه خاموش شد و در نيمه‏هاى شب با حضور ماموران امنيتى عراق، پيكر مطهرش غريبانه و بدون تشيع، پس از گزاردن نماز توسط حضرت آيت الله حاج سيد على سيستانى، به وسيله چند تن از خويشانش در مسجد خضراء به خاك سپرده شد.

بخشى از مهمترين تاليفات وى عبارتند از:

1ـ البيان فى تفسير القرآن.

2ـ معجم الرجال الحديث.

3ـ تكمله منهاج الصالحين.

4ـ اجود التقريرات.

5ـ مبانى تكمله منهاج الصالحين.

6ـ تعليقه على العروة الوثقى.

سراج الدين محمود ارموى

محمود بن ابى بكر بن احمد، ملقب به سراج الدين از بزرگان علماء در سال 594 ه .ق در اروميه متولد شد. وى در طول مدت عمر خود به تحصيل و تدريس و نوشتن كتاب اشتغال داشت.

از جمله تاليفات او مى‏توان به:

1ـ البيان،

2ـ التحصيل،

3ـ اللباب،

4ـ مختصر الاربعين و

5ـ مطالع الانوار اشاره كرد.

سراج الدين در دوره ارشاد و تدريس خود شاگردان زيادى تربيت كرد كه عده‏اى از آنها از جمله صفى الدين هندى، (قاضى القضاة قونيه) از نام آوران زمان خود بود و در سال 682 ه .ق در شهر قونيه وفات يافت.

علامه ملا عبدالله بيتوشى

ملا عبدالله از اديبان، نويسندگان و شاعران بزرگ، در حدود 1135 ه .ق در روستاى بيتوش از توابع سردشت به دنيا آمد. وى نخست به فراگيرى كتاب‏هاى متداول فارسى مانند گلستان و بوستان پرداخت و سپس به مدرسه علوم دينى كه پدرش مدرس آنجا بود، رفت و به تحصيل علوم دينى پرداخت.

وى با مرگ پدرش به روستاى سنجوى رفت و از محضر علامه، ملا محمد ابن الحاج بهره برد. بيتوشى پس از اتمام تحصيلات متداول در كردستان به بغداد، بصره و احساء رفت و در آنجا به تدريس پرداخت.

وى سرانجام در سال 1210 يا 1211 ه .ق در بصره چشم از جهان فرو بست و در مقبره حسن بصرى مدفون گرديد.

برخى از آثار بيتوشى است:

1ـ كتاب الكفايه،

2ـ منظومه‏اى در عروض وقوافى،

3ـ المبشرات.

از اشعار اوست:

اقنع من الدنيا بميسورها و أشرب قراح الماء فى الكف و كف نفسا طال اهمالها فانما الراحة فى الكف

قناعت كن از نعمت دنيا به آنچه به دست تو مى‏رسد در دست خود آب بنوش (منتظر ليوان مباش).

نفس را كه مدت‏ها آزاد گذاشته‏اى بازدار، كه آسودگى در نگهدارى نفس است.

علامه ابن الحاج

علامه محمد، مشهور به «ابن الحاج» در روستاى منجوى از توابع شهرستان سردشت به دنيا آمد. او را از محدثين و متكلمين بزرگ شمرده‏اند. وى در دانش كلام چنان متبحر بود كه به «علامه كلامى» شهرت يافته است.

ابن الحاج تحصيلات خود را ابتدا از زادگاهش آغاز كرد و سپس به سليمانيه عزيمت نمود و تا آخر عمر در آنجا زيست.

جمعى از عالمان بزرگ كرد همانند ملا عبدالله بيتوشى، شيخ معروف نودهى در محضر وى به آموختن دانش پرداخته‏اند.

برخى از آثار ابن الحاج عبارتند:

1ـ ايقاد الضرام على من يوقع طلاق،

2ـ رساله فى الاكراه الشرعى،

3ـ حرمة المتعه،

4ـ منظومه‏اى به زبان كردى.

ملا حسن خويى

ملا حسن خويى فرزند ملا عبدالله طسوجى است. وى تحصيلات خود را در نجف به پايان رساند و به خوى بازگشت و امام جمعه شهر به او واگذار شد. وى اولين امام جمعه از اين خاندان است و بعد از وى اعقاب او تا چند نسل اين مقام را در خوى به عهده داشتند.

ملا حسن در خوى مسجدى بنا كرد كه هم اكنون به نام مسجد ملا حسن شهرت دارد. اين مسجد يكى از مساجد قديمى شهر مى‏باشد.

ملا حسن در سال 1264 ه .ق وفات يافته است.

حاج آقا حسين، امام جمعه خويى

امام جمعه خويى، فرزند ملا حسن خويى، بعد از تحصيل در خوى به نجف اشرف مشرف شد و از محضر شيخ جعفر كاشف الغطا بهره برد و بعد از مراجعه به خوى به جاى پدرش در مسجد او (مسجد ملا حسن) به امامت جمعه و جماعت پرداخت.

وى نفوذ محلى فراوانى داشت و به قدرى در خوى اصلاحات نمود كه از آن وقت خوى را دارالمومنين مى‏گويند. او در جنب مسجد ملا حسن، مدرسه علوم دينى احداث كرد كه به نام مدرسه حاج آقا حسين امام جمعه مشهور شد. در زمان پهلوى آن را به مدرسه دولتى تبديل كردند.

حاج آقا حسين در سال 1269 ه .ق در خوى دار فانى را وداع گفته و پيكر مطهرش به نجف منتقل و در وادى السلام مدفون گرديد.

آيت الله شهيد حاج ميرزا ابراهيم دنبلى خويى

حاج ميرزا ابراهيم دنبلى خويى در سال 1247 ه .ق در خوى چشم به جهان گشود. آباء و اجداد وى از خانها و اشراف شهر بودند، ولى از همان اوان جوانى مصمم شد كه بر خلاف طريقه پدرانش وارد جرگه اهل علم بشود.

او بعد از تحصيل مقدمات علوم دينى در خوى راهى نجف اشرف شد و از محضر بزرگان حوزه مانند: شيخ مرتضى انصارى، شيخ مهدى نجفى و شيخ مهدى كاظمى بهره برد.

در سال 1262 ه .ق بعد از كسب اجازه نامه اجتهاد از مرحوم شيخ مهدى نجفى و شيخ مهدى كاظمى به خوى بازگشت و در اين شهر متصدى ترويج دين و صيانت از حريم شرع گشت.

وى در خوى داراى اموال زيادى بود ولى مقدار كمى از عوائد املاكش را صرف مخارج شخصى خود و بقيه را صرف كارهاى عام المنفعه و احسان در راه خدا مى‏كرد. بعد از خودش تمام اموالش را وقف و موارد مصرف آن را در وقفنامه‏اى ذكر كرد. هم اكنون موقوفات آن مرحوم زير نظر اداره اوقاف خوى اداره مى‏شود و عوايد آن در موارد مذكوره صرف مى‏گردد.

آيت الله دنبلى در وقايع انقلاب مشروطيت به مخالفت با برخى از كارهاى خلاف شرعى كه از مجاهدين در خوى سر مى‏زد پرداخت.

وى سرانجام در ششم شعبان سال 1325 ه .ق وقتى كه قصد داشت از منزلش خارج شود مورد اصابت گلوله مشروطه طلبان قرار گرفت و به شهادت رسيد. با توجه به جو رعب و وحشتى كه در آن زمان در شهر حاكم بود، تشييع جنازه‏اى از آن مرحوم به عمل نيامد و مرحوم آقا مير على‏اكبر موسوى پدر مرحوم حضرت آيت الله العظمى خويى، در حسينيه آن مرحوم بر وى نماز خواند و همانجا دفن گرديد.

پس از گذشت چند سال بنابر وصيتش جنازه وى را به نجف اشرف انتقال و در قبرستان وادى السلام به خاك سپرده شد.

از شهيد دنبلى تاليفات با ارزشى به جاى مانده است كه عبارتند از:

1ـ اربعين حديثا،

2ـ ملخص المقال فى تحقيق احوال الرجال،

3ـ الادعيه،

4ـ حاشيه رسايل شيخ انصارى،

5ـ الدره النجفيه فى شرح نهج البلاغه الحيدريه (در دو جلد).

حاجى ميرزا فضل الله مجتهد

ميرزا فضل الله مجتهد، فرزند ميرزا اسد الله از فقهاى بزرگ اروميه در اواخر قرن سيزدهم هجرى، پس از تحصيلات مقدماتى به عتبات عاليات رفت و مدت 20 سال در آنجا تحصيل كرد و پس از رسيدن به مقام اجتهاد به اروميه بازگشت. در جنگ جهانى اول از عثمانى‏ها طرفدارى كرد و عليه روس اعلام جهاد داد.

وى در سال 1339 ه .ق در اروميه درگذشت.

ميرزا محمد حسين معين الاسلام

ميرزا محمد حسين ملقب به معين الاسلام، فرزند آخوند ملا عبدالغفار در سال 1272 ه .ق در تهران متولد شد. ميرزا محمد حسين در كودكى همراه پدرش به استدعاى سليمان خان، رييس ايل افشار، به منطقه افشار آمد و آنجا را موطن خود اختيار كرد. وى پس از طى دوره مقدماتى، جهت كسب دانش به سوى عتبات عاليات رفت و مدت 14 سال در محضر علما و اساتيد بزرگ آن سامان به تحصيل علم پرداخت. ميرزا محمد حسين به درخواست پدرش به سوى وطن خود، منطقه افشار مراجعت كرد و به تبليغ احكام دين پرداخت.

ميرزا محمد حسين در سال 1319 ه .ق مورد توجه و تشويق آيت الله آخوند ملا قربان على حايرى قرار گرفت و به درخواست او به حوزه علميه زنجان آمد و در اندك مدتى مسايل شرعى و امور قضايى آن سامان به وى محول شد. ولى چون در مدت توقف سه ساله‏اش در زنجان، اهالى منطقه افشار براى ترويج و عقد معاملات با مشكلات زيادى مواجه شدند، لذا جمعى از بزرگان منطقه افشار، بازگشت وى را از محضر آخوند ملا قربان على طلب كردند و او نيز اين درخواست را قبول و به معين الاسلام اجازه مراجعت مى‏داد. ميرزا محمد حسين در ضمن در شعر و عروض مهارت زيادى داشت و در اشعار خود به «نجات» تخلص مى‏كرد.

وى در سال 1352 ه .ق درگذشته است. از قصيده‏هاى او در مدح امام عصر(عج) چنين است:

پريوشى كه ز حسنش پرى نهان باشد فرشته‏اى كه نه حور جنان چنان باشد چو زلف مشك فشانش كجا بود سنبل بگونه گل خودش نه ارغوان باشد

حاج ميرزا يحيى امام جمعه خويى

وى عالم و فقيهى متبحر بود و تحصيلات خود را در نجف در نزد اساتيدى همچون مرحوم سيد حسين كوه كمرى، ميرزا حبيب الله رشتى و فاضل ايروانى به پايان رسانيد. بعد از بازگشت به خوى در مقام پدرش ميرزا اسد الله امامت جمعه مى‏نمود.

امام جمعه خويى در سال 1324 ه .ق از طرف روحانيون آذربايجان به عنوان نماينده انتخاب و راهى تهران گرديد.

در سال 1326 ه .ق در دوره دوم مجلس به عنوان يكى از پنج تن مجتهدين طراز اول حضور داشت. در دوره سوم از طرف مردم تهران به عنوان نماينده مجلس شوراى ملى انتخاب شد و از آن به بعد، به عنوان مجتهد پايتخت و از رجال موثر در تحولات مملكتى بود. وى در زمان اقامت خود در خوى مسجد سيد الشهدا را تجديد بنا نمود. كتابخانه مفصلى نيز داشت كه بعد از فوتش به كتابخانه مجلس شورا منتقل شد.

امام جمعه خويى در سال 1364 ه .ق وفات يافت و جنازه‏اش به نجف منتقل و در وادى السلام دفن گرديد.

سيد حسين عرب باغى

آقا سيد حسين فرزند سيد نصرالله موسوى معروف به عرب باغى از علماى مشهور قرن چهاردهم هجرى، در سال 1254 ه .ش در روستاى سعيد لوى اروميه متولد شد و در جوانى به اروميه آمد و تحت سرپرستى عمويش حاج سيد حسن به كسب دانش پرداخت.

پس از تحصيلات مقدماتى به مشهد رفت. سپس عازم نجف اشرف گرديد و از محضر آخوند خراسانى، آيت الله سيد محسن كوه كمرى و آيت الله شريعت اصفهانى استفاده كرد و پس از دريافت اجتهاد به اروميه بازگشت و به ارشاد مردم پرداخت و در مسجد جامع نماز مى‏گزارد.

وى در سال 1329 ه .ش به ديار باقى شتافت. مقبره‏اش بيرون دروازه هزاران اروميه زيارتگاه مردم است.

از جمله آثار او مى‏توان به كتاب ذيل اشاره نمود:

1ـ مسايل النجفيه،

2ـ و تحفة الاخيار اشاره كرد.

ملا عصام الدين شفيعى

استاد ملا عصام شفيعى از نوادگان ايوب كرد و از عالمان و مدرسان بزرگ كرد، در سال 1256 ه .ش در روستاى «انبار» از توابع بوكان به دنيا آمد. حوزه درسى او در كردستان داراى چنان شهرتى بود كه طلاب از سراسر كردستان به حضور او مى‏شتافتند تا از خرمن دانش و فضل وى خوشه چينى كنند. استعداد شگرف و پشتكار عصام الدين سبب گرديد كه در آغاز جوانى در سن 19 سالگى به اخذ اجازه افتاء و تدريس نايل گردد.

سرانجام استاد عصام الدين پس از 53 سال تدريس در سال 1333 ه .ش دار فانى را وداع و به سراى باقى شتافت.

از ملا عصام الدين آثارى چون:

1ـ تعليقات بر كتب مختلف،

2ـ بلاغت فارسى،

3ـ رساله در منطق و

4ـ اشعارى بر جاى مانده است.

از اشعار او در مدح پيامبر بزرگ اسلام صلى‏الله‏عليه‏و‏آله چنين است:

اى رهبر دين واقف اسرار خدايى شمس فلك دينى و درياى صفايى اوصاف خدا در تو نظر مى‏كنم آرى چون آيينه صاف تجلى بنمايى

ميرزا على عسگر آبادى

ميرزا على، فرزند كربلايى على النقى، در سال 1282 ه .ق در روستاى عسگرآباد اروميه متولد شد. او پس از تحصيلات مقدماتى در عتبات عاليات به تحصيل پرداخت و پس از كسب درجه اجتهاد به اروميه بازگشت و پيش نمازى مسجد بازار باش واقع در ميدان گندم فروشان را به عهده گرفت.

عسگر آبادى در اوايل مشروطيت، از سوى مردم اروميه به نمايندگى مجلس شوراى ملى انتخاب شد، ولى هنگام عزيمت به تهران در تبريز با جنگ قواى محمدعلى شاه و مشروطه خواهان مواجه شد و از رفتن به تهران منصرف شد. به استانبول رفت و در بزرگترين مساجد آنجا سخنرانى مى‏كرد و مسلمانان را به اتحاد دعوت مى‏نمود. او پس از جنگ جهانى اول به اروميه بازگشت و به وعظ و ارشاد مردم پرداخت.

وى در سال 1376 ه .ق در اين شهر درگذشت.

استاد ملا حسين مجدى

ملا حسين مجدى در سال 1268 ه .ش در روستاى قالوى مهاباد متولد شد. تحصيلات مقدماتى را نزد ملا صالح، واثق بالله در روستاى سردار آباد بوكان به پايان رسانيد. سپس از محضر عالم مشهور ملا عبدالله الرحمان كسب علم و دانش كرد.

وى كه امام شافعى عصر خود بود، در مساجد داروند، عباس آقا و بازار مهاباد به تعليم و ارشاد مردم پرداخت. مجدى تا پايان عمر به نشر علوم و معارف اسلامى مشغول بود. وى قرآن و اكثر اشعار نظامى، فردوسى، حافظ و ... را حفظ بود.

ملا حسين در سال 1350 ه .ش درگذشت و در گورستان بداق سلطان مهاباد به خاك سپرده شد.

استاد شهيد ملا عبدالكريم شهريكندى

استاد شهريكندى در سال 1305 ه .ش در روستاى قاجر از توابع بوكان متولد شد. او دروس طلبگى را در مهاباد گذرانيد. در سال 1341 ه .ش به دعوت مردم مهاباد به آن شهر رفت و ساكن آنجا شد. وى مدرس و پيش نماز مسجد مولوى مهاباد بود و در دبيرستان‏هاى مهاباد نيز تدريس مى‏كرد. وى سال 1361 ه .ش در محل كفش كنى مسجد مولوى هنگام عزيمت به خانه‏اش به ضرب گلوله به قتل رسيد.

قاضى محمد خضرى

قاضى محمد خضرى، فرزند حاج محمد خليفه در سال 1322 ه .ق در يكى از روستاهاى اشنويه به دنيا آمد.

وى تحصيلات مقدماتى را در زادگاه خود گذراند و سپس موفق شد در ديگر شهرها نزد عالمان بزرگ، همانند ملا محمد ترجانى تحصيلات خود را به پايان برساند. او در طول عمر خويش به تدريس، تحقيق و تربيت طلاب علوم دينى پرداخت.

از قاضى خضرى بيش از 91 رساله و كتاب (تا سن 83 سالگى) در مسايل مختلف همچون، مسايل اجتماعى، تفسير، فقه، كلام و فلسفه بر جاى مانده است. برخى از آثار قاضى عبارت است از:

1ـ كشف الظلال عن رويت الهلال.

2ـ شرح اربعين حديث خضرى.

3ـ وحدت الوجود.

4ـ مناسك حج به زبان كردى.

5ـ جهت وحدت الاسلام.

حاج شيخ جابر فاضلى

وى در سال 1333 ه .ق در نجف اشرف ديده به جهان گشود. (جد مادرى وى، حاج سيد عبدالنبى ايروانى از علماى معروف نجف و داماد آيت الله سيد جواد كاظمى مولف كتاب عظيم فقهى «مفتاح الكرامه» بود). يك ساله بود كه همراه پدرش به خوى آمد و مقدمات علوم را در خوى فرا گرفت.

در سال 1355 ه .ق جهت ادامه تحصيل به قم هجرت نمود و از حضور آيات عظام محمد على اديب تهرانى، آقا شيخ مهدى مازندرانى، نجفى مرعشى، سيد محمد حجت، سيد محمد تقى خوانسارى و سيد صدرالدين صدر كسب علم كرد.

در سال 1365 ه .ق به خوى مراجعت و مشغول تبليغ و سرپرستى طلاب علوم دينى و كارهاى خيريه عام المنفعه گرديد.

حاج شيخ جابر از ارادتمندان و طرفداران بنيانگذار جمهورى اسلامى ايران حضرت امام خمينى(ره) بود.

مسجد حاج بابا كه آن مرحوم نماز جماعت در آن برپا مى‏كرد، در زمان انقلاب يكى از سنگرهاى مهم انقلابيون بود و برنامه‏هاى راهپيمايى بر عليه رژيم شاه و جلوگيرى از قتل و غارت مردم شهر، در آن مسجد طرح ريزى مى‏شد و جلسات و سخنرانى‏هاى مهم دوران انقلاب در آن برگزار مى‏گرديد.

وى پس از عمرى خدمت در هدايت مردم مسلمان خوى در سال 1401 ه .ق از دنيا رحلت نمود و در خوى در جوار آرامگاه آخوند ملا زين العابدين نوايى كه خود آن را تعمير و بازسازى كرده بودند، مدفون گرديد.

آيت الله سيد على‏اكبر قرشى

آيت الله سيد على‏اكبر قرشى از مفسران و قرآن شناسان نامدار كشور، در سال 1307 ه .ش در بناب به دنيا آمد.

او تحصيلات خود را در حوزه علميه قم طى نمود و سپس در سال 1332 ه .ش به اروميه عزيمت نمود و در آنجا سكونت اختيار كرد.

آيت الله قرشى، از پركارترين مولفان علوم قرآنى در دوره معاصر مى‏باشند و آثار متعددى از خود برجاى گذ شته است. افزون بر اين ايشان در سال‏هاى 1361 و 1369 عضو مجلس خبرگان رهبرى بوده‏اند.

برخى از آثار وى عبارتند از:

1ـ قاموس قرآن،

2ـ سيرى در عالم برزخ،

3ـ معاد از نظر قرآن،

4ـ تفسير احسن الحديث (در 12 جلد).