رده:آثار و بناهای تاریخی و گردشگری استان همدان

جاذبه‏هاى طبيعى و تاريخى

مهمترين جاذبه‏هاى طبيعى و تاريخى استان همدان به تفكيك شهرستان به شرح ذيل مى‏باشد:

شهرستان اسد آباد

تالاب پير سليمان دشت اسد آباد

قلعه آلمابولاغ حد فاصل اسد آباد و بهار

حمام قديم گلستان محله در كاروان سراى اسد آباد

آب انبار شاه عباس محله در كاروان سراى اسد آباد

خانه سيد جمال اسد آبادى اسد آباد

كتيبه آقاجان برلاغى 15 كيلومترى شمال اسد آباد

مسجد سلطانى محله بازار اسد آباد

شهرستان تويسركان

دره گزند سرابى تويسركان

دره باغ‏هاى سركان سركان

دره باغ‏هاى آرتيمان روستاى آرتيمان

قله سياه دره تويسركان

منطقه حفاظت شده خان گرمز ارتفاعات خان گرمز

قلعه اشتران روستاى اشتران تويسركان

پل فرسفج جنوب غربى روستاى فرسفج

كاروان سراى شاه عباس 5 كيلومترى جاده تويسركان ـ باختران

آرامگاه مير رضى‏الدين آرتيمانى روستاى آرتيمان

بقعه حبقّوق نبى شهر تويسركان

غار آزاد نزديك تويسركان

مسجد شيخ على‏خان زنگنه ميدان مركزى شهر تويسركان

شهرستان كبودر آهنگ

قلعه بوقاطى كبودر آهنگ

منطقه حفاظت شده بوقاطى ارتفاعات بوقاطى

كاروان سراى يارم قيه بخش فامنين در شرق كبودر آهنگ

امام‏زاده ازناو (عين و غين) روستاى ازنا بخش فامنين

امام‏زاده اظهر بن على روستاى در جزين بخش ازن

شهرستان ملاير

دره شهرستانه جنوب غربى ملاير

قلعه لشكر در جنوب شرقى ملاير

قلعه نوشيجان 20 كيلومترى غرب ملاير

قلعه چوبين اراضى دولت آباد ملاير

قلعه يزگرد جنوب ملاير

بازار قديمى شهر ملاير

مقبره حاج سيف الله محوطه پارك ملاير

تپه پرى روستاى پرى ملاير

غار دره فرراخ روستاى حوزان ملاير

غار سرد كوه نزديك روستاى سلطان آباد ملاير

غار گاو خانه جاده ملاير

غار تشهير جاده ملاير

شهرستان نهاوند

تالاب كرد خورد (آق گل) جنوب دشت نهاوند

سراب گاماسياب شمال شرقى نهاوند

سراب فارسيان جنوب نهاوند

سراب گيان جنوب نهاوند

فضاهاى جنگلى 25 كيلومترى نهاوند

قله گرى جنوب نهاوند

حمام قديمى حاج آقا تراب ميدان قيصريه نهاوند

مقبره بابا پير 9 كيلومترى جنوب نهاوند

مقبره در شيخ نهاوند

تپه باستانى گيان جنوب نهاوند

مسجد جامع نهاوند نهاوند

شهرستان همدان

درياچه پشت سد اكباتان 9 كيلومترى جنوب شرقى همدان

آبشار گنجنامه نزديك شهر همدان

دره زينا (حيدره و كيوارستان) دامنه‏هاى ميدان ميشان

قله الوند همدان

آبشار دوزخ دره امام‏زاده كوه ـ الوند

پيست اسكى 15 كيلومترى جنوب شهر همدان

كاخ هگمتانه شهر همدان

قلعه دختر اطراف شهر همدان

پل شكسته روستاى خسرو آباد

بازار قديمى شهر همدان

آرامگاه بوعلى سينا شهر همدان

آرامگاه بابا طاهر شهر همدان

مقبره استرو مردخاى شهر همدان

گنبد علويان شهر همدان

قبر اسكندر خيابان نظربيك نزديك تپه هگمتانه

كتيبه گنجنامه 5 كيلومترى شهر همدان

برج قربان نزديك دبيرستان ابن سينا

تپه باستانى هگمتانه ورودى شهر همدان

تپه پيسا شمال تپه هگمتانه

خانه قديمى شهبازيان ابتداى خيابان بوعلى

سابقه گردشگرى استان

استان همدان علاوه بر موقعيت استراتژيكى‏اش در نقش اتصالى بين استانهاى غرب و ساير نقاط مركزى و شمالى كشور، داراى كتيبه‏ها، پل‏ها، كاروانسراها، تپه‏ها، قلعه‏ها، حمامها، بازارها، طبيعت زيبا با دشتهاى وسيع و تالاب‏ها و غارها است كه هر يك مى‏تواند زمينه‏اى مناسب براى گردشگرى و فعاليت‏هاى گردشگرى در استان فراهم نمايد.

همچنين بقاياى تمدن‏هاى قديمى، طبيعت زيبا و دوست داشتنى، صنايع دستى و محصولات بومى استان مى‏تواند جاذب گردشگران باشد.

در سال 1374 تعداد جهانگردان وارد شده به كشور حدود 425000 نفر بوده است. از اين تعداد، جهانگردانى كه در اين سال از استان همدان بازديد به عمل آوردند، كمتر از 7/0 درصد كل جهانگردان وارد شده به كشور بوده است.

اين آمار بيانگر اين است كه صنعت گردشگرى در اين استان رونق زيادى ندارد و بجاست كه مسئولين امر در اين زمينه تلاش نمايند. از لحاظ امكانات گردشگرى، اين استان از موقعيت مناسبى برخوردار نيست. با وجود جاذبه‏هاى زياد گردشگرى در استان، هتلها و مسافرخانه‏هاى استان بسيار ناچيز مى‏باشد.

در سال 1378 در اين استان 6 هتل (يك هتل چهار ستاره، 2 هتل سه ستاره، 2 هتل دو ستاره و يك هتل يك ستاره) و 21 مسافرخانه وجود داشته است. مجموع هتلها و مسافرخانه‏هاى استان داراى 427 اتاق با 1028 تخت بوده‏اند.

از 6 هتل موجود، 5 هتل در همدان و يك هتل در كبودر آهنگ قرار دارند. از مسافرخانه‏هاى استان 13 باب در همدان، 4 باب در ملاير، 2 باب در نهاوند، يك باب در تويسركان و يك باب در رزن بوده‏اند.

مشخصات هتل‏هاى استان:

1بوعلى4 ستارههمدان، خيابان بوعلى

2آزادى3 ستارههمدان، چهارباغ ارم

3بابا طاهر3 ستارههمدان، ميدان بابا طاهر

4هگمتانه2 ستارههمدان، چهار باغ شهيد رجايى

5آرين2 ستارههمدان، خيابان تختى

6ياس1 ستارههمدان، ميدان امام‏خمينى، ابتداى‏خيابان‏شهدا

7شهردارىـهمدان، ميدان دانشگاه، جنب بوستان مردم

8كارون1 ستارهملاير، خيابان شهيد مصطفى خمينى

9مهمانسراى عليصدر2 ستارهكبودر آهنگ، روستاى عليصدر

مأخذ: سازمان ايرانگردى و جهانگردى استان همدان.

مشخصات مهمانپذيرهاى استان:

1 همدانممتاز همدان، خ اكباتان

2 سعادت1 همدان، ابتداى خ اكباتان

3 اكباتان1 همدان، خ شهدا

4 وحدت1 همدان، خ شهدا، سرگذر

5 ارديبهشت1 همدان، خ شهدا

6 مينو1 همدان، ميدان قائم

7 فرشچى2 همدان، خ شهدا

8 عصر جديد2 همدان، خ اكباتان

9 راستى3 همدان، خ شهدا

10 اسلامى3 همدان، انتهاى خ اكباتان

11 مركزى3 همدان، خ اكباتان

12 اميد نو3 همدان، انتهاى خ اكباتان

13 لوكس3 همدان، ابتداى خ تختى

14 زرگران3 ملاير، ميدان امام خمينى

15 مقدم1 ملاير، ميدان‏امام، خ شهيدمصطفى خمينى

16 ارديبهشت3 ملاير، ميدان‏امام، خ‏شهيد مصطفى خمينى

17 الوند3 ملاير، ابتداى خ شهيد وفايى

18 گلستان2 نهاوند، خ آزادى، ميدان ابوذر

19 درخشان3 نهاوند، ميدان ابوذر، خ 17 شهريور

20 تدين1 تويسركان، خ شهيد باهنر

21 قدس2 كبودرآهنگ، خ امام، كوچه توبه

22 سالك نقدى3 رزن، چهار باغ امام

مأخذ: سازمان ايرانگردى و جهانگردى استان همدان.

آثار و بناهاى تاريخى

در استان همدان آثار و بناهاى تاريخى فراوانى وجود دارد كه در ذيل به مهمترين آنها اشاره مى‏شود.

تپه هگمتانه

تپه هگمتانه از مهمترين آثار تاريخى همدان و ايران محسوب مى‏شود. اين تپه در كنار الوند كوه واقع است. ويرانه‏هاى اكباتان يا هگمتانه متعلق به دوران پادشاهان ماد بوده است. آثار و اشياء و الواح نوشته زرين و سيمين متعددى در اين تپه كشف شده است. خزانه هخامنشيان در اينجا بوده است. در زير اين تپه سردابى متعلق به دوره هخامنشيان وجود دارد. طول اين تپه در حدود يك كيلومتر و عرض آن پانصد متر است. اين اثر تاريخى به شماره 28 به ثبت رسيده است. برخى از اشياء پيدا شده از تپه هگمتانه از اين قرارند: 1ـ لوح زرين به نام «آريارمنه»: اين لوح از زر ناب است به ابعاد 12 در 8 سانتيمتر داراى 10 سطر به خط ميخى است. آريارمنه جد داريوش اول از شاهان هخامنشى است. 2ـ لوح زرين به نام «ارشام» ابعاد اين لوح 8 در 13 سانتيمتر مى‏باشد. لوح به خط ميخى و از دوره هخامنشيان مى‏باشد. 3ـ لوح زرين به نام «داريوش دوم 404ـ424 ق.م» اين لوح از زر ناب به ابعاد 5/20 در 5/18 سانتيمتر مى‏باشد خطوط نوشته شده 23 سطر به خط ميخى است. اين لوح خارج از كشور بود كه بوسيله موزه ايران باستان خريدارى گرديد و جزء گنجينه‏هاى موزه ايران باستان است.

گنجنامه

اين اثر تاريخى در فاصله 5 كيلومترى شهر همدان، در انتهاى دره عباس آباد، در دامن آبشارهاى بلند الوند قرار گرفته است. گنجنامه از دو لوحه سنگى بزرگ به خط ميخى تشكيل شده است. اين دو لوحه هر كدام به سه زبان بارسى قديم، بابلى و عيلامى مى‏باشند. متن فارسى آن در سمت چپ اين الواح نوشته شده است. لوح سمت چپ به نام داريوش كبير است. لوح سمت راست بنام خشايارشاه مى‏باشد. طول لوحه داريوش 90/2 و ارتفاع آن 90/1 متر است. طول لوحه خشايارشاه 70/2 و ارتفاع آن 90/1 متر مى‏باشد. ترجمه سنگ نبشته داريوش هخامنشى چنين است: «خداى بزرگ اهورا مزدا كه اين سرزمين را آفريد، كه مردم را آفريد، كه شادى را براى مردم آفريد، كه داريوش را شاه كرد، يگانه شاه از ميان شاهان بسيار و يگانه فرمانروا از ميان فرمانروايان بسيار. من (هستم) داريوش بزرگ اشاره بزرگ، شاه شاهان، شاه كشورهاى با ملت‏هاى بسيار، شاه اين سرزمين بزرگ دور دست پهناور، پسر ويشتاسب هخامنشى».

گنجنامه به شماره 92 به ثبت تاريخى رسيده است.

تپه گيان

اين تپه در جنوب شهر نهاوند واقع است و قدمت تاريخى آن از هزاره چهارم تا هزاره اول پيش از ميلاد است. اين تپه در سالهاى 1310 و 1311 حفارى گرديد. در حفارى‏هاى تپه گيان كاوشگران تا عمق 19 مترى پايين رفته و به پنج دوره تمدن برخورد كرده‏اند. در نتيجه عمليات حفارى در اين تپه اشيايى به دست آمده است كه به ترتيب قدمت عبارتند از: ظروف سه پايه و گلدانى شكل كه با خطوط موازى و سياه رنگ تزئين شده است. ظروف نقش شانه‏اى، سفالهاى زرد مايل به خاكسترى و نقوش سياه به اشكال مختلف و سفالهاى ساده و سياهرنگ درخشان و خاكسترى و قرمز رنگ. اين تپه به شماره 36 به ثبت تاريخى رسيده است.

معبد سلوكى

اين معبد در تپه مركزى شهر نهاوند قرار داشته است. در اثر حفارى در اين محل سنگ نوشته‏اى بدست آمده كه مربوط به دوران آنتيوكوس پادشاه سلوكى است. اين كتيبه مشتمل بر دو قسمت است: قسمت اول نامه‏ايست از رمندموس كه از كارگزاران سلوكى در نهاوند بوده است. قسمت دوم فرمان آنتيوكوس خطاب به مندموس است. اين كتيبه متعلق به سال 193 ق.م است. اين معبد به شماره 374 به ثبت تاريخى رسيده است.

بناى مطبخ خسرو پرويز ساسانى

اين بنا در سه فرسخى اسد آباد همدان وجود داشته است. اين مطبخ در دامنه الوند وجود دارد و به صورت برج سنگى است. اين اثر به زمان خسرو پرويز ساسانى منسوب است و به شماره 25 به ثبت تاريخى رسيده است.

شير سنگى

مجسمه شير سنگى از آثار باستانى در شهر همدان است كه در دروازه شهر شهر قرار داشته و اكنون در منتهى اليه خيابان شير سنگى واقع است. اين شير سنگى با مرور زمان و سائيدگى، چهره واقعى را از دست داده و به شكل قطعه سنگ بزرگى درآمده است. طول آن 2 متر و عرض آن 125 سانتى‏متر است. قسمتى از آن توسط شيادان شكسته شده است كه دوباره بازسازى شده است. اين مجسمه را برخى متعلق به دوره ماد، برخى متعلق به دوره هخامنشى و برخى نيز متعلق به دوره اشكانيان مى‏دانند. گفته مى‏شود كه اين شير به دستور قباد پادشاه ايران و توسط بليناس حكيم جهت طلسم آفات شهر ساخته شده است. برخى نيز بناى اين مجسمه را به سليمان نبى نسبت مى‏دهند كه به صخرجنى دستور ساخت آنرا داد. اين مجسمه به شماره 93 به ثبت تاريخى رسيده است.

امام‏زاده يحيى

اين امام‏زاده در خيابان كمربندى آرامگاه بوعلى به تختى در شهر همدان واقع شده است و از آثار باشكوه دوره صفويه مى‏باشد. در زمان قاجار رواقهايى بدان اضافه شده است. صندوق ضريح به قرن هشتم و نهم تعلق دارد. در اين بقعه عزالدين امير سيد يحيى علوى حسنى مدفون است. بقعه اين امام‏زاده در وسط محوطه وسيعى واقع شده است. مدخل آن داراى ايران آئينه كارى زيبائيست كه اشعارى از محتشم كاشانى بر آنها نوشته شده است. بناى اين امام‏زاده به شماره 1079 به ثبت تاريخى رسيده است.

امام‏زاده اظهر

اين امام‏زاده در بخش رزن، 83 كيلومترى همدان، در روستاى درجزين قرار دارد. اين ساختمان آجرى داراى گنبدى مخروطى شكل است و در دوره سلطنت شاه عباس ثانى (1056 ه .ق) بنا گرديده است. اين بنا در حدود 20 متر ارتفاع دارد كه 8 متر آن را برج و بقيه را قسمت مخروطى گنبد تشكيل مى‏دهد. اين بنا را برخى متعلق به دوره مغول مى‏دانند كه به دستور شاه عباس ثانى مرمت شده است. اين بقعه داراى صندوق چوبى است كه آياتى از قرآن بر آن نوشته شده است. اين بنا به شماره 366 به ثبت تاريخى رسيده است.

امام‏زاده محسن (كوه)

اين امام‏زاده در دامنه كوهستان الوند در 14 كيلومترى غرب همدان در روستاى فرجين واقع است. اين امام‏زاده به امام‏زاده كوه نيز معروف است. اين بنا شامل دو گنبد آجرى و حرم، ايوان بزرگ و شاه نشين مى‏باشد. مقبره از دو شبستان مربع شكل تشكيل شده است. شبستان اول محل دفن سه تن از صحابه حضرت امير است كه در فتح همدان در زمان خليفه دوم در جنگ شركت داشته‏اند و شبستان دوم نيز مدفن امام‏زاده محسن است. بر فراز هر دو شبستان، گنبدهاى نسبتا بزرگى ساخته شده است. بر روى قبر صندوق چوبى منبت كارى نصب گرديده است. بناى اين امام‏زاده به قرن هفتم هجرى تعلق دارد. اين امام‏زاده از اولاد اميرالمؤمنين عليه‏السلام مى‏باشد. در كنار اين امام‏زاده بقعه ابو دجانه انصارى وجود دارد. اين بنا به شماره 823 به ثبت تاريخى رسيده است.

امام‏زاده هود

اين امام‏زاده در روستاى ينگى قلعه بخش رزن از شهرستان همدان واقع شده است. اين بنا در سه كيلومترى غرب امام‏زاده اظهر مى‏باشد و به امام‏زاده ينگى قلعه معروف است. داراى برج 12 ضلعى منتظمى است و به دوره مغول (قرن هشتم هجرى) تعلق دارد گنبد اين بنا خراب شده و مقبره در سرداب بنا قرار دارد. اين بنا در حال حاضر داراى سقف ضربى است و به شماره 367 به ثبت تاريخى رسيده است.

امام‏زاده اسماعيل

اين امام‏زاده در انتهاى خيابان بابا طاهر همدان واقع است. اين بقعه در سال 1135 ه .ق، زمان تسلط محمود افغان بر ايران احداث شده است. بناى اين امام‏زاده از لحاظ معمارى و هنرى جالب توجه نيست.

امام‏زاده اهل ابن على

اين امام‏زاده در خيابان شهدا، كنار بازارچه مصلى، در دامن تپه مصلى در شهر همدان قرار دارد. بناى اين امام‏زاده مربوط به دوران شاه طهماسب اول صفوى مى‏باشد. داخل حرم، فاقد هرگونه تزئينات گچبرى و كتيبه است و تمام آن از آجر ساده است كه اندودى از گچ روى آن را فرا گرفته و به رنگ سبز تزئين شده است. يك ضريح چوبى ساده روى قبر قرار دارد كه فاقد تزئينات و كتيبه است. طول ضريح 250 سانتيمتر، عرض آن 150 و ارتفاعش كمتر از 150 سانتيمتر است و به سبك ضريح‏هاى دوران شاه تهماسب اول ساخته شده است. درون ضريح، گورى ساده وجود دارد كه با گچ پوشانده شده است. در قسمت جنوبى ضريح، سنگ مرمر بزرگى قرار دارد كه بر روى آن آيه‏الكرسى و صلوات بر چهارده معصوم و آياتى از قرآن مجيد و تاريخ 1032 ه .ق نوشته شده است.

امام‏زاده حسين

اين امام‏زاده نزديك ميدان مركزى شهر همدان، ابتداى خيابان شورين واقع است. قراين و شواهد حاكى است بناى امام‏زاده از دوره صفويه جديدتر نيست. ساختمان مقبره رو به شمال دارد و از يك ايوان كوچك ورودى و دو حرم با پلان‏هاى صليبى و هشت ضلعى منظم تشكيل شده است، نماى ورودى آن دو طبقه است كه در هر طبقه، حجره‏هايى واقع شده كه ضريح چوبى نفيس و گنبدى مرتفع دارد. مصالح ساختمان نيز از سنگ و آجر با ملات گچ و خاك است. با توجه به شجره نامه، اين محل مدفن امام‏زاده حسين يكى از نوادگان امام حسن مجتبى و يا فرزند امام حسن عسگرى است. در اين مقبره، يكى از احفاد خواجه نصيرالدين طوسى و آباقا خان فرزند هلاكوخان مغول نيز مدفون است. علاوه بر اينها شمارى از رجال علم و ادب و نيز سر شاه سلطان حسين صفوى (1140 ه .ق) نيز در ايوان جنوبى آن دفن شده است.

امام‏زاده خضر

اين بنا در روستاى خضر در شمال شرقى همدان بر فراز تپه خضر واقع شده است. داراى سقفى گنبدى شكل است. داخل بنا با خطوط كوفى و ثلث تزئين شده است. محراب بنا نيز داراى كتيبه‏اى به خط ثلث است. در جبهه خارجى بنا، آثارى از كتيبه‏اى به خط ثلث گچبرى شده ديده مى‏شود.

امام‏زاده ازنا

اين امام‏زاده در روستاى ازنا از بخش فامنين قرار دارد. اين بنا به قرن‏هاى ششم و هفتم هجرى تعلق دارد. اين بنا آجرى داراى گنبدى است كه بر گوشواره‏هايى كه بناى چهار ضلعى را به هشت ضلعى تبديل مى‏كند، قرار دارد. در قسمت غرب تپه كه امام‏زاده بر آن واقع شده است، دو امام‏زاده به نامهاى عين و غين وجود دارد. بناى اين امام‏زاده‏ها به سبك مغولى است كه با آجر تزئين شده است. بناى اين امام‏زاده به شماره 1867 ثبت آثار تاريخى گرديده است.

امام‏زاده قاسم

اين امام‏زاده در شمال شرقى همدان نزديك روستاى قاسم آباد واقع است. بناى اين زيارتگاه از آجر و گنبدى شكل ساخته شده است. داخل آن را با گچ سفيد و بيرون آن گل اندود است. كف حرم و قبر از كاشى فيروزه است. اين مقبره داراى ضريح چوبى كهنه‏اى مى‏باشد. اطراف امام‏زاده با ديوار خشتى محصور است. در قسمت فوقانى درب ورودى آن دو مناره آجرى وجود دارد. صاحب اين بقعه را قاسم بن احمد بطحائى از اعقاب زيد بن حسن مى‏دانند.

خاتونيه

اين زيارتگاه در محله درود آباد در سمت جنوب غربى آرامگاه بوعلى سينا در شهر همدان قرار دارد. اين بقعه با تير و چوب پوشيده شده و ديواره‏هاى آن ساده و بدون هرگونه تزئين مى‏باشد. در ميان اين بقعه ضريح چوبى كوچكى وجود دارد. تمام ديوارهاى داخلى بقعه از تصاوير مذهبى پوشيده شده است. صاحب اين بقعه را دختر امام موسى ابن جعفر مى‏دانند. وقف نامه‏هاى اين امام‏زاده كه حاوى اسامى اماكن موقوفه امام‏زاده است به سرقت رفته است.

گنبد علويان

اين گنبد آرامگاه چند تن از سادات علوى در شهر همدان است. اين گنبد چهار ضلعى از آثار قرن ششم هجرى و دوره سلجوقى است. در زير گنبد سردابى است كه مقبره‏اى در قسمت مركزى آن قرار دارد و با كاشى‏هاى فيروزه‏اى رنگ پوشيده شده است. برخى نيز گفته‏اند كه اين گنبد به نخستين افراد برجسته علويان در قرن ششم تعلق داشته است و اين جا محل عبادت آنها به شمار مى‏رفته كه بعدا محل دفن دو تن از آنها گرديده است. اين گنبد آجرى با گچ بريهاى هنرى و نوشته‏هاى به خط كوفى تزئين شده است. محوطه درونى گنبد مربع شكل و به ابعاد 8×8 متر مى‏باشد كه داراى ديوارهاى بلند و طاقنماهاى زيبائى مى‏باشد. اين بناى تاريخى به شماره 94 ثبت آثار تاريخى گرديده است.

بقعه اِسْتِر و مُردِخاى

اين بناى سنگى و آجرى در مركز شهر همدان، جنب خيابان عباس آباد قرار دارد. داراى گنبد آجرى ساده‏اى است و متعلق به قرن هفتم هجرى است. بنابر روايات مشهور، اين محل آرامگاه اِستر ملكه شوش و بانوى پادشاه ايران، خشايار شاه و مردخاى عموى ملكه است. احتمال دارد بناى مقبره استر و مردخاى نخستين در حدود 11 قرن پيش به دست كليميان و به ياد اين دو شخصيت ساخته شده باشد.

در محوطه مقبره، كتيبه‏اى عبرى به حالت برجسته به صورت گچ برى بر بالاى ديوار وجود دارد. دو صندوق منبت كارى مجلل بر روى سقف سردابه قرار دارد. يكى از اين صندوقها از آثار قرن هشتم يا نهم هجرى مى‏باشد و بر بدنه آن كتيبه‏هاى به زبان عربى حك شده است. صندوق ديگر در حدود 80 سال پيش ساخته شده است. اين بقعه زيارتگاه خاص يهوديان مى‏باشد. در آرامگاه يك كتاب تورات درون محفظه مخصوص استوانه‏اى كه در قسمت شمالى حرم قرار دارد و به شاه نشين شمالى معروف است نگهدارى مى‏شود.

اين اثر تاريخى به شماره 291 ثبت آثار تاريخى گرديده است.

آرامگاه ابوعلى سينا

اين آرامگاه در اواسط نيم قرن اخير در شهر همدان بنا شده است و يكى از بناهاى بسيار مجلل كشور است. نقشه اين بنا را از روى بناى گنبد قابوس طراحى شده است. گنبد اين بنا داراى 12 ترك است. بلندى اين بنا از كف تا انتها بيش از 28 متر است. اين آرامگاه مستحكمترين و استوارترين بنايى است كه در ايران بنياد گرديده است. در كنار قبر شيخ الرئيس، مزار شيخ ابو سعيد دخروك قرار دارد كه سنگ مرمر يكپارچه‏اى روى هر دو قبر را پوشانده است. در قسمت بالاى ديواره‏هاى داخلى محوطه مربع شكل آرامگاه 40 لوحه سنگى از سنگ مرمر قرار دارد كه ابياتى از ابن سينا بر آنها به خط ثلث برجسته مرقوم شده است. اين آرامگاه داراى تالار پذيرايى، سالن اجتماعات و كتابخانه مى‏باشد. نماى اين آرامگاه از سنگ خارا است. در ورودى آن در قسمت شرقى ساختمان است. برج آرامگاه داراى 12 پايه است و ارتفاع آن از كف خيابان 5/28 متر مى‏باشد. اين اثر به شماره 1869 ثبت آثار تاريخى گرديده است.

آرامگاه بابا طاهر

اين آرامگاه بر فراز تپه‏اى در شمال غربى همدان قرار دارد. در قرن ششم هجرى يك برج هشت ضلعى آجرى بر روى قبر بابا طاهر ساخته شد كه بعدها ويران شد. در زمان رضا شاه بناى جديدى بر قبر بابا طاهر با آجر ساخته شد. ساختمان جديد در سال 1329 آغاز و در سال 1331 تكميل گرديد. در سال 1346 اين بنا ويران و بناى ديگرى ساخته شد كه در سال 1349 ساخت آن به پايان رسيد.

معمارى اين بنا تلفيقى از معمارى قرن‏هاى هفتم و هشتم هجرى و عصر حاضر است. برج آرامگاه بر قاعده هشت ضلعى قرار دارد و 280 سانتى‏متر از كف خيابان ارتفاع دارد. نما و فرش بنا عمدتا از سنگ است و كتيبه‏هاى كاشى در داخل آن وجود دارد. اين اثر به شماره 1870 ثبت آثار تاريخ ايران گرديده است.

آرامگاه مير رضى‏الدين آرتيمانى

اين آرامگاه بر فراز تپه‏اى در روستاى آرتيمان از توابع شهرستان تويسركان قرار دارد. اين مقبره داراى چهار در در چهار ضلعش مى‏باشد و بر سر در آنها كاشى كارى‏هاى زيبايى به چشم مى‏خورد. نماى بيرون بنا آجرى است. محوطه بيرونى آرامگاه گل كارى و درخت كارى شده است.

مقبره حاج سيف الدوله

اين مقبره در محوطه پارك ملاير واقع است و بانى اين مقبره امير مؤيد نوه حاج سيف الدوله بوده است. مقبره داراى چهار در ورودى است. اين مقبره داراى سقفى گنبدى شكل است. با استفاده از آجر بر بالاى درها نقش‏هايى ايجاد شده است.

مقبره بابا پير

اين مقبره در هشت كيلومترى جنوب غربى شهرستان نهاوند، در دهستان قشلاق و در مسير جاده نهاوند ـ كرمانشاه واقع شده است. در اين مقبره نعمان بن مقرن يكى از سرداران اسلام در زمان حضرت على عليه‏السلام، مدفون است. اين مقبره با آجر ساخته شده است. پى مقبره بر روى صخره‏هاى طبيعى استوار شده است و از يك بقعه چهار ضلعى (كه بر روى آن گنبدى قرار دارد) و ايوان مقصوره به شكل بسيار ابتدايى و كوچك ساخته شده است. تمام مصالح به كار رفته در بنا را آجرهاى چهار ضلعى در ابعاد 5/23×23 سانتيمتر تشكيل مى‏دهد. طول مقبره 7 متر، عرض آن 580 سانتيمتر و ارتفاعش در حدود 7 متر است كه با گنبد مدور آن 9 متر مى‏شود. مقبره داراى ايوانى به طول 3 متر و عرض 210 سانتيمتر است و ارتفاعى در حدود 3 متر دارد. داخل گنبد، هشت ضلعى و هر ضلع آن به شكل طاق نمايى گچبرى شده است. سقف گنبد اين مقبره آجرى و در مقبره در ايوان قرار دارد.

مقبره در شيخ

اين مقبره در محله در شيخ در شهرستان نهاوند قرار دارد. اينجا محل دفن ابوالعباس نهاوندى از عرفاى سده چهارم هجرى و معاصر عضدالدوله ديلمى، است. اين مقبره در دوره قاجاريه ساخته شده است و در گذشته محل زيارت بوده است ولى امروزه به علت مخروبه بودن چندان مورد توجه قرار نمى‏گيرد.

قبر اسكندر

اين مقبره در شهر همدان و در خيابان نظربيك نزديك تپه هگمتانه واقع شده است. در مورد صاحب قبر نظراتى ابراز شده است. گروهى او را پير و مرشد و گروهى ديگر اسكندر مقدونى مى‏دانند. برخى نيز قبر را متعلق به سردار اسكندر مقدونى «هفايستون» مى‏دانند كه در همدان كشته شد. سنگ قبر اين مقبره به سرقت رفته است.

بقعه حبقوق نبى

اين مقبره نزديك شهر تويسركان واقع شده است و در قرن هفتم بنا شده است. حبقوق نبى يكى از پيامبران بنى اسرائيل است كه نگهبان معبد سليمان در اورشليم بود. اين بقعه آجرى و با گنبدى مخروطى شكل است. اين بناى هشت ضلعى، در هر ضلعش طاق نماى كم عمقى تعبيه شده كه بالاى آن كاشى‏كارى است. در وسط بنا قبرى قرار دارد كه مشخصات صاحب آن به دو خط بر روى آن نوشته شده است. در حفريات سال 1368 بقاياى حصار مربع شكل با چهار برج مشخص گرديد كه به نظر مى‏رسد كه از خود بنا قديمى‏تر باشد. اين بنا به شماره 969 ثبت آثار تاريخى گرديد.

مسجد جامع همدان

اين مسجد در مركز شهر در مجاورت بازار همدان واقع است. اين مسجد داراى گنبدى آجرى و دو مناره است كه در جلو مسجد قرار دارد. اين مسجد داراى دو در ورودى مى‏باشد. يك در به بازار باز مى‏شود و در ديگر در خيابان اكباتان است. اين مسجد در حدود 160 سال پيش در دوره قاجاريه بنا شده است. اين مسجد داراى 55 ستون سنگى و شبستانهاى وسيعى است. در حاشيه زير گنبد كتيبه‏اى با كاشى زرد رنگ وجود دارد كه سوره جمعه، آية الكرسى، آيه انما يعمر و المساجد الله بر آن نوشته شده است.

در كنار مدخل اصلى مسجد سنگاب بزرگى وجود دارد كه بر بدنه آن اشعارى به خط نستعليق نوشته شده است. بانى اين سنگاب حاجى محمد خان بوده است كه در سال 1251 ه .ق آن را ساخته است. زيباترين و معظم‏ترين قسمت مسجد جامع همدان طاق بزرگ يا شبستان مركزى است. كف اين شبستان با كاشى‏هاى فيروزه فرش شده است. محراب اين شبستان داراى حاشيه‏اى كاشى كارى شده است و آياتى از كلام الله مجيد با خطوط بنايى و انواع رنگها به محراب زيبايى خاصى بخشيده است.

ساير شبستانهاى اين مسجد عبارتند از: شبستان حاج محمد طاهر، شبستان طاق كوچك و شبستان جديد. شبستان حاج محمد طاهر از قديمى‏ترين قسمت‏هاى مسجد است. اين شبستان در شرق مسجدجامع قرار دارد و در فصل سرما از آن استفاده مى‏شود. شبستان طاق كوچك در ضلع شرقى مسجد قرار دارد و داراى محراب مقرنس كارى شده است. اين شبستان همزمان با شبستان طاق بزرگ ساخته شده است. شبستان جديد روبروى شبستان طاق بزرگ در حدود 40 سال پيش ساخته شده است.اين شبستان داراى دو مناره بلند كاشى‏كارى شده است. اين شبستان مكانى مناسب براى اجتماعات بزرگ همدان است و قبلاً محل برگزارى نماز جمعه بوده است.

اين بنا به شماره 1733 جزء آثار تاريخى ايران به ثبت رسيده است.

مسجد جامع نهاوند

مسجد جامع در شمال ميدان قيصريه نهاوند واقع شده است و حدود 5/5 متر ارتفاع دارد. مسجد با آجر و گچ و خاك ساخته شده و داراى سه در ورودى است. اين مسجد در دوره صفويه تعمير شده است. كتيبه سنگى كوچكى متعلق به دوره سلجوقيان در اين مسجد وجود دارد. اين اثر تاريخى به شماره 1706 ثبت آثار ملى ايران گرديد.

مسجد شيخ على خان زنگنه تويسركان

اين بنا در نزديكى ميدان مركزى شهر تويسركان واقع است و در زمان شيخعلى خان زنگنه وزير شاه سليمان صفوى و به دستور وى در سال 1090 ه .ق ساخته شده است و به مدرسه عباس معروف است. اين بنا داراى حياطى هشت ضلعى و 36 حجره مى‏باشد. مسجد اين مجموعه در قسمت شرقى حياط قرار گرفته است و احتمالاً به زمان شاه عباس صفوى تعلق دارد. برخى آن را به دوره شاه تهماسب صفوى نسبت مى‏دهند. اين مدرسه در جريان جنگ تحميلى بر اثر حملات هوايى رژيم بعثى در سال 1365 آسيب فراوان ديد ولى در سال 1368 از طرف سازمان ميراث فرهنگى همدان مرمت گرديد.

مسجد شورين همدان

اين مسجد در روستاى شورين در 5 كيلومترى شرق همدان واقع شده است. اين مسجد، مناره، كتيبه و تزئينات خاصى ندارد. سبك معمارى آن به معمارى دوره قاجاريه شباهت دارد. اين مسجد آجرى در سال 1375 به شماره 1868 به ثبت تاريخى رسيده است.

بازار همدان

مجموعه بازار همدان در محدوده خيابانهاى بابا طاهر، اكباتان و شهدا قرار دارد و به دوره قاجاريه مربوط است. اين بازار داراى 30 راسته است و هر راسته به صنف و حرفه‏اى خاص تعلق دارد. 9 راسته اين بازار مسقف و 21 راسته ديگر بدون سقف مى‏باشد. در اين مجموعه حدود 24 سرا وجود دارد. راسته‏هاى بازار همدان عبارتند از: راسته بازار زرگرها، صندوق‏سازها، مسجد جامع، چلتگرها، قصاب‏ها، قنادها، مسگرها، شيشه فروش‏ها، قبله، پيامبر، نخودبريزها، حلبى‏سازها، صحاف خانه، علاقبندها، كفش دوزها، كفش دوزى‏هاى بزرگ، موتاب خانه، فلسطين، حسين خانى، حاج فضل الله، گلشن، دباغخانه، آهك فروشها، حلاج‏ها، سمسار خانه، شاه‏زاده حسين، كهنه فروش‏ها، كاه فروش‏ها، سرپل گذر. بازار همدان در تاريخ 30/3/1377 به شماره 2027 جزء بناهاى تاريخى ايران به ثبت رسيده است.

بازار ملاير

اين بازار به زمان شيخ محمد على ميرزا دولتشاه فرزند فتح على شاه مربوط است و شامل يك بازار اصلى و دو بازار فرعى است. بازار اصلى از دو بازار، يكى شمالى ـ جنوبى و ديگرى شرقى ـ غربى تشكيل شده است. چهار قسمت اين بازار به چهار محله شهر منتهى مى‏شود. ورودى بازار در خيابان بروجردى است. چندين تيمچه و سراى در دو جهت اين بازار وجود دارد. تيمچه‏اى نيز در غرب بازار واقع است كه سقف گنبدى بزرگى دارد. يكى از تيمچه‏ها به بازار اصلى منتهى مى‏شود. بازار فرعى دوم در قسمت مسجد شيخ الملوك واقع شده است و به بازار طولى متصل مى‏شود. اين اثر به شماره 1286 جزء آثار تاريخى ايران به ثبت رسيده است.

پل فرسفج

اين پل در روستاى فرسفج تويسركان، در جنوب غربى روستا و بر روى يكى از شعبات پر آب قلقل رود واقع شده است و محور ارتباطى چندين روستا است. اين پل متعلق به دوره صفويه است. اين پل داراى سه دهانه آب رو مى‏باشد و از سنگ و آجر ساخته شده است. اين اثر به شماره 1874 جزء آثار تاريخى ثبت مى‏باشد.

پل شكسته

اين پل بر روى رودخانه شهاب در روستاى خسرو آباد احداث شده است و داراى چهار آب راه، دو آبراه اصلى و دو آبراه كوچك در طرفين آبراههاى اصلى است. اين پل از سنگ و آجر ساخته شده است. اين اثر به شماره 1875 جزء آثار تاريخى ايران ثبت گرديده است.

آب انبار شاه عباس

اين آب انبار در وسط محله درِ كاروان سراى اسد آباد واقع است و به ابعاد 5/11×20 متر است. اين آب انبار داراى 18 پله آجرى است. ارتفاع آن از كف تا سقف حدود 5/6 متر است. قدمت تاريخى اين بنا به دوره صفويه مى‏رسد. آب انبار شاه عباس به شماره 1872 جزء بناهاى تاريخى ايران ثبت شده است.

كاروان سراى شاه عباس

اين كاروان سرا در 5 كيلومترى مسير جاده تويسركان به كرمانشاه در نزديكى روستاى فرسفج واقع شده است و به دوره صفويه تعلق دارد. اين كاروان سرا مربع شكل و داراى چهار برج دايره‏اى شكل در چهار گوشه آن و سه برج نيم دايره در اضلاع شرقى، غربى و شمالى آن مى‏باشد. همچنين چهار طاق نماى تزئينى در طرفين در ورودى كاروان سرا وجود دارد. اين اثر تاريخى داراى شماره ثبتى 1970 مى‏باشد.

تپه پيسا (على آباد)

اين تپه در فاصله 5/2 كيلومترى شمال تپه معروف هگمتانه واقع است و به وسيله رودخانه‏اى به دو بخش تقسيم شده است. قدمت تاريخى اين تپه به دوره هخامنشى مى‏رسد. ارتفاع تپه نسبت به دشت مجاور حدود 10 متر است و اطراف آن را مزارع فرا گرفته‏اند. اين تپه تاريخى داراى شماره ثبتى 2023 در آثار ملى ايران مى‏باشد.

تپه پرى

اين تپه در روستاى پرى از توابع شهرستان ملاير واقع شده است. در اثر حفارى‏هاى سال 1349 ه .ش، قبورى مربوط به هزاره اول ميلادى كشف شده است. ارتفاع اين تپه در حدود 15 متر است و در 200 مترى جاده آسفالته اراك ـ ملاير واقع شده است.

تپه مصلى

تپه مصلى در قسمت شرقى همدان قرار دارد. از بالاى اين تپه شهر همدان به خوبى نمايان است. طول آن حدود 600 متر و عرض آن حدود 400 متر مى‏باشد. تنها اثر تاريخى اين تپه، بقاياى باروى ساده عهد اشكانيان است.

يخچال مير فتاح

اين بنا گنبدى شكل و آجرى در مسير بلوار ملاير به بروجرد واقع شده است. اين بنا در دوران قاجار به وسيله مير فتاح ساخته شده است. قسمتى از بنا از سنگ و قسمتى نيز از آجر ساخته شده است. در قسمت بيرونى و داخلى يخدان دو رديف خشت به كار رفته كه حالت عايق داشته و مانع از نفوذ گرما است. اين بنا 12 متر ارتفاع دارد. اين يخچال به شماره 3243 جزء آثار ملى ايران ثبت گرديده است.

برج قربان

برج 12 ضلعى قربان در همدان واقع شده است. نماى خارجى برج طاق نماهايى است كه عمق هر يك 15 سانتى‏متر و به پهناى 23/1 متر در ميان هر ضلع قرار دارد. بناى اين برج با آجر ساده بدون هر نوع كتيبه و گچ برى مى‏باشد. در زير برج سردابى وجود دارد. بر روى طاق سردابه سنگ قبر ساده معمولى وجود دارد كه متعلق به دوره صفوى است. اينجا مدفن شيخ الاسلام حسن ابن احمد عطار حافظ ابوالعلاء و جمعى از امراء و سران سلاجقه است. برج قربان با شماره 1078 ثبت آثار تاريخى ايران شده است.