رده:آثار و بناهای تاریخی و گردشگری استان بوشهر
از ویکی اطلس فرهنگی ایران
جاذبههاى طبيعى و تاريخى
استان بوشهر به علت قدمت تاريخى ـ جغرافيايى از جاذبههاى طبيعى و تاريخى فراوانى برخوردار است. برخى از اين جاذبهها عبارتند از:
شهرستان بوشهر
آب انبار قوام شهر بوشهر
امامزاده عبدالمهيمن نزديك ريشهر قديم
امامزاده مير محمد حنيفه جزيره خارك
خانه رئيس على دلوارى 45 كيلومترى بوشهر ـ دلوار
خانه قديمى قاضى محله بهبهانى بوشهر
عمارت قديمى ملك 5 كيلومترى بوشهر
قلعه هلندىها شمال شرقى جزيره خارك
كليساى قديمى خارك جزيره خارك
كليساى مسيح مقدس شهر بوشهر
گورستان باستانى جزيرهخارك جزيره خارك
گورستان باستانى سيراف شمال غربى منطقه باستانى سيراف
گورستان شغاب جنوب شهر بوشهر
مسجد شيخ سعدون شهر بوشهر
معبد پوزئيدون (خداىدريا) جزيره خارك
مقبره ژنرال انگليسى خيابان امام خمينى بوشهر
منطقه باستانى ريشهر 8 كيلومترى جنوب بوشهر
منطقه باستانى سيراف جنوب شرقى بوشهر
شهرستان دشتستان
آب انبار درخت 12 كيلومترى شرق برازجان
تل پهن شمال شهر برازجان
تل خندق شمال شهر برازجان
تل طلسمى جنوب شهر برازجان
تل مرو جنوب شهر برازجان
چشمه آب گرم برازجان 12 كيلومترى مسير جاده برازجان به كازرون
چشمه آب گرم خانيك يك كيلومترى روستاى خانيك
چشمه آب گرم دالكى 18 كيلومترى برازجان به سمت كازرون
دژ برازجان مركز شهر برازجان
غار چهل خانه شمال سعد آباد برازجان
كاخ بردك سياه 12 كيلومترى شمال برازجان
كاخ كوروش برازجان
منطقه باستانى توز بين روستاهاى زيراه، اردشيرآباد و سعدآباد
دشتى
امامزاده ميرارم جنوب شهر خورموج
برج قلعه خورموج خورموج
چشمه آب گرم گنويه جاده خورموج ـ ديّر
چشمه آب گرم نيكو شمال شهر خورموج
مسجد بردستان روستاى بردستان
معبد كلات 30 كيلومترى خورموج ـ روستاى حيدرى
تنگستان
چشمه آب گرم اهرم نزديكى شهر اهرم
چشمه آب گرم قوچارك جنوب غربى اهرم
چشمه آب گرم مير احمد كيلومتر 77 جاده اهرم ـ خورموج
قلعه زار خضرخان شمال اهرم
گناوه
امامزاده سليمان جاده گناوه ـ ديلم
تالاب حله محل تلاقى رودخانههاى دالكى و شاپور
ديلم
خرابههاى بندر سىنيز 20 كيلومترى بندرديلم ـ حوالى خور امامحسين
خرابههاى بندر مهروبان 24 كيلومترى شمال بندرديلم
كنگان
چشمه آب گرم ميانلو شمال كنگان
در سال 1379 تعداد:
ـ 3 هتل با 136 اطاق و 272 تخت و
ـ 14 ميهمانپذير با 777 تخت در استان بوشهر وجود داشته است كه برخى از آنها عبارتند از:
هتل دلوار بوشهر سه ستاره
هتل رضا بوشهر دو ستاره
هتل سعدى بوشهر يك ستاره
مهمانسرا جهانگردى بوشهر دو ستاره
مهمانپذير دريا بوشهر درجه سه
مهمانپذير ايران بوشهر درجه سه
مهمانپذير انقلاب بوشهر درجه دو
مهمانپذير رجبى بوشهر درجه سه
مهمانپذير شكوفه بهار بوشهر درجه سه
مهمانپذير پارس بوشهر درجه سه
مهمانپذير حافظ بوشهر درجه دو
مهمانپذير توحيد گناوه درجه دو
مهمانپذير پارس گناوه درجه سه
مهمانپذير هاشمى ديلم درجه سه
مهمانپذير خليج فارس ديلم درجه سه
مهمانپذير صابرى ديلم درجه سه
مهمانپذير توحيد برازجان ممتاز
مهمانپذير سعيد برازجان درجه سه
مهمانپذير انقلاب اسلامى كنگان درجه دو
مهمانپذير جامجم، جم درجه سه.
آثار و بناهاى تاريخى
كاخها
كاخ هخامنشى بردك سياه ـ (برازجان)
كاخ زمستانى داريوش كه در دوازده كيلومترى شمال برازجان فعلى قرار دارد به نام بردك سياه شهرت دارد و در سال 1350 به وسيله يك هيئت باستان شناسى ايرانى مورد مطالعه قرار گرفت. اين كاخ را با توجه به شيوه معمارى، به خصوص از نظر بستهاى دم چلچلهاى و استفاده از سنگهاى سياه بر خلاف بستهاى ساده كاخ پاسارگارد و كاخ برازجان و همچنين با توجه به استفاده از انواع سنگ سياه و سفيد در بناهاى دوره كوروش، مىتوان به دوره بعد از كاخهاى پاسارگارد و برازجان و همزمان با بناهاى دوره داريوش مربوط دانست. كاخ داراى دو ستون در دو رديف پنج تايى است كه با سبك و شيوه معمارى هخامنشى ساخته شده است. وجه تسميه آن به خاطر استفاده از سنگ سياه در زيرسازى پايه ستونهاست.
كاخ كوروش (برازجان)
كاخ كوروش در يك كيلومترى جنوب شهرستان برازجان و در حدود پانصد مترى جاده آسفالته برازجان ـ بوشهر قرار گرفته است. اطراف اين مكان را مزارع توتون كارى و نخلستانهاى قديمى احاطه نموده و بدون شك كاخى كه امروز توسط هيأت علمى باستان شناسى مورد كاوش قرار گرفته است تا دريا فاصله زيادى نداشته و به عنوان يك قصر ساحلى در حاشيه خليج فارس و به صورت يك پايگاه جالب توجه و با عظمت كه سيادت دريايى هخامنشيان را در منطقه جنوبى ايران به ثبوت مىرساند، بوده است. اين كاخ در نوع خود بىنظير و از جمله بناهاى تاريخى و مفاخر ملى است كه الگوى پيشرفت معمارى و حجارى هخامنشيان را در بدو تشكيل امپراطورى پس از پاسارگاد كه به امر پايه گذار شاهنشاهى ايران، كوروش كبير ساخته و پرداخته شده، نمايان شده است. كاخ برازجان جلوهاى از شكوه و هنر 25 قرن پيش است و آنچه تاكنون ضمن عمليات اكتشافى ظاهر شده است، عبارت است از بنايى مركب از دوازده ستون در دو رديف شش تايى كه از تركيب دو نوع سنگ سياه و سفيد تشكيل شده است.
كوشك اردشير (تنگستان)
اين بنا بسيار شبيه به كاخ اردشير در فيروز آباد است و از سنگهاى نه چندان هموار كه با ساروج به يكديگر چسبيدهاند، ساخته شده است. زير بناى كوشك به صورت صليب است و اصل بنا داراى تاقهاى گهوارهاى يا ديدهبانى بوده است. اين بنا كه در تنگ ارم واقع شده است به احتمال زيادى جاى استراحت و محلى براى شكار در دشت بزپر بوده است.
قلعههاى تاريخى
قلعه هلندىها (خارك)
قلعه هلندىها در شمال شرقى جزيره خارك قرار دارد. اين قلعه كه در گذشته برج و بارويى داشته و اكنون از بين رفته است، در سال 1747 م. به وسيله «بارون كينپ هاوزن» هلندى بنا گرديد. در سال 1748 م. مقارن با حكومت دوره صفوى كه ايران مورد حمله افاغنه قرار گرفت، هلندىها پس از تعطيلى دارالتجاره بندر عباس، جزيره خارك را مركز خود قرار دادند و اين قلعه را احداث كردند.
قلعه زار خضر خان (تنگستان)
اين قلعه در شمال منطقه اهرم واقع شده و به زار خضر خان تنگستانى منسوب است و در حال حاضر نيز اعقاب و فرزندان او در آن سكونت دارند. اين قلعه در زمان جنگ انگليس و ايران در بوشهر مورد استفاده قرار گرفت و جاى اصابت گلوله توپ بر برج غربى آن هنوز باقى است. قلعه مشتمل بر چهار برج و بارو و قلعه ميانى است. همچنين داراى تأسيسات خصوصى براى ساكنين قلعه مىباشد. ساختمان قلعه از خشت خام و گل ساخته شده است.
برج قلعه (خورموج)
اين برج بقاياى قلعه عظيم خورموج است كه در منطقه خورموج قرار دارد. سبك معمارى آن سلجوقى و متأثر از سبك قلعه سازى دوره ساسانى است كه با استفاده از تاقنماها و گچبرى در آرايش ديوارها و درون اتاقها بنا شده است. قلعه خورموج يكى از آثار شكوهمند تاريخى استان بوشهر است كه در طى زمان تغيير يافته و رو به ويرانى گذاشته است و در حال حاضر تنها يكى از برجهاى آن باقى مانده است.
دژ برازجان (برازجان)
دژ برازجان كه در مركز شهر برازجان قرار دارد تا مدتهاى مديد به عنوان زندان مورد استفاده قرار مىگرفت و در اصل كاروانسرايى از دوره قاجاريه است. اين كاروانسرا ويژگىهاى منحصر به فردى دارد و به همين جهت به عنوان يك اثر ملى به ثبت رسيده است. علاوه بر موارد فوق قلعه جلال خان حاكم بندر ديّر و قلعه ملك در ريشهر نيز از قلاع جالب توجه استان هستند.
برج رستم خان
اين برج در قلعه ده كهنه و در خانه ملك منصور خان شبانكاره قرار دارد و از گل و خشت بنا شده است. بناى اين برج را به يكى از اجداد ملك منصور خان نسبت مىدهند و طبق اظهار مردم محل حدود 170 سال قبل ساخته شده است و بارها مورد تعمير قرار گرفته است.
قصر خسرو
قصر خسرو در جنوب شهر نابند واقع است. اين بناى مخروبه از دوره آل بويه باقى مانده است. از اين قصر يك حصار سنگ و ساروجى و يك مخروبه چهار گوش به طول 85 و عرض 600 متر باقى مانده است. رواقها و عمارت درهم فرو ريخته و آب انبارها شكسته و جاى ورود به قلعه يا قصر و دروازهها و جاى برجهاى جانبى و خارجى قصر به خوبى آشكار است. آقاى احمد اقتدارى اين محل را همان فيلخانه عضدى مىداند.
قصر بساتين
در جنوب شهر نابند آثار خرابههاى قديمى مربوط به دوره آل بويه به چشم مىخورد كه به بساتين معروف است. در بساتين آثار قلعه بزرگى كه داراى آب انبارها و مخازن و چندين حياط و ايوان بوده باقى است. وسعت اين خرابهها حدود 24 كيلومتر است. در مسجد خرابه كنار آبادى بساتين تخته سنگهاى ساختمانى تراشيده عظيم و ته ستونهاى سنگى و الواح شكسته مقابر و كنارههاى آن باقى مانده است. در طرفين آثار قلعه يا قصر بساتين دو قبرستان كهنه وجود دارد.
قلعه بردستان
سبك معمارى اين قلعه همانند قلعه خورموج مىباشد. اين قلعه از سه قطعه با حياط جداگانه محاط در يكديگر و با يك ديوار بيرونى و برجهاى جانبى تشكيل شده است. اين قلعه احتمالاً مربوط به دوره ديلميان مىباشد و در دوره قاجاريه تعمير و ترميم شده است. طول ديوارهاى بيرون قلعه 300 متر و عرض آن در حدود 150 متر است و قلعه در پهنه يك زمين صاف در مدخل روستاى بردستان امروزى بنا گرديده است.
اين قلعه از سه ديوار، سه حياط، چهار برج بيرونى، چهار برج درونى، يك عمارت شاه نشين و دو رديف ديوارهاى داخلى كه داراى غرفه بوده و هر ديوار داخلى داراى هشت تا ده اتاق و غرفه و دو اتاق در انتها و دو قهوه خانه بوده است. همچنين آثار نقب، خندق، آب انبار، مخازن اسلحه و آذوقه، راههاى مخفى در اطراف ديوار خارجى و درون قلعه به چشم مىخورد.
قلعه گنوى
قلعه گنوى در كنار جاده خورموج ـ دير و روبروى روستاى گنوى واقع است. اين قلعه گرداگرد يك تپه طبيعى بنا شده است و قلعه درونى بر روى تپه قرار داشته است. احتمال مىرود كه اين قلعه مربوط به جنبش قرمطيان در سدههاى نخستين اسلامى مىباشد.
قلعه جلال خان حاكم
در بندر دير قلعه نيمه ويرانى به نام قلعه جلال خان حاكم وجود دارد كه آن را به حدود 200 سال پيش نسبت مىدهند. اين قلعه داراى برج مدور سادهاى است كه ظاهرا آن را از آجر، گچ و خاك بنا كردهاند.
قلعه كلات خوانين
در ابتداى ورود به شهر اهرم و در غرب آن آثار قلعه ويرانه كلات خوانين معروف به قلعه باقر خان تنگستانى وجود دارد. اين قلعه از لحاظ نوع بنا، جنس مصالح، سبك ساختمان و اندازه برج و باروها همانند قلعه زائر خضر خان است.
قلعه پيش از اسلام
در ارتفاعات شمالى مشرف بر شهر اهرم، آثار قلعهاى از سنگ و گچ و ملاط ساروج نمايان است كه داراى يك سطحه و چند ديدگاه و مخازن كوچك آب و آذوقه است و در انتهاى گردنه شمالى آثار برج ديدگاه اين قلعه باقى است. اين قلعه را مىتوان به دوران پيش از اسلام و اوايل دوره اسلامى نسبت داد.
قلعه خورموج
قلعه خورموج كه قسمتى از آن به نام قلعه محمد خان دشتى و قسمت ديگر آن به نام قلعه جلال خان معروف بوده در شهر خورموج قرار داد. اين بنا از چهار حصار، چهار قلعه، يك اندرونى، يك عمارت مركزى، تعدادى قراولخانه و اصطبل تشكيل شده است. اصل بنا چهار طبقه بوده و داراى عمارت گوشوارهاى فوقانى زيبايى بوده است. از اين بنا براى سكونت و مقاصد نظامى و ديده بانى استفاده مىشده است. ديوارهاى اين قلعه از سنگ و گچ و ملاط ساروج ساخته شده است. اين قلعه از يك چهار ديوارى بزرگ كه بر چهار گوشه آن چهار برج تشكيل مىشده است سه ديوار درونى با راهروهاى مناسب و سرسراهاى متعدد چهار قلعه را در ميان گرفته است كه دو قلعه آن درونى و ميانى و دو قلعه ديگر در گوشههاى چپ و راست و شمال و جنوب قلعه بنا شده بودند و داراى حياط، سرسرا، قراولخانه، انبار، حمام و ساير تأسيسات بودهاند. شاه نشينها و گوشوارهها به سبك سلجوقى بنا شده بودند. گچبرى ديوارها و درون اتاقها و تزئينات اصلى قلعه بسيار جالب است و سبك بنا با بناسازى و گچبرى و طاق سازى كاخ اردشير در فيروز آباد فارس همانند است.
قلعه گورى
قلعه گورى در سمت شمال شرقى گناوه واقع است. اين قلعه محل سكونت و قلعهدارى عبدالرحمن و يا عبدالله قرمطى بوده است. اين قلعه بر فراز تپهاى به همين نام قرار دارد. ارتفاع تپه مذكور چندان زياد نيست. اين تپه آكنده از گل و مصالح ساختمانى و سفال با بقاياى پى و ديوار در گوشه و كنار و اطراف آن است. هم اكنون اثرى از قلعه به جاى نمانده و تنها تپهاى از خاك برجاست.
قلعه گنوى
گنوى آبادى كوچكى در كنار جاده خورموج ـ دير است. روبروى اين آبادى و در كنار جاده تپه قلعه گنوى وجود دارد. اين تپه حدود 5 متر ارتفاع دارد. قلعه بر گرداگرد يك تپه طبيعى بنا شده بوده و قلعه درونى بر روى تپه واقع بوده است. اكنون از اين قلعه جز پارههاى سنگ و تپه خاك چيزى باقى نمانده است. احتمالاً اين قلعه در روزگار قرمطيان تأسيس شده است.
قلعه بندر طاهرى
در غرب بندر طاهرى قلعهاى وجود دارد كه معروف است كه شيخ جبّاره آنرا ساخته است. اين قلعه داراى دو حياط و يك شاه نشين است. در ورودى آن كنده كارى شده و ايوان سمت چپ و غربى حياط بيرونى گچ برى شده است و اثر هنرى و تاريخى ارزندهاى را به وجود آورده است. گچبرىها و ستونهاى سنگى ايوان غربى قلعه مربوط به اوايل قاجار يا اواخر زنديه است.
تُل گنبد
در شمال شرقى گناوه بقاياى تلهاى قديمى وجود دارد كه به نام تُل گنبد مشهور است. بر روى يك تپه كوتاه گلى بقاياى عمارتى به چشم مىخورد كه آثار رواقها يا غرفههايى به طول 6 متر و عرض 5 متر آشكار است و احتمالاً معبد يا آتشكده بوده است. در نزديكى آن نيز يك آب انبار وجود دارد. سبك ساختمان آن با سبك ساختمانى آتشكدههاى ساسانى شباهت دارد.
تل سوزو
از بندر دير به طرف غرب تا محلى به نام بتانه آثار اتلال آبادىهاى مسكون و شهر و بندر قديمى بادىها و آبادىهاى حومه آن به خوبى آشكار است. بين بتانه و بندر دير تقريبا به فاصله سه كيلومتر بر فراز تپهاى به ارتفاع حدود 500 متر آثار عمارت و ديوارهاى سنگى فرو ريخته و جاى اتاقها و مخازن آب و راهروها باقى است. به نظر مىرسد كه ابنيه واقع بر سطح تل سوزو محل سكونت راهداران يا باجگيران راه بازرگانى بزرگى بوده است كه از سرزمين بين النهرين و چين به اين محل مىرسيده است.
معابد باستانى
معبد كلات (خورموج)
در دامنه كوه مند، در فاصله سى كيلومترى خورموج، در جنوب روستاى حيدرى و در ارتفاعات سنگى مشرف به بستر قديمى رودخانه سيلابى، آثار حجاريهايى در دل صخرهاى بلند وجود دارد كه راه باريكى از سطح بستر رودخانه به سمت اولين مدخل آن در ارتفاع 60 مترى كشيده شده است. نماى خارجى فعلى معبد كلاتى عبارت است از يك مدخل با سقفى قوسى شكل و دو مدخل ديگر و دو حفره به شكل روزنههايى در طرفين سكوى اصلى كه به منزله نورگيرها يا پنجره رواقهاى اصلى معبد عمل مىكنند. به نظر مىرسد قسمت ميانى، مكان جلوس كاهنان يا مقربان و انجام مراسم مخصوص مذهبى بوده است و قربانى يا گنهكار و يا كسى كه بايد عمل مراسم مذهبى در مورد او انجام مىشد روى سكوى ميانى قرار مىگرفت. در بستر خشك رودخانه آثار بندها و آبگردانهايى در اراضى پاى كوه وجود دارد كه حاكى از وجود ميدانى بزرگ در جلو معبد بوده است. سطح اين ميدان را با خاك و سنگ به طور مصنوعى بالا آوردهاند. نكته قابل توجه در معبد كلات وجود چاههاى متعدد در اتاقهاى پايينى است كه به نظر مىرسد جهت دفن اموات يا نگهدارى استخوان آنها حفر شده است.
معبد پوزئيدون (خداى دريا) (خارك)
در جزيرهخارك معبدى وجود دارد كه مورد علاقه و احترام ملاحان است. ساختماناين معبد به يونانيان منسوباست واز تاريخ احداث آن اطلاع صحيحى در دست نيست. درعهد ساسانيان بر روى بقاياى اين معبد، آتشكدهزرتشتى بناشد و پس ازشكست ايرانيان از اعراب و رواج اسلام، اين آتشكده به صورت مسجد درآمد و در داخل آن محرابى در جهت كعبه تعبيه شده است.
آب انبارها و حمامها
آب انبار قوام (بوشهر)
ساختمان آب انبار قوام در محوطهاى در كنار خيابان خليج فارس قرار گرفته است. اين آب انبار بيش از 150 سال عمر دارد و با مصالح محلى و در زمان قاجاريه ساخته شده است. اسكلت اصلى و تاق آن از سنگهاى رسوبى مقاوم با سه دهانه ستون بندى به وسيله چارتاق پوشيده شده است. دو متر از آب انبار خارج از زمين و 60/2 متر در زير زمين قرار دارد. داخل آب انبار با پوشش ساروج خيلى مقاوم ساخته شده است. در نماى خارجى به فاصله معينى پنجرههايى به ابعاد 90×120 سانتىمتر تعبيه شده است كه از داخل با شبكهاى از سنگ پوشيده شده است.
آب انبار درخت يا تنب كرو (برازجان)
حدود دوازده كيلومترى شرق برازجان محوطه وسيعى به نام «آب انبار» يا «تنب كرو» وجود دارد كه بقاياى ديوارهاى غربى آن از قلوه سنگ و ملات گل است. در حال حاضر در محل آب انبار حداقل دو مخزن آب به چشم مىخورد كه به قطر حدود چهار متر به صورت دايرهاى در كف زمين كنده شده و با قلوه سنگ و ملات ساروج استحكام يافته است.
خانههاى قديمى
خانه قاضى (بوشهر)
اين خانه قديمى در مرز محله بهبهانى و شنبدى بوشهر واقع شده است و تزئينات گچبرى در اشكال گل و بوته دارد. در ورودى اين خانه مقرنس كارى شده است و پنجرههاى نفيس منبت كارى با شيشههاى رنگين دارد. اين خانه به خانواده قاضى تعلق دارد.
خانه رئيس على دلوارى (بوشهر)
خانه رئيس على دلوارى در 45 كيلومترى بوشهر در دلوار قرار دارد كه پس از تعمير و نوسازى به يك مجموعه فرهنگى تبديل شده است. موزه مردم شناسى استان بوشهر و ديگر فعاليتهاى سنتى روستايى در اين مكان بر قرار است. مبارزات رئيس على دلوارى بر عليه تجاوز انگليس در بيش از هشتاد سال پيش، خاطرهاى بس شگرف و فراموش نشدنى در ذهن مردم منطقه برجاى گذاشته است.
عمارت ملك (بوشهر)
اين عمارت كه به صورت مجموعه ساختمانى و به حدود يك قرن قبل تعلق دارد، در پنج كيلومترى شهر بوشهر در كنار ميدان بهشتى قرار گرفته است. مساحت زيربناى آن 400 متر مربع است و از قسمتهاى مختلف كه با يكديگر ارتباط دارند تشكيل شده است. اين بنا توسط معماران فرانسوى ساخته شده است. نوع و سبك معمارى از سبك ساختمان سازى دو قرن اخير سواحل خليج فارس كه به «بنگله» معروف است تأثير گرفته است و به اواخر دوران زند و اوايل دوران قاجار مربوط است. به مقتضاى احتياج در دوران قاجار و در زمان اقامت انگليسىها در فاصله سالهاى جنگ بين الملل اول و بعد از آن و همچنين اوايل حكومت خاندان پهلوى، تغييراتى در آن داده شد و تعميراتى صورت گرفت. عمارت داراى يك قسمت استحفاظى، بارو و شاه نشين و قسمتى به صورت چند ايوان و اتاقهاى مسكونى است و در حال حاضر نيازمند تعميرات اساسى است.
علاوه بر بناهاى ياد شده خانهها و عمارتهاى ديگرى نيز در سطح استان وجود دارد كه از نظر پيشينه تاريخى و ويژگيهاى معمارى در خور توجهاند و از ديدنيهاى استان به شمار مىروند.
مهمترين اين خانهها و عمارتها عبارتند از:
ـ عمارت دريابيگى، خانه دهدشتى، عمارت سازمان ميراث فرهنگى، عمارت شهردارى (اميريه) و عمارت كازرونى (اوقاف سابق) در بوشهر.
ـ مركز محلههاى شنبدى و بهبهانى در بوشهر كه بسيار جالب توجه است.
شهرهاى باستانى
بندر سىنيز (بندر ديلم)
در حدود بيست كيلومترى بندر ديلم در حوالى خور امام حسين كه امروزه يكى از مراكز تأسيسات نفتى جنوب است آثار خرابههاى بندر سى نيز باقى مانده است. اين منطقه تا سال 321 ه .ق كه همزمان با آغاز شورش قرمطيان بود بندرى آباد و پر رونق به شمار مىرفت. در اين سال قرمطيان آن را ويران كردند و ديگر هرگز آبادى پيشين خود را باز نيافت. روستاى حصار كه بعد از ده امام حسين عليهالسلام قرار دارد محل حصار غربى شهر سىنيز بود كه آثار ويرانههاى تأسيسات اين شهر هنوز در آن باقى است. اين آثار عبارتند از منطقه مرتفعى آكنده از سنگ و ملات گچ، سنگهاى دريايى، حصار خانهها، آب انبارها و چاهها كه بر روى هم انباشته يا در هم آميختهاند. از خرابههاى اين شهر كوزههايى به دست آمده است كه در داخل آنها تخم گياه ذخيره شده و در زير خاك باقى مانده است.
منطقه باستانى توز (دشتستان)
منطقه باستانى توز در محلى بين روستاهاى زيراه، اردشير آباد و سعد آباد از توابع شهرستان دشتستان در حاشيه رودخانه شاپور دالكى قرار دارد. توز شهرى تجارتى بود كه پارچههاى كتانى ملون و گلابتون دوزى آن معروف بود. رودخانه شاپور كه از نزديك آن مىگذرد غالبا رودخانه توز (توج) ناميده مىشد. آثار توز قديم به صورت ويرانههايى در جلگه آبادىهاى سعد آباد، زيراه و اردشير آباد قرار دارد. بيرون از دره و تپه كنونى روستاى زيراه به طرف غرب و جنوب، خرابههاى فراوانى وجود دارد كه به صورت مزارع يا راههاى پيادهرو و اتومبيل رو و قبرستان و محل تعليف گوسفندان درآمده است. اين نواحى كه همه مملو از ويرانههاى و خرابههاى عمارت و شكستههاى سنگ و سفال و گچ و ملات است، وسعت و قدمت ناحيه توز قديمى را نشان مىدهد.
بندر مهروبان و ديلم (بندر ديلم)
بندر قديمى مهروبان در 24 كيلومترى شمال بندر ديلم قرار داشت. آثار خرابههاى اين بندر هم اكنون به نام «تل امامزاده» مشهور است. بندر ديلم تا پيش از خرابى بندر مهروبان كه در انتهاى راه باستانى معروف اصفهان ـ مهروبان قرار داشت، از بنادر بازرگانى مهم ايران بود. نام ديلم شايد از اسم ديلمون كه نام قديمى جزيره بحرين است گرفته شده باشد. اين بندر در زمان شورش قرامطه و آل بو سعيد نيز از مراكز نشر افكار قرامطه بود و گويا محل تولد حمدان قرامط نيز بوده است.
سيراف (بندر كنگان)
سيراف در جنوب شرقى بندر بوشهر در جوار بندر كوچك طاهرى قرار دارد. اين شهر باستانى بزرگ شامل بنادر سه گانه كنونى يعنى بندر طاهرى، كنگان و ديّر بود. قدمت سيراف با توجه به مدارك تاريخى و كشفيات باستان شناسى به دوره ساسانيان مىرسد. نام اوليه اين بندر «اردشير آب» بود كه در گذر تاريخ به سيراف تبديل شده است. ظاهرا اردشير بابكان در جريان احداث اين بندر به علت اهميت آب و موقعيت سخت جغرافيايى آن يك شبكه گسترده آبرسانى نيز ايجاد كرده بود. اين بندر از بنادر مهم خليج فارس در عهد ساسانيان بود و در منتهى اليه شاهراه بازرگانى مهم ساسانيان كه از شهر گور (فيروز آباد كنونى) مىگذشت قرار داشته است. جاده مفروش سنگى و پهن گور به سيراف راهنماى كاروانهاى بزرگ تجارى بوده كه آنان را به ساحل دريا هدايت مىكرده است. ترقى و شكوه و جلال سيراف در قرون اوليه اسلامى به وقوع پيوست. همزمان با قدرت يافتن آل بويه و تبديل شيراز به مركز نظامى و سياسى، بندر سيراف به علت نزديكى آن به شيراز به يك بندر بازرگانى مطمئن بدل شد و حتى بندرى نظامى نيز به شمار مىرفت. در قرون اوليه اسلامى، سيراف يكى از پر جمعيتترين و آبادترين شهرهاى اردشير خرز (يكى از پنج بخش فارس) محسوب مىگرديد. در حال حاضر آثار باستانى سيراف در جلگه باريكى به طول چهار كيلومتر و به عرض 700 متر مشاهده مىشود. كاوشهاى باستان شناسى سيراف از سال 1345 توسط يك هيئت مشترك باستان شناسى ايران و انگليس شروع گرديد و تا سال 1352 هفت فصل كاوش در اين محوطه باستانى صورت گرفت.
ريشهر (بوشهر)
ريشهر در هفت كيلومترى جنوب شهر بوشهر واقع شده است. قدمت آثار كشف شده آن به هزاره سوم تا هزاره اول پيش از ميلاد مىرسد. از آجر نوشتههاى عيلامى موجود در خرابههاى اين شهر، معلوم مىگردد كه ريشهر در آن عصر به نام «ليان» خوانده مىشده است. ظاهرا ليان به سبب موقعيت خاص جغرافيايى يكى از حلقههاى ارتباطى تمدنهاى شرق و غرب دنياى قديم بوده است، چرا كه مرزهاى جنوبى فلات ايران به سبب همجوارى با دريا و ساير شرايط جغرافيايى، به ساكنان فلات هند اجازه مىداد كه از آبهاى ساحلى براى برقرارى انواع ارتباط تجارى با تمدنهاى فلات ايران و دشت بين النهرين استفاده كنند. نام ريشهر خلاصه شده «ريوارد اردشير» است. اردشير بابكان شهرهاى متعددى در زمان حكومت خود ايجاد نمود و «ريوارد اردشير» يكى از آنهاست كه مىتوان گفت تجديد بناى همان شهر «ليان» بوده است. اين شهر در دوران حكومت ساسانيان يكى از مهمترين مراكز علمى و ادبى محسوب مىشد. ريشهر بعد از اسلام تا سدههايى چند رونق داشت، به طورى كه گفته مىشود اين شهر در قرن شانزدهم ميلادى در حدود دو هزار خانه مسكونى داشت. دو منطقه باستانى «تل پى تل» و «شاه نشين» در همان حوالى ريشهر شناسايى شده است. شهر باستانى ريشهر در تاريخ 24 شهريور ماه 1310 در فهرست آثار ملى ايران به ثبت رسيده است.
آثار تاريخى ده كهنه
در پنج كيلومترى شرق روستاى ده كهنه، بر بالاى ارتفاعات آثار بند، برج، بارو، آب انبار و مخازن قلعهيى وجود دارد كه آن را قلاسوز مىنامند. بر گرداگرد پهنهاى به طول 800 پا و عرض تقريبى 600 پا، آثار ديوار قلعه مشاهده مىشود كه جاى برجهاى اصلى و فرعى آن باقى است. قلعه كوچكترى نيز در داخل اين قلعه وجود داشته است. در انتهاى ضلع شرقى قلعه، چاهى با عمق زياد در سنگ كوه حفر شده و محل ذخيره آب بوده است. در اطراف قلعه آثار برجهاى ديدبانى نيز به چشم مىخورد. احتمالاً اين دژ نظامى و به دوران ديلميان و اتابك چاولى تعلق داشته است.
آثار سعد آباد
در ضلع جنوبى آبادى سعد آباد مركز بلوك شبانكاره، پهنه سنگى صخره مانندى است. در بدنه اين صخره و در جانب مقابل آن آثار سد بندى و مقاسم آب ديده مىشود. حدود 300 متر پايينتر، به طرف مغرب آثار پل و بند و سد ديگرى است كه آثار پايهها و ميلههاى پل در كنار رودخانه در طرف باقى است و قسمتى از تخته سنگهاى بزرگ و تراشيده آن در كنارههاى رودخانه و در داخل آب هويدا است. در منطقه سعد آباد سنگهاى تراشيده و تخته سنگهاى كوچك و بزرگ مصنوع كه از عمارات و تأسيسات قديمى استخراج شده، زياد به چشم مىخورد و مردم از آنها در بناسازى جديد استفاده كردهاند.
مساجد قديمى
مسجد بردستان
در كنار روستاى بردستان در شهرستان ديّر و در ميان يك گورستان قديمى كه بر تپهاى مملو از قبور كهنه قرار دارد، مسجد بردستان واقع شده است. اين مسجد از يك عمارت مربع مستطيل با يك مدخل كوچك و شبستان وسيع تشكيل شده است. شبستان براى روشنايى و هواگيرى، فضاهاى درگاه مانندى دارد كه از داخل و خارج با گچبرىهاى زيبايى تزئين شدهاند. بر فراز شبستان، بادگيرى به سبك معمول جنوب ايران ساخته شده است كه خنكى و مطلوبيت هواى درون شبستان را تأمين مىكند. بر در ورودى مسجد كه در طرفين آن دو سكوى سنگى در زير طاقى تعبيه شده است، لوحهاى مرمرين قرار دارد كه نشان مىدهد، بناى مسجد در سال 1273 ه .ق توسط حيدر خان دشتى تعمير شده است. در درون يكى از اتاقهاى مسجد كتيبهاى بر روى چوب وجود دارد كه تاريخ تعمير مسجد را در سال 852 ه .ق نشان مىدهد. بنابراين مسجد بردستان پيش از تاريخ 852 ه .ق بنا شده است و گمان مىرود از بناهاى قرون اوليه اسلامى باشد.
مسجد شيخ سعدون
مسجد شيخ سعدون كه به مسجد شاه و مسجد كوفى نيز معروف است و در محله شاه آباد قرار دارد. اين بنا از مساجد قديمى شهرستان بوشهر است كه شخصى به نام شيخ سعد از اهالى عربستان آن را احداث كرده و مسجد نيز به نام وى نامگذارى شد. در حال حاضر مراسم بزرگ تعزيه در آن برگزار مىشود.
مسجد ملا على كوشكنار
در ابتداى شهر كوشكنار مسجد كوچكى با شبستان كه گچبرى آن شباهتى به مسجد بردستان دارد، ديده مىشود. درب اين مسجد چوبى است و دماغه آن كنده كارى شده است. گنبد گچى بر فراز پله كان مأذنه قرار دارد و چندين بار تعمير شده است. داخل شبستان مقرنس كارى شده است. قسمتهاى زيادى از تزئينات شبستان از بين رفته است. قرينه سازى و تبعيت از تجسم گل و دائره و ستاره و تقليدى از سبك كنده كارى و سنگتراشى «رزاس» ايرانى در همه اين تزئينات به چشم مىخورد. تاريخ بناى اصل مسجد معلوم نيست. احتمالاً قدمت آن در حدود سال هشتصد قمرى باشد و آخرين تعميرات آن مربوط به دوران اخير است.
مقابر و امامزادگان
زيارتگاه امامزاده سليمان
در كنار جاده گناوه ـ ديلم در محل تل امامزاده، مرقد امامزاده سليمان بن على عليهالسلام واقع شده است. اين امامزاده گنبد عظيم كاشيكارى با قاعده بزرگ و سطح پلكانى به رنگ آبى تيره دارد كه در بعضى نقاط آن كاشيهاى زرد و سفيد نيز به كار رفته است. اين امامزاده يك عمارت مستطيل شكل است. گنبد امامزاده و محل مقبره و رواقهاى متصل به آن در ضلع شرقى عمارت بنا شدهاند. اين گنبد دوازده تركى است و سبك معمارى آن جلوهاى از معمارى قديم سواحل خليج فارس و مشابه گنبد دانيال نبى در شوش و گنبد امامزاده مير محمد در خارك است و تا حدودى از سبك معمارى معبد سازى هند تأثير گرفته است. تاريخ بناى اين گنبد جديد است و حدود 70 سال برآورد مىشود، ولى چهار تاقىهاى متصل به در ورودى ظاهرا مدخل معبدى است كه پس از احداث شبستان به عنوان سايبان در ورودى حياط غربى از آن استفاده مىشده است.
امامزاده عبدالمهيمن
در شهرستان بوشهر در نزديكى ريشهر قديم، مقبره و زيارتگاهى وجود دارد كه به نام امامزاده عبدالمهيمن معروف است. عمارت اين بنا بسيار قديمى است و تعميرات جديدى در آن صورت گرفته است. گنبد شلغمى شكل آن حكايت از گنبد سازى دوران قاجاريه دارد. در ورودى آن از چوب ساخته شده است و سبك چوب سازى قديمى نواحى خليج فارس را به خوبى حفظ كرده است. آنچه بر لوحه رواق داخلى امامزاده نوشته شده نشان مىدهد امامزاده عبدالمهيمن از اعقاب حضرت على عليهالسلام كه سيدى فقيه و پاك سيرت بوده است و در سال 312 ه .ق در بوشهر فوت و مدفون شده است.
بقعه امامزاده مير محمد (محمد حنفيه)
اين بقعه در جزيره خارك واقع شده و از يادگارهاى صدر اسلام است. اين بقعه يك گنبد هرمى شكل مضرس و يك گنبد كوچك مدور دارد. درون فضاى آن مزين به كاشيكارى ستارهاى و هشت ضلعى عهد مغول است و بر روى كاشىهاى آن تاريخ 738 ه .ق قيد شده است. مردم بر اين باورند كه اين بقعه مدفن محمد حنفيه فرزند حضرت اميرالمؤمنين عليهالسلام است. كتيبهاى بدين مضمون در آن وجود دارد: «هذه المشهد اميرالمؤمنين محمد بن اميرالمؤمنين على».
امامزاده ميرارم
امامزاده «ميرارم» يا «پيرارم» يا «پير چهل گزو» در جنوب شهر خورموج واقع شده است. درون بقعه كه محل مقبره پير چهل گزو است، ضريح و معبدى وجود ندارد. مقبره با سنگى قديمى و سخت به طول 12 متر با تراش اسليمى و نقش سروك سازى بسيار ظريف بر روى پايهاى مستطيل شكل به طول 5/13 متر و عرض 5/2 متر قرار دارد. بر روى پايه طويل، سنگ تراشيده ترنجى و اسليمى به ارتفاع 35 سانتى متر با دو لچك كوچكتر در بالا و پايين و يك اسليمى پهن و عريض در وسط قرار دارد. در كنار اين سنگ اسليمى شكل، خطوط و نقوش ظريف در اندازههاى مختلف به چشم مىخورد. دو پايه آتشدان سنگى نظير آتشدانهاى سنگى دوره هخامنشى بر روى اين سنگ قرار گرفته است. علاوه بر آن يك قطعه سنگ بيضى شكل در داخل بقعه و بر روى آن وجود دارد كه قابل جابجا شدن است. يك طرف آن نقش زن و مردى كه دست در دست هم دارند، حجارى شده است. به نظر مىرسد اين سنگ به زمانهاى بسيار دور پيش از اسلام و به دوران سلطه يونانيان و عهد سلوكيان مىرسد. مردم خورموج بر اين باورند كه اين مقبره مدفن ميرارم فرزند سام پسر نوح پيامبر است.
آرامگاه سيبويه
اين آرامگاه در ابتداى شاخه ميانى و شمالى دره ليل سيراف واقع شده و عبارت از بناى كوچكى از سنگ و گچ با گنبدى بر فراز آن است. در اواخر پاييز 1345 ه .ش هيئت باستان شناسى دانشگاه آكسفورد از درون بقعه خاكبردارى كرد كه دو قبر در عمق يك و دو مترى كشف شد؛ قبر بزرگى با صندوقى مكعبى شكل و لوحه خط كوفى بسيار زيبا و قبر ديگرى با عرض كم و بدون سنگ قبر كه با سنگ آهك محلى تراشيده، مكعب صندوقچه قبر را پوشاندهاند و ظاهرا متعلق به فرزند صاحب مقبره يا زوجه او است. اين قبر، منسوب به سيبويه است. اما نظر ديگرى نيز هست كه صاحب قبر را «ابو سعيد حسن بن عبدالله النحوى سيرافى» از دانشمندان علم نحو و شارح آثار سيبويه مىدادند.
بقعه پير هداف
اين بقعه محل دفن يكى از امراى عرب مىباشد. احتمالاً هداف يكى از سرداران شهرك مرزبان فارس بوده باشد كه در جنگ با اعراب كشته شده و توسط اهالى توز در اين محل به خاك سپرده شده باشد. همچنين احتمال دارد كه اين مكان قبلاً معبد يا آتشكده يا نيايشگاه زرتشتى اواخر دوران ساسانى بوده باشد. اين بقعه بين اردشير آباد و زيراه واقع است. اطراف آن قبرستان وسيعى وجود دارد. در چهار طرف بنا آثار چهار برج وجود دارد كه احتمالاً مربوط به عهد ساسانى و پيش از اسلام است.
مقبره بى مره
مقبره بى مره يا بىبى مريم در شرق محله بابا على شاه گناوه واقع است. گنبد اين مقبره از گل و گچ ساخته شده و همانند مقابر خضر و الياس جنوب ايران است. بر روى مقبره سنگى مربوط به سده هشتم و نهم هجرى قمرى وجود دارد. امكان دارد نام اين مقبره از نام قديمى آشورى خليج فارس يعنى مره تو گرفته شده باشد.
مقابر گنخك هيبرونى
گنخك بين كاكى و آبدان در مسير جاده كاكى ـ بردستان و كاكى ـ دير واقع است. در گنخك هيبرونى آثار قبور قديمى وجود دارد كه در دامنه صخرههاى سنگى كنده شده و همانند دخمههاى كوه بنگ گناوه و يا دخمههاى سيراف هستند. احتمالاً اين گورها مربوط به پيش از اسلام و يا مربوط به قبل از ديلميان و يا اتابكان بوده باشند و متعلق به يهوديان است.
كليساها و ديگر اماكن
كليساى مسيح مقدس
اين كليسا در شهر بوشهر قرار دارد و ساختمان آن نمونه بسيار جالبى از فنون معمارى در ايران است. تمام پنجرههاى آن شيشههاى الوان ايرانى دارد و تلفيقى از سمبلهاى معمارى مسيحى و ايرانى است.
كليساى قديمى جزيره خارك
در قسمت غربى جزيره خارك بقاياى يك كليسا و يك صومعه وجود دارد كه احتمالاً به مسيحيان زمان ساسانيان تعلق دارد. در داخل اين كليسا قبرى با قطعات بزرگ سنگ تراشيده شده است و صحن سه گانهاى دارد كه به سبك معمارى ساسانى قسمت ميانى آن از قسمت جانبى آن بزرگتر است. تزئينات حجارى شده به بناى ساسانى تاق بستان كرمانشاه شباهت دارد. از اين رو مىتوان گفت كه اين كليسا حدود سده پنجم يا ششم ميلادى بنا گرديده است. اين كليسا از دهليز، صحن اصلى، محل همسرايان و محراب و جامه خانه تشكيل شده است. پيرامون صحن و جاى همسرايان ميدانهاى وسيعى است كه به سه جناح صومعه منتهى مىشود. صومعه حدود شصت حجره دارد كه هر يك از سه قسمت كوچك تشكيل شده است.
گور دختر
بناى گور دختر شبيه به مقبره كوروش كبير در پاسارگارد است و قدمت آن به سده ششم قبل از ميلاد برمىگردد. اين بنا از 24 قطعه سنگ تشكيل شده است و در سنگها سوراخهايى تعبيه شده كه با بستهاى آهنى به هم وصل مىشود. همچنين عناصر هنر اوراتويى مانند شيروانى دو شيبه و نيز عناصر معمارى ايلامى معبد چغازنبيل را مىتوان ديد. اين بناى ارزشمند در سال 1376 به شماره 1897 در فهرست آثار ملى ايران به ثبت رسيده است و هر گونه دخل و تصرف در آن تا شعاع 100 مترى جرم محسوب مىشود.
غار تاريخى چهل خانه
در شمال سعد آباد از توابع برازجان، در مسير رودخانه شاپور، تعداد زيادى دخمه به صورت اتاقكهاى كوچك كنده شده است. دخمههاى سمت راست رودخانه به صورت مجتمع در كنار هم قرار گرفتهاند و تعداد آنها از دخمههاى سمت چپ رودخانه بيشتر است. در ايوان جلو اتاقها محل عبور و نشستن و شايد محلى براى دفاع تعبيه شده است. از هر راهرو به درون اتاق و راهرو ديگر راههاى ى كنده شده است و همچنين براى رسيدن به قسمت پايين آن و دسترسى به آب رودخانه، آثار پلكانهاى ساخته شده از سنگ و گل ديده مىشود. چهل خانه همان طورى كه از اسمش پيداست به معنى وجود چهل خانه در اين مكان است. گفته مىشود چهل خانه به معناى چله خانه نيز هست، كه مرتاضان و زاهدان در آن زندگى مىكردند. با مطالعاتى كه راجع به اين نوع دخمهها در نقاط مختلف ايران انجام گرفته، احتمال مىرود كه آنها از نوع دخمههاى تدفينى دورههاى مادى و ساسانى باشند.
آتشكده مند
آتشكده كوه مند در 20 كيلومترى خورموج واقع است. اين آتشكده در دل كوه مند تراشيده شده و داراى تالارى چهارگوش است كه در وسط آن آتشدان مدورى قرار گرفته است.
آتشكده بابا كلو
آتشكده بابا كلو در 18 كيلومترى گناوه بين آبادىهاى مال خليفه و مال قائد واقعاست. اين محل كه از چهار طاقى كهنهيى با دو دهنه و پىهاى سنگ و گچ تشكيل شده است، در گويش محلى «بكلو» گفته مىشود و معروف است كه محل آتشكده قديمى بوده است.
ديگر آثار باستانى استان بوشهر به تفكيك شهرستان عبارتند از:
بوشهر
رديفموزه يا بناى تاريخىموقعيتنوع اثردوره
1قبر ژنرالبوشهرمقبرهدوره اسلامى
2گورستان انگليسيهابوشهر، دواسمقبرهقاجاريه
3بافت قديم بوشهربوشهربافت شهرىقاجاريه
4عمارت تنگستانىبوشهرساختمانقديمىقاجاريه
5حمام امامزادهبوشهرحمامقاجاريه
6عمارت دهدشتىبوشهرساختمانقديمىقاجاريه
7مسجد آل عصفوربوشهرمسجددوره اسلامى
8مسجد جمعهبوشهرمسجددوره اسلامى
9مسجد دهدشتىبوشهرمسجددوره اسلامى
10آرامگاهشيخحسينچاكوتاهىبوشهرمقبرهقاجاريه
11دبيرستان سعادتبوشهرساختمانقاجاريه
12مدرسه گلستانبوشهرساختمانقاجاريه
13عمارت گلشنبوشهرساختمانقاجاريه
14عمارت طيببوشهرساختمانقاجاريه
15ساختمان ايرانىبوشهرساختمانقاجاريه
16گور دخمههاى خاركخاركبناى تاريخىدوره تاريخى
17گورستان شغاببوشهرمحوطه باستانىايلامى
18قلعه ريشهربوشهرمحوطه باستانىايلامى
19منطقه تاريخى ماهميروبوشهرمحوطه باستانىدوره تاريخى
رديفموزه يا بناى تاريخىموقعيتنوع اثردوره
20منطقه تاريخى دستكبوشهرمحوطه باستانىدوره تاريخى
21منطقه تاريخى هزار دستانبوشهرمحوطه باستانىدوره تاريخى
22ديوار ساحلى جلالىبوشهرمحوطه باستانىدوره تاريخى
23چاه باغبوشهرمحوطه باستانىدوره اسلامى
24قبرستان اسلامى ريشهربوشهرقبرستاندوره اسلامى
25تل پى تلبوشهرمحوطه باستانىدوره تاريخى
26كليساى ظهوربوشهركليسادوره اسلامى
27كليساى ارامنه گريگورىبوشهركليسادوره اسلامى
28بانك استقراضى روسبوشهرساختمانقديمىقاجاريه
29مجموعه حاج رئيسبوشهرساختمانقديمىقاجاريه
30ساختمان سفيد سبزآبادبوشهرساختمانقديمىقاجاريه
31عمارت رشيدىبوشهرساختمانقديمىقاجاريه
32عمارت قند و شكربوشهرساختمانقديمىقاجاريه
33عمارت گمركبوشهرساختمانقديمىقاجاريه
34عمارت اميريهبوشهرموزهقاجاريه
تنگستان
رديفموزه يا بناى تاريخىموقعيتنوع اثردوره
1قلعه زائر خضرخاناهرمقلعه مسكونىقاجاريه
ديلم
رديفموزه يا بناى تاريخىموقعيتنوع اثردوره
1قلعه آقا خان ليراوىروستاى حصارساختمانقاجاريه
گناوه
رديفموزه يا بناى تاريخىموقعيتنوع اثردوره
1غار توديبگناوهتاريخى، طبيعىپيش از تاريخ
2بقعه سليمان بن علىگناوهامامزادهدوره اسلامى
3بىبى مريم (بى مره)گناوهزيارتگاهاسلامى
4برج خانبندر ريگساختمانقاجاريه
5حسينيه خانبندر ريگحسينيهقاجاريه
6تپه گيشهربندر ريگمحوطه باستانىدوره تاريخى
دير رديفموزه يا بناى تاريخىموقعيتنوع اثردوره
1قلعه بردستانبردستانقلعهقاجاريه
2حمام جمجمحمامقاجاريه
كنگان
رديفموزه يا بناى تاريخىموقعيتنوع اثردوره
1قلعه نصورىبندر طاهرى ـ كنگانقلعهقاجاريه
دشتستان
رديفموزه يا بناى تاريخىموقعيتنوع اثردوره
1پل مشيربوشهر ـ برازجانپلقاجاريه
2كاروانسراى دالكىدالكىكاروانسراقاجاريه
3سد سباروستاى كاخ سرخسددوره تاريخى
4چرخاببرازجانمحوطه باستانىهخامنشى
رديفموزه يا بناى تاريخىموقعيتنوع اثردوره
5تل مربرازجانتپه باستانىدوره تاريخى
6آثار دهقائددهقائدمحوطه باستانىدوره تاريخى
7تل خندقبرازجانمحوطه باستانىدوره تاريخى
8گور دخترپشت كوه، بزپرمقبرههخامنشى
9كوشك اردشيرپشت كوه، بزپركاخساسانى
10سنگ سياهسعدآباد ـ درودگاهمحوطه تاريخىدوره تاريخى
11آثار بارگاهىسعدآباد ـ درودگاهمحوطه تاريخىدوره تاريخى
12بقعه شيخ منصور خزائىزيارتامامزادهقرن نهم
دشتى
رديفموزه يا بناى تاريخىموقعيتنوع اثردوره
1محرابه موندخورموج ـ كوه مندمسكندوره تاريخى
2قلعه محمدخان دشتىخورموجقلعهقاجاريه
3قلعه دخترلاور ساحلىقلعهساسانى
4حسينيه ميرزاخورموجحسينيهقاجاريه
5مسجد ميرزاخورموجمسجدقاجاريه
6عمارت شيرينهخورموجمسكنقاجاريه
این رده در حال حاضر حاوی هیچ صفحه یا پرونده‌ای نیست.
