رده:آثار و بناهای تاریخی و گردشگری استان آذربایجان شرقی

جاذبه‏هاى طبيعى و تاريخى

آذربايجان شرقى به علت موقعيت خاص اقليمى و جغرافيايى داراى مكان‏هاى ديدنى و تفريحى بسيارى مى‏باشد كه مهم‏ترين آنها عبارتند از:

شهرستان تبريز

درياچه تالاب قورى گؤل مسير جاده تهران ـ تبريز

چشمه تاپ تاپان 5 كيلومترى آذر شهر

چشمه آب معدنى كندوان 22 كيلومترى جنوب اسكو

جزيره اسلامى (شاهى) درياچه اروميه

ارتفاعات سهند 50 كيلومترى جنوب تبريز

ارتفاعات سلطان سنجر 15 كيلومترى شرق زنوز

ارتفاعات سلطان داغى نزديكى شهر اسكو

ارتفاعات موروداغ 36 كيلومترى غرب تبريز

غار اسكندر 30 كيلومترى تبريز ـ روستاى سعيد آباد

دره ليقوان جنوب شرقى تبريز

دره سعيد آباد جاده ترانزيتى تهران ـ تبريز

كاخ شهردارى ميدان ساعت تبريز

عمارت ائل گؤلى 7 كيلومترى جنوب شرقى تبريز

عمارت ربع رشيدى خيابان عباسى تبريز

قلعه آق گنبد جزيره اسلامى

خانه مشروطيت شهر تبريز

غار قدمگاه روستاى باداميار آذر شهر

گورستان شادباخ مشايخ 6 كيلومترى جنوب شرقى تبريز

گورستان كججان سردرود اسكو

گورستان قدمگاه روستاى باداميار آذر شهر

گورستان پير حيران باغات آذر شهر

گورستان آخماقيه 13 كيلومترى شمال شرقى اسكو

گورستان اسفنجان توابع اسكو

گورستان خسروشاه 6 كيلومترى اسكو

موزه تبريز

اين موزه با زير بناى 3000 متر مربع در سال 1336 ساخته شده و از سال 1341 رسما فعاليت خود را آغاز كرده است. اين موزه از سه بخش «باستان شناسى»، «مردم شناسى» و «تاريخ مشروطيت» تشكيل شده است. آثار باستانى آن حاصل حفاريهاى انجام شده در مناطق مختلف اين استان مى‏باشد كه پيشينه برخى از آنها به 4000 سال پيش از ميلاد مى‏رسد. در بخش مردم شناسى نحوه زندگى، شيوه معيشت، پوشاك و آداب و رسوم مردم گوشه و كنار كشور به نمايش گذاشته شده است. بخش مشروطيت شامل عكسها و مدارك مربوط به انقلاب مشروطه همراه با آثارى از ستارخان و باقرخان (سردار و سالار ملى) است. اين موزه در خيابان امام خمينى جنب مسجد كبود واقع شده است.

موزه ارامنه

در سال 1345 توسط خليفه‏گرى ارامنه در كليساى مريم مقدس، موزه‏اى احداث شد كه انواع اشياء عتيقه كه نزد خانواده‏هاى ارمنى بود، گردآورى و در موزه جاى داده شده است.

موزه حيات وحش

اين موزه در محل اداره محيط زيست استان قرار دارد و انواع خشك شده‏اى از جانوران بومى آذربايجان را به نمايش مى‏گذارد.

شهرستان اهر

تالاب يوسفلو 33 كيلومترى شرق اهر

تالاب ديب سيز 25 كيلومترى شرق اهر

تالاب خرمالو 42 كيلومترى جنوب غربى اهر

ارتفاعات كمتال ارسباران

ارتفاعات قوشاداغ ارسباران

قلعه جوشين 26 كيلومترى غرب ورزقان

حمام كردشت كناره رود ارس روستاى كردشت

سنگ نبشته سقندل شرق ورزقان

بازار قديمى شهر اهر

رباط شاه عباس گؤيجه بئل 24 كيلومترى اهر

مسجد جامع اهر

مقبره شيخ شهاب الدين اهرى اهر

شهرستان بستان آباد

غار آغ بولاق جنوب روستاى قره چمن

آب گرم داخل شهر

شهرستان بناب

بندر رحمانلو عجب شير

بنادر دانالو، زينت لو 25 كيلومترى عجب شير

تالاب قبادلو 22 كيلومترى شمال غربى عجب شير

جزيره قويون داغى (كبودان) درياچه اروميه، 12 كيلومترى رحمانلو

جزيره اشك درياچه اروميه

جزيره آرزو درياچه اروميه

جزيره اسپير درياچه اروميه

قلعه ضحاك 28 كيلومترى شرق عجب شير

مسجد مهرآباد ميدان مهر آباد بناب

شهرستان سراب

چشمه الله حق روستاى الله حق سراب

چشمه آبرس 11 كيلومترى شمال سراب

چشمه سراب جنوب غربى سراب

آيى قالاسى روستاى شيران سراب

تپه باستانى قلعه جوق شمال سراب

تپه باستانى امام چاى روستاى امام چاى سراب

سنگ نبشته نشتبان شمال شرقى سراب

مجموعه بازار شهر سراب

سنگ افراشت‏هاى قيرخ قيزلار شمال شرقى سراب

مسجد اسنق روستاى اسنق محال‏آلان بر آغوش سراب

مسجد جمال آباد روستاى جمال‏آباد محال‏آلان بر آغوش

مسجد جامع سراب

بقعه شيخ اسحاق روستاى خانقاه سراب

امام‏زاده بزرگ جنوب غربى سراب

شهرستان شبستر

بندر شرفخانه 30 كيلومترى جنوب شبستر

بندر آق گنبد جزيره اسلامى

ارتفاعات ميشو شمال درياچه اروميه

روستاى تاريخى سيس 14 كيلومترى شبستر

مسجد جامع تسوج شبستر

مقبره شيخ محمود شبسترى شبستر

شهرستان كليبر

دره پيغام شمال و جنوب كليبر

منطقه حفاظت شده ارسباران كليبر

قلعه جمهور (بابك) كليبر

قلعه پشتو هوراند كليبر

قلعه پيغام جاده اهر ـ كليبر

قلعه نودوز 25 كيلومترى جنوب شرقى اهر

قلعه آوارسين 22 كيلومترى جنوب خدا آفرين

قلعه قهقهه هوراند كليبر

پل‏هاى خدا آفرين خدا آفرين

منطقه تاريخى قوبول دره سى هوراند كليبر

تپه باستانى اژدها داشى هوراند كليبر

شهرستان مراغه

تالاب آلماگلى جنوب شرقى ارتفاعات سهند

چشمه ورجوى 5/8 كيلومترى جنوب مراغه

چشمه گشايش 14 كيلومترى جنوب شرقى مراغه

غار مامپوئيل (كبوتر) 25 كيلومترى جنوب شرقى مراغه

دره گشايش 20 كيلومترى جنوب شرقى مراغه

تالاب قره قشلاق جنوب شرقى درياچه اروميه

قلعه قيزلار قالاسى جنوب غربى اروميه

مسجد ملا رستم ميدان ملا رستم شهر مراغه

مسجد معز الدين ميدان خشكبار شهر مراغه

مسجد شيخ بابا شهر مراغه

مسجد جامع مراغه

مقبره اوحدى مراغه‏اى مراغه

امام‏زاده معصوم 6 كيلومترى جنوب شرقى مراغه

مسجد عطاء الله خيابان امام خمينى مراغه

گنبد سرخ مراغه

گنبد مدور مراغه

گنبد كبود مراغه

گنبد غفاريه مراغه

گؤى برج مراغه

موزه مراغه

در سال 1355 در كنار مقبره اوحدى مراغه‏اى كتابخانه‏اى احداث شد كه هم‏زمان بخشى از آن با اندك تغييراتى به صورت موزه درآمد. آثار ارائه شده در موزه مراغه مربوط به هزاره اول پيش از ميلاد و دوره‏هاى اشكانى و ساسانى است كه در بخش‏هاى جداگانه‏اى به نمايش درآمده است.

شهرستان مرند

چشمه معدنى صوفيان 5/4 كيلومترى صوفيان

آبشار آسياب خرابه 27 كيلومترى علمدار

ارتفاعات كيامكى هادى شهر

غار دوگيجان شرق مرند

حيات وحش كيامكى قلعه كيامكى داغ

قلعه سن سارود 26 كيلومترى شمال مرند

كليساى سن استپانوس 16 كيلومترى غرب جلفا

شهرستان ميانه

تالاب ماهى آباد 20 كيلومترى شمال ميانه

ارتفاعات بزغوش شمال غربى ميانه

قيزلار قلعه سى 2 كيلومترى شمال پل ميانه

پل دختر 20 كيلومترى جنوب شرقى ميانه

پل راه‏آهن روى رودخانه «شهر چاى» ميانه

كاروانسراى جمال آباد 35 كيلومترى ميانه

مسجد ترك روستاى ترك ميانه

امام‏زاده اسماعيل جنب مسجد جامع ميانه

شهرستان هريس

گورستان هيق خانمرود هريس

بقعه شيخ اسحاق روستاى خانقاه خانمرود

شهرستان هشترود

تالاب يانيق گلى 31 كيلومترى جنوب غربى هشترود

تالاب بزوجق گلى 50 كيلومترى غرب هشترود

تالاب قوشاگلى 31 كيلومترى جنوب غربى هشترود

تالاب زولبين گلى 42 كيلومترى غرب هشترود

قلعه ضحاك راه آهن تهران ـ تبريز

با توجه به وسعت و گستردگى اماكن ديدنى استان، امكانات لازم براى جهانگردى در اين استان بسيار اندك است. در اين استان در سال 1377 تعداد 23 هتل با 787 اطاق و 1717 تخت و تعداد 147 مسافرخانه با 1435 اطاق و 3690 تخت وجود داشته است.

از لحاظ توزيع، نيز اين مراكز وضع مطلوبى ندارند و اكثر آنها در مركز استان متمركزند.

تعداد 11 هتل و 38 مسافرخانه در تبريز وجود دارد و شهرهايى چون هوراند، بناب، زنوز، خسروشهر، زرنق، سردرود، شند آباد، صوفيان، عجب شير، قره آغاج، كليبر، كاوكان، ملكان، ورزقان، هادى شهر و هريس فاقد هتل مى‏باشند.

شهرهاى ميانه و جلفا هر كدام داراى دو هتل و ساير شهرهاى استان داراى يك هتل مى‏باشند.

آثار و بناهاى تاريخى

آذربايجان شرقى به علت پيشينه تاريخى و اهميتى كه در قرون مختلف داشته، سرشار از بناها و آثار تاريخى از هزاره دوم ق.م تا اواخر دوره قاجاريه مى‏باشد كه در اين قسمت به برخى از آنها اشاره مى‏شود:

شهرستان تبريز

مسجد كبود

مسجد كبود يا عمارت مظفريه كه در قسمت شمالى خيابان امام خمينى قرار گرفته است، از بناهاى دوران حكمرانى جهانشاه قره قويونلو است كه در سال 870 ه .ق بنا شده، بعدها در اثر زلزله و عوامل ديگر به خرابه‏اى مبدل گرديده است، ولى آنچه از كاشى‏كارى‏هاى معرق پر آب و رنگ و نمونه‏هاى برجسته‏ى خطوط رقاع و كوفى و نستعليق قسمتهاى مختلف آن به جاى مانده، نشان دهنده‏ى عظمت ديرين اين بناست.

بانى اين بنا، صالحه دختر جهانشاه پسر قره يوسف از امراى قره قويونلو است. در زمان آبادى، اين بنا در فيروزه‏ى اسلام مى‏ناميدند، و اين نام گذارى به مناسبت رنگ كاشى‏هاى معرق ظريف نماى خارجى و درونى آن بوده كه اغلب رنگ فيروزه‏اى و كبود داشته است.

نام اين مسجد را به گويش محلى، گوى مسجد و در فارسى مسجد كبود ضبط كرده‏اند، ولى در گذشته به خاطر كتيبه‏اى كه در طاق درگاه آن قرار داشته و اكنون نيز باقى است و بر روى آن جمله‏ى «العمارة مباركه المظفريه» نقر گرديده، آن را مسجد و عمارت مظفريه مى‏خواندند.

اين بنا به شماره 169 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

مسجد على شاه (ارگ عليشاه)

بناى ارگ تبريز باقى مانده‏ى مسجدى است كه بين سالهاى 716 الى 724 ه .ق به وسيله تاج الدين على شاه جيلان تبريزى وزير اولجايتو و ابوسعيد بهادرخان، ساخته شده است. در حال حاضر از آن بناى عظيم و مشهور، فقط قسمتى از ديوارهاى آجرى محكم و قطور آن باقى مانده و بقيه‏ى بنا به تدريج خراب شده است.

اين بنا به شماره 170 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

مسجد جامع

مسجد جمعه در مدرسه طالبيه، بازار صفى واقع است. اولين بانى آن معلوم نيست، ولى پس از آنكه در اثر زلزله ويران گرديد، حسينقلى خان دنبلى مجددا بر همان محل قديم آن را بنا كرد. طول مسجد 60 متر و عرض آن 20/15 متر است كه با طاقهاى ضربى آجرى پوشيده شده است. سر در مدرسه طالبيه و سر در مسجد جامع كتيبه‏هاى برجسته‏اى از سنگ مرمر نصب گرديده كه شرح تعميرات انجام يافته در دوره‏ى قاجاريه و موقوفات مدرسه و فرمانى روى آنها حك شده است. در يكى از اتاقهاى كم عرض سمت غربى قسمت اول مسجد، سنگ مرمر صافى به طول 72/1 و عرض 12/1 متر به ديوار جنوبى طاق نصب و فرمانى از شاه تهماسب اول (984ـ930 ه .ق) در 12 سطر به خط ثلث برجسته روى آن نوشته شده است كه از لحاظ تاريخى داراى اهميت است. اين بنا به شماره 171 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

مسجد استاد و شاگرد

اين مسجد در خيابان فردوسى تبريز قرار دارد و در زمان امير حسن چوپانى ملقب به علاء الدين ساخته شده، به نام سليمان نواده‏ى هلاكو خان مغول شهرت گرفته بود. از اين رو عده‏اى آن را سليمانيه و برخى علائيه مى‏خوانده‏اند، ولى چون تحرير قسمتى از كتيبه‏ى مسجد به خط خواجه عبدالله صيرفى و قسمتى را شاگرد او نوشته، لذا اين مسجد به نام استاد و شاگرد ناميده شده است. محققين بر اين باورند كه اين مسجد در حدود سال 742 ه .ق در محل مسجد سليمانيه كه از بناهاى قديمى تبريز بوده و در اثر زلزله به كلى ويران شده، بنا گرديده است. اين بنا به شماره 880 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

ربع رشيدى

ربع رشيدى كه امروز فقط آثار مختصرى از آن باقى مانده، از بناهايى است كه توسط خواجه رشيد الدين فضل الله، وزير سلطان محمود غازان در محله باغميشه تبريز ايجاد شده است. ربع رشيدى در زمان آبادانى شامل 24 كاروانسراى وسيع، 1500 دكان و 30000 خانه و تعدادى حمام و باغ و متعلقات ديگر بوده است. اين مجموعه در زمان خود يك شهر علمى با كتابخانه‏اى حاوى هزاران جلد كتاب و آزمايشگاههاى متعدد بوده است. اين بنا به شماره 943 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

باغ شمال

اين بنا در بين خيابان شاهپور سابق و حافظ و محله مارلان قرار گرفته است. بناى باغ شمال در زمان سلطان يعقوب آق قويونلو بنياد نهاده شد و در دوره‏ى صفويه مجددا تعمير گرديد. بر اثر گذشت زمان رو به ويرانى گذاشته بود، اما به همت عباس ميرزا تجديد بنا گرديد. وى باغ بزرگى در پيرامون آن احداث كرد و در آن عمارتهاى عالى و استخرى بزرگ بنياد نهاد.

بقعه صاحب الامر

بقعه صاحب الامر يا مسجد شاه تهماسب با يك گنبد و دو مناره بلند در جانب شرقى ميدان صاحب آباد تبريز واقع است. در گذشته مسجد سلطنتى شاه تهماسب صفوى بود. در سال 1045 ه .ق به وسيله‏ى سپاهيان سلطان مراد چهارم تخريب شد و پس از عقب نشينى عثمانيان بار ديگر ساخته شد. پس از آن در سال 1193 ه .ق بر اثر وقوع زلزله فرو ريخت و در سال 1208 ه .ق به همت جعفر قلى خان دنبلى ملقب به باتمانقليچ پسر احمد خان تجديد بنا گرديد. در سال 1266 ه .ق ميرزا على اكبر خان، مترجم كنسولگرى روس كه مردى ثروتمند و خيّر بود به آيينه‏بندى قسمتى از بقعه و دهليز و تعميرات آن اقدام كرد و صحن و مدرسه كنونى را احداث و موقوفاتى براى آنها تعيين كرد. نام اين صحن و مدرسه در بدو تأسيس، اكبريه بود ولى بعدها صحن مقام صاحب الامر خوانده شد. يك بار نيز در سال 1326 ه .ش تعميراتى در قسمتهاى مختلف مدرسه به عمل آمد. متأسفانه صحن و مدرسه در سال 1345 ه .ش بدون توجه به اهميت تاريخى آن در هنگام امتداد يافتن خيابان دارايى تخريب شد.

بقعه سيد حمزه

اين بقعه كه در جنوب شرقى تقاطع خيابان ثقه الاسلام و بازار سيد حمزه تبريز واقع است، مقبره سيد حمزه از احفاد امام موسى كاظم عليه‏السلام و از مقربين سلطان غازان است. سيد پس از مقتول شدن به دست مغولان در اين مكان دفن شد و بعد ميرزا ابوطالب وزير آذربايجان، بقعه را بنا كرد. بقعه داراى حياط بزرگى با حجره‏ها و اتاقهاى مخصوص براى مدرسه و اقامت طلاب بوده كه بعدها به قبرستان تبديل گرديده و در حجره‏هاى آن كالبدها را به امانت مى‏گذاشتند، ولى به سبب موقوف شدن دفن اموات و عدم مراقبت لازم، قسمت عمده بناهاى اطراف بقعه رو به خرابى گذارده است.

بقعه عون بن على

بقعه عون بن على بر فراز بلندترين قله‏ى كوه سرخاب واقع است. سه اتاق، يك مقبره مسجد گونه، يك ايوان، دو مناره توپر و پنج ستون سنگى بزرگ دارد. در بناى آن سنگ سرخ كوه سرخاب و اندكى آجر به كار رفته است. ستونهاى ايوان از سنگ سخت كبود است. سبك بنا شيوه ايلخانى دارد و در سده‏هاى نهم و دهم هجرى آباد بوده است. در زمان تسلط عثمانى‏ها ويران گرديده و در زمان شاه عباس صفوى تجديد بنا شده است.

بقعه سيد ابراهيم

اين بقعه در خيابان شمس تبريزى و در محله دوه چى قرار دارد. پاره‏اى از مورخين وى را از اولاد امام زين العابدين مى‏دانند ولى در زيارت نامه، فرزند موسى بن جعفر ذكر شده است. مؤلف تاريخ دينبلى وى را حكمران آذربايجان در عهد شيخ حسن آق قويونلو مى‏داند كه در سال 870 ه .ق در گذشته و در محل كنونى دفن گرديده است.

بقعه داراى صحن و حرم ساده و بى‏پيرايه‏اى مى‏باشد ليكن آنچه كه باعث شهرت اين بنا و توجه علاقمندان ميراث فرهنگى به آن شده، سنگ مرمر بزرگ و يكپارچه زيبايى است كه در قسمت پايين ديوار جنوبى نصب شده است. اين سنگ به طول 70/3 متر و عرض 25/1، و اثر هنرى ميرزاى سنگلاخ خراسانى شاعر، خوشنويس و حجارى دوره قاجار مى‏باشد. اين سنگ در سال 1270 در مصر حجارى شده و سپس به تبريز انتقال يافته است. در وسط سنگ به خط نستعليق عبارت «بسم الله الرحمن الرحيم» و در حاشيه آن چهار بيت از اول قصيده «برده» شرف الدين محمد بن سعيد بن حماد بوصيرى، و در فواصل آن عباراتى در نعت رسول اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله و آياتى از قرآن مجيد حجارى گرديده است.

شاه گلى

عمارت شاه گلى واقع در 7 كيلومترى جنوب شرقى تبريز از بناهاى جالب دوران قاجاريه است كه به وسيله شاهزاده قهرمان ميرزا پسر عباس ميرزا در ميان استخرى بزرگ كه به درياچه‏اى شبيه است، به طرز زيبايى احداث گرديده كه اكنون تفرجگاه مردم و جهانگردان است.

بازار تبريز

بازار كنونى تبريز مربوط به اواخر دوره زنديه (يعنى بعد از زلزله‏اى كه در سال 1193 ه .ق روى داد) مى‏باشد و در زمان عباس ميرزا كه تبريز وليعهد نشين و دارالسلطنه كشور گرديد، سراها و تيمچه‏ها و بازارهاى عالى تازه‏اى احداث شد و از هر سوى كشور، بازرگانان با كالاهاى مختلف به سوى تبريز روى نهادند. بازار تبريز با طاقها و گنبدهاى بلند آجرى شامل بازار امير، بازار كفاشان، راسته بازار، يمينى دوز بازار، بازار حلاجان، بازار سراجان، راسته كهنه، بازار حاج محمدحسين، بازار مشير، بازارچه صفى، بازار مير ابوالحسن و چند بازار ديگر است. در مجموعه اين بازار تيمچه‏ها و سراها و چهار سوهائى هست كه حجرات و مغازه‏هاى آنها مركز عمده فروشى اجناس گوناگون داخلى و خارجى است.

تيمچه امير

تيمچه امير يكى از شاهكارهاى جالب معمارى و با شكوه‏ترين تيمچه‏هاى مجموعه بازار تبريز به حساب مى‏آيد. بناى تيمچه را به ميرزا محمد خان امير نظام زنگنه نسبت مى‏دهند كه در زمان نايب السلطنه عباس ميرزا وليعهد فتحعليشاه به مقام امير نظامى رسيده است. اين بنا در مجاورت ميدان شهدا و اول بازار تبريز قرار گرفته و داراى طرحى هشت ضلعى با حجرات دو طبقه مى‏باشد. بر فراز اين تيمچه بزرگترين گنبد آجرى موجود در بازار استوار شده كه داراى پاطاقهاى مقرنس و كاربنديهاى زيبايى است. سراى امير نيز در جنب تيمچه داراى فضاى سبز و درختكارى شده و حجرات متعدد است.

برج خلعت پوشان

در 10 كيلومترى تبريز و 1 كيلومترى شمال جاده تبريز ـ تهران، در روستاى گرگه، برج آجرى بلندى وجود دارد كه به برج خلعت پوشان معروف است. بناى مزبور كه از آثار اواخر دوره صفويه مى‏باشد، در دوره قاجاريه در اين بنا خلعت اعطائى پادشاهان بر دوش حاكمان آذربايجان انداخته مى‏شد. برج به صورت كثير الاضلاع شانزده ضلعى و سه طبقه است. اضلاع شرقى، غربى، شمالى و جنوبى بزرگتر و داراى درگاههاى بلند و باز هستند و دوازده ضلع ديگر داراى طاقنماى تزئينى مى‏باشند.

خانه كوزه كنانى

خانه مرحوم حاج ميرزا مهدى كوزه كنانى در جنب مجموعه بازار بزرگ تبريز و در كنار خيابان جديد الاحداث استاد مطهرى واقع شده و در زمان مشروطيت و پس از آن محل تجمع سران و بازماندگان صدر مشروطيت از جمله ستار خان، باقرخان، ثقة الاسلام، حاج ميرزا آقا فرشى، حاج ميرزا حسين واعظ و اكثر مشروطه خواهان بوده است. خانه مزبور در سال 1247 ه .ش به دست حاج ولى معمار تبريزى ساخته شده است. اين بنا به شماره 1171 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

شهرستان آذر شهر

گورستان قدمگاه

قريه قدمگاه در 12 كيلومترى جنوب شرقى آذر شهر واقع شده است. گورستان تاريخى ده با سنگ قبرهاى حجارى شده و مجسمه‏هايى از قوچ و شير برفراز تپه‏اى بزرگ قرار گرفته است. كتيبه روى الواح و سنگ قبرهاى موجود به دو خط كوفى و ثلث نقر شده است. مجموعه اين آثار، گورستان را در شمار نمونه‏هاى ناياب قبرستان‏هاى استان قرار داده است. اين بنا به شماره 780 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

گورستان پير حيران

اين گورستان بزرگ كه به نام خواجه يوسف دهخوارقانى ملقب به پير حيران يا بابا حيران دهخوار قانى معروف است، در ميان باغهاى سرسبز شمال شرقى آذر شهر قرار دارد. در وسط گورستان اتاق كوچكى به چشم مى‏خورد كه مدفن خواجه مى‏باشد و بر روى قبر نيز مزبور كتيبه‏اى ناخوانا كه وفات خواجه را در محرم سال 670 ه .ق نشان مى‏دهد، ديده مى‏شود. اين بنا به شماره 782 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

معبد يا مسجد غار

معبد يا مسجد غار در فاصله 200 مترى گورستان تاريخى قدمگاه و (در 12 كيلومترى جنوب شرقى آذر شهر) در دل تپه‏اى بلند خودنمايى مى‏كند. برخى از باستان‏شناسان اين بنا را به دوران پيش از تاريخ نسبت مى‏دهند و اعتقاد دارند كه بنا به تدريج به مهرابه تبديل شده و در فاصله قرنهاى ششم، هفتم، هشتم و بعد از آن تكيه و محل اعتكاف دراويش بوده و سپس به مسجد مبدل گرديده است. اين بنا به شماره 779 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

شهرستان اهر

بازار بازار اهر در قسمت مركزى شهر قرار گرفته و يكى از آثار تاريخى و باستانى اين شهرستان به شمار مى‏رود. اين بازار كه در نوع خود وسيع و در مقايسه با شهرهاى مجاور خود كم نظير است از نظم و ترتيب خاص و دلگشايى برخوردار مى‏باشد. بناى بازار در قديم از تير و حصير بود،اما رشيد الملك حكمران ارسباران تغييرات و تعميرات كلى در بناى آن داد و پس از اتمام تعميرات در شب نيمه شعبان سال 1321 ه .ق با جشن و چراغانى مفصل آن را افتتاح كرد.

مسجد جامع

مسجد جامع اهر در كوچه «جمعه مسجد» واقع شده و به دوره سلجوقى و اتابكان منسوب مى‏باشد كه در سال 1123 ه .ق توسط حاج محمد سليم بازسازى شد. شبستان يا نمازخانه مسجد جامع اهر فضايى وسيع و كم ارتفاع به طول 6/30 متر ضلع جنوبى و عرض 16 متر ضلع شرقى مى‏باشد. لازم به توضيح است كه اين مسجد يكبار نيز در سال 1012ه .ق در زمان شاه عباس به وسيله حاج قلندر شاهوردى ديزمارى بازسازى شده است.

بقعه شيخ شهاب الدين

بقعه شيخ در جنوب شهر اهر در انتهاى خيابان شيخ شهاب الدين، در محوطه‏اى محصور در يك بلندى مشرف به شهر اهر به طول تقريبا 310 متر شمالى و جنوبى و عرض 280 متر شرقى و غربى به مساحت تقريبى 7800 متر مربع قرار گرفته است. در اين محوطه بناهاى مختلف از جمله مسجد، خانقاه، مقبره و ضمايم بقعه شيخ شهاب الدين، بنا شده است. تاريخ بناى آن به دوره صفويه منسوب است هر چند در بعضى قسمتهاى آن قراينى مانند حصار سنگى مقبره و درِ ورودى شرقى به دوران قبل از صفويه مربوط است. اين بنا به شماره 179 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

قلعه داغ (قلعه نودوز)

قلعه نودوز در 25 كيلومترى شهرستان اهر واقع شده است. اين قلعه سنگى كه در گردنه نودوز واقع شده، متعلق به دوران ساسانى مى‏باشد. ساختمان اين قلعه نظامى كه بر روى صخره سنگى قرار دارد داراى دو برج ديده بانى و ديواره‏اى از سنگ تراشيده و ملاط ساروج است، و به شماره 628 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

قلعه جوشون

قلعه تاريخى جوشون در 26 كيلومترى غرب ورزقان به سوى جلفا در 6 كيلومترى روستاى جوشون واقع شده است. قلعه بر فراز كوهى كه سه طرف آن را شيبى ديوار مانند احاطه كرده قرار دارد. قلعه جوشون بر خلاف ساير قلعه‏ها، جنبه دفاعى داشته و به اين جهت حداقل اتاقهاى سرپوشيده را جهت زندگى در داخل تهيه ديده‏اند. سفالهايى در محوطه قلعه پيدا شده كه مربوط به قرون اوليه اسلام است.

كتيبه سنگى سقن دل

در ارتفاعات حوالى روستاى سقين دل كه در 38 كيلومترى غرب اهر واقع است، سنگ نبشته‏اى به خط ميخى اورارتويى معاصر با دوره آشورى و بابلى وجود دارد، اين كتيبه به طول 115 و عرض 47 سانتى‏متر در ده سطر نقش شده است. اين بنا به شماره 795 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

شهرستان ميانه

مسجد سنگى ترك

اين مسجد كه در روستاى قديمى ترك، در 29 كيلومترى شمال شرق ميانه واقع شده از شگفتى‏هاى منحصر به فردى برخوردار مى‏باشد. بناى مسجد و نماى بيرونى آن، همه يكپارچه از سنگ ساخته شده است. همچنين محراب و ستونهاى آن نيز به گونه‏اى زيبا و حيرت انگيز با سنگهاى يكپارچه و قرمز ساخته شده و هر بيننده‏اى را به تعجب و تفكر مى‏اندازد. اين مسجد دو قسمت از هم متمايز دارد، يك قسمت ساختمان اصلى كه تماما از سنگ بنا شده و قسمت ديگر شبستانها كه بعدها با آجر ساخته شده‏اند. بعضى معتقدند كه اين مسجد در قرن هشتم يعنى دوران حكومت خانان مغول به دست سلطان محمد خدابنده بنا شده است. اين بنا به شماره 868 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

بقعه و مناره امام‏زاده اسماعيل

بقعه باصفايى در قلب شهر ميانه وجود دارد كه به نام امام‏زاده اسماعيل، كمال‏الدين بن سيد محمد بن امام جعفر صادق عليه‏السلام مشهور است.

مساحت بناى نخستين آن 30 متر مربع و ارتفاع گنبدش حدود 6 متر بوده است و سطح خارجى آن را با كاشى‏هاى فيروزه‏اى رنگ مزين كرده بودند كه چندى پيش در پى تعمير و نوسازى آن، اكثر اين خصوصيات از بين رفت و ساختمان آن از نو به طرز جالب تجديد بنا شد. در صحن امام‏زاده اسماعيل مناره‏اى به ارتفاع 13 متر سر بر آسمان افراشته است. كتيبه‏هايى كه در بالاى درِ راه پله‏ها و در ضلع شرقى نِماى بيرونى آن نصب شده تاريخ بناى مناره را در سال 1258 ه .ق نشان مى‏دهد.

پل دختر

اين پل معروف در دامنه شرقى قافلان كوه به فاصله 20 كيلومترى شهر ميانه بر روى رودخانه بزرگ قزل اوزن ساخته شده است. تاريخ ساختمان پل معلوم نيست و كتيبه‏اى كه حاكى از تاريخ بناى اوليه و بانى آن بوده سائيده شده و از بين رفته است. عده‏اى از باستان شناسان پايه‏هاى پل را متعلق به عهد ساسانى يا قبل از آن مى‏دانند. با توجه به معمارى پل و ويژگى‏هاى آن مى‏توان تاريخ ساختمان اصلى آن را متعلق به قرن هشتم هجرى دانست. طبق كتيبه موجود، در سال 933 ه .ق توسط شاه بيگم بنت محمد بيك تعمير گرديده و گويا به همين جهت آن را پل دختر ناميده‏اند.

پل شهر چاى (پل ميانه)

اين پل در 12 كيلومترى جنوب شهر ميانه در نزديكى قريه تازه كنده بر روى رودخانه شهر چاى كه يكى از شعبات قزل اوزن است قرار گرفته است. قدمت پل بر طبق متون سفرنامه‏ها به دوره صفويه مى‏رسد. اين پل به طول 260 متر و عرض 9/7 متر داراى 23 چشمه با طاقى جناغى بوده كه به علت ويران شدن دو چشمه بر اثر سيل، يك طاق مسطح بتونى نامُوزون به جاى آن احداث كرده‏اند. اين بنا به شماره 872 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

قلعه نجفقلى خان

اين قلعه در جنوب شرقى ميانه (تقريبا در جنب رودخانه شهر چاى) قرار گرفته است. اين تپه خاكى به دوره ساسانيان منسوب است و در عصر ظهور اسلام تا اواخر دوره قاجاريان هم مورد استفاده قرار مى‏گرفته است. خشت‏هاى بزرگ به اندازه 40×30 سانتى‏متر تنها مصالح ساختمانى آن را تشكيل مى‏دهند. قسمت‏هايى از اين بناى تاريخى با گذشت زمان تحت تأثير عوامل طبيعى يا به سبب حفارى‏ها و خاكبردارى‏هاى پراكنده از بين رفته است.

شهرستان كليبر

پل خدا آفرين

اين پل از قديمى‏ترين آثار تاريخى شهرستان كليبر مى‏باشد كه نسبت ساخت آن به دوران قبل از اسلام مى‏رسد. اين پل در اوايل دوران اسلامى به دست بكير بن عبدالله تعمير گرديده است تا براى عبور سپاهيان اسلام به مناطق قفقاز مورد استفاده قرار گيرد. البته شهرت اين پل به جهت باستانى بودن آن مى‏باشد و بسيارى از منابع معتبر قدمت آن را به دوران هخامنشيان نيز نسبت مى‏دهند.

قلعه بابك (قلعه جمهور)

اين قلعه كه در 3 كيلومترى جنوب غربى شهرستان كليبر واقع شده متعلق به قرن سوم هجرى مى‏باشد. اين قلعه در شورش خرمدينان يكى از دژهاى مهم بابك، رهبر خرمدينان به شمار مى‏رفته است. اين قلعه كه به قلعه جمهور يا «دژ بذّ» هم شهرت دارد بر فراز قلّه‏اى به ارتفاع 2600 متر از دريا ساخته شده و شامل برج‏هاى ديدبانى و تالار مركزى است. اين بنا به شماره 623 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

برج سنگى

اين برج در روستاى قشلاق قارلوجا و در كنار رود ارس، در مسير راه خمارلو ـ اصلاندوز قرار گرفته و به صورت برج كوتاه هشت ضلعى خودنمايى مى‏كند. بناى برج متعلق به قرن هفتم و هشتم هجرى است كه در دوره صفويه تعميراتى در آن صورت گرفته است. احتمال مى‏رود بناى مزبور مدفن يكى از بزرگان دوره ايلخانان مغول باشد. اين بنا به شماره 799 به ثبت رسيده است.

برج دوزال

امام‏زاده شعيب در روستاى دوزال واقع در 47 كيلومترى راه قديمى تبريز ـ اهر و 20 كيلومترى شمال خروانق، بر فراز كوهى قرار گرفته كه مشرف بر رود ارس و مرز شوروى مى‏باشد. با توجه به شيوه معمارى و كتيبه‏هاى نيمه ويران بنا مى‏توان آن را به اواخر قرن هفتم يعنى دوره ايلخانى نسبت داد. بقعه به صورت برج هشت ضلعى آجرى بلند است كه بر روى يك قاعده سنگى استوار گرديده است. در هر ضلع طاقنمايى بلند با طاقى جناغى به چشم مى‏خورد كه از يك نواختى نماى خارجى برج مى‏كاهد. اين بنا به شماره 1654/3 به ثبت رسيده است.

حمام كردشت

اين حمام در روستاى كردشت در كناره رود ارس واقع است. اين روستا يكى از زيباترين حمامهاى آذربايجان، با معمارى جالب و آهك برى‏هاى زيبا و عالى را در خود جاى داده است. ورود به اين حمام فعلاً از پشت بام صورت مى‏گيرد كه به وسيله يازده پله به هشتى اولى و سپس به سربينه راه مى‏يابد. سربينه حمام به شكل هشت ضلعى به اضلاع 5/3 متر و ارتفاع 5/8 متر مى‏باشد كه گنبد بزرگ آن بر روى جرزها و هشت ستون سنگى هشت بر استوار شده است.

همه ستونها داراى سرستون سنگى مقرنس هستند كه به وسيله ملات سرب به ستونها وصل شده‏اند. گنبد سربينه داراى كاربندى‏هاى جالب مزين به آهك‏برى‏هاى زيبا است. سكوهاى رخت‏كن با طاق ضربى پوشيده و در زير آن كفش كن‏هايى تعبيه گرديده است. اين بنا به شماره 1655/3 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

شهرستان شبستر

مسجد جامع تسوج

تسوج شهركى است از منطقه ارونق و انزاب كه در سر راه شبستر به سلماس واقع شده است. بر پيشانى مدخل اين مسجد فرمانى از سلطان محمد خدابنده نصب گرديده است. مسجد بيست و چهار ستون دارد. چهار ستون جنوبى آجرى و بقيه سنگى و داراى پايه و سرستون مقرنس سنگى هستند كه سى و پنج گنبد آجرى مسجد بر روى آنها قرار گرفته است. طبق كتيبه سردر آن، به سال 989 ه .ق ساخته شده است. اين بنا به شماره 781 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

مسجد يادگار شاه

اين مسجد در مركز شهر تسوج نزديك به خيابان اصلى شهر واقع شده است. اين مسجد سه گنبد ضربى آجرى دارد كه قطر گنبدها 4 متر مى‏باشد. مسجد داراى دو درب يكى از جانب شرق و ديگرى از جانب غرب مى‏باشد. تاريخ بناى مسجد معلوم نيست ولى شيوه بنا و مصالح ساختمانى به كار رفته حكايت از قدمت مسجد مى‏كند.

مسجد جامع شبستر

بناى نخستين مسجد جامع شبستر شايد در زمان ايلخانان صورت گرفته، اما از حوادث زمان در امان نماند، بارها فرو ريخته و از نو تعمير شده است. بالاى در ورودى مسجد طاق سنگى جالب نصب شده كه بالاى آن دو كتيبه به چشم مى‏خورد كه در آن كتيبه‏ها تاريخ 998 ه ق نقر شده است. 42 گنبد جنوبى اين مسجد بر روى سى پايه آجرى قرار گرفته و نيز اين مسجد داراى ايوان و مناره مى‏باشد و ستونهاى ايوان و كلاهك مناره همه چوبى و متعلق به نيمه اول قرن چهاردهم هجرى مى‏باشد.

مقبره شيخ محمود شبسترى

سعد الدين محمود بن عبدالكريم بن يحيى از مشاهير آذربايجان، در سال 720 ه .ق درگذشت و در باغچه گلشن در جوار قبر استادش بهاءالدين يعقوب تبريزى به خاك سپرده شد. مريدان آنها براى قبر هر دو بقعه‏اى ساختند. مى‏گويند طاق و رواق بقعه فرو ريخته بود، حاجى ميرزا آقاسى وزير محمد شاه قاجار آن را تجديد عمارت كرد. بعد از او در سال 1267 ه .ق دو سنگ نبشته مرمرين بر روى آنها نصب گرديد. خط سنگ نبشته‏ها، نستعليق جلى است و به شكل برجسته نقر شده است. بعدها چند بار در مقبره تعميراتى توسط اشخاص سرشناس و اداره اوقاف به عمل آمده است.

شهرستان مراغه

برج مدور دومين بناى تاريخى مراغه برج مدور آجرى است، كه در بالاى سردر آن كتيبه كوفى مورخ به سال 563 ه .ق وجود دارد. در اين بنا قطعات كاشى رنگين به كار رفته، در قسمت تحتانى برج سرداب محل مقبره قرار دارد. از مفاد كتيبه اين بنا نام صاحب برج معلوم نمى‏شود، ليكن از لحاظ معمارى و تزيين و آرايش و بالاخص رنگ آميزى قابل توجه است. جذابيت و زيبايى و الوان مختلف كاشى و نقش و نگارى كه در آن به كار رفته است مزيّت خاصى به اين برج داده است كه از نظر پيشرفت هنر كاشى پزى در آن دوره حائز اهميت مى‏باشد. اين بنا به شماره 136 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

گنبد سرخ

گنبد سرخ قديمى‏ترين بناى تاريخى مراغه است، ساختمان برج آجرى مربع آن داراى گنبد هرمى شكل است. در قسمت زيرين بنا سردابه محل قبر ساخته شده است. جلو خان و در گنبد در طرف شمال واقع و با هفت پله به درون گنبد منتهى مى‏شود. نماى خارجى مركب از طاق نماهايى است كه در هر طرف آن دو طاق نما كه از سنگ و آجر سرخ رنگ ساخته شده نمودار است. سردر گنبد از لحاظ تزيين با كاشى‏كارى آبى رنگ و آجر كارى و گچبرى ظريف و كتيبه كوفى آجرى و نقش و نگارهاى گوناگون جذابيت خاصى به اين بنا داده است. از امتيازات مهم تزيينى اين بنا اختلاط كاشى فيروزه‏اى و آبى در زمينه آجرى و همچنين گچبرى و نقوش هندسى آن است. بر طبق مفاد كتيبه‏اى كه در سردر بنا قرار دارد در سال 542 ه .ق ساخته شده است. اين بنا كه جزء مزارات مراغه است به دستور عبدالعزيز بن محمود بن سعد ساخته شده است. اين بنا به شماره 134 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

گنبد كبود

در كنار برج استوانه‏اى مراغه، برج ده پهلوىِ منشور شكلى وجود دارد كه مردم محل آن را «قبر مادر هلاكو» يا «گوى بُرج» مى‏نامند. كناره‏هاى اين بُرج داراى طاقنما، حاشيه، قطاركارى و دندانه مى‏باشد و طاقنماها با تزيينات تخميرى مركب از آجر، سفال و كاشى فيروزه‏اى رنگ با اشكال هندسى به صورت بديع آرايش يافته است. شايد وجود اين همه كاشى فيروزه‏اى باعث شهرت بُرج به «گوى» يعنى «كبود» شده است. اين برج نظير ديگر برجهاى مقبره‏اى داراى دو طبقه فوقانى و تحتانى است. پروفسور گدار ايران شناس معروف، تاريخ بنا را 593 ه .ق ذكر كرده است.

گنبد غفاريه

در شمال شهر مراغه در كنار رودخانه صوفى چاى، گنبد غفاريه واقع شده است. اين گنبد، مرتفع و تقريبا شبيه گنبد سرخ مى‏باشد كه با آجر ساخته شده است و در ميان آجرها مقدارى كاشى سياه، سفيد و آبى نيز به كار رفته است. چنين حدس مى‏زنند كه اين بنا مقبره شخصى به نام شمس الدين قره سنقر الچركسى المنصورى از امراى ممالك مصر است كه در سال 728 ه .ق در زمان سلطان ابوسعيد بهادرخان كشته شده است. اين بنا به شماره 137 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

امام‏زاده معصوم

آرامگاه ملا معصوم كه امروزه به امام‏زاده معصوم شهرت يافته در 4 كيلومترى جنوب شهر مراغه واقع شده، مدفن آخوند ملا معصوم مراغه‏اى مى‏باشد كه متعلق به قرن نهم هجرى مى‏باشد. اين آرامگاه داراى شبستان مستطيل شكل، گنبد، حجرات و چندين غرفه و دهليز و رواق مى‏باشد. در درون شبستان و بر بدنه‏هاى سنگى آن كتيبه‏هايى از آيات كلام الله مجيد نقر شده و داراى مقرنس كارى نيز مى‏باشد. اين بنا به شماره 788 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

ستون سنگى مسجد شيخ بابا

يكى از مساجد باستانى مراغه، مسجد شيخ بابا بوده كه در خيابان خواجه نصير قرار داشته است. بناى اوليه را به قرن هشتم و نهم نسبت مى‏دهند كه در اثر بى‏توجهى ويران شده و به جز يك ستون سنگى و دو ستون چوبى مقرنس كارى شده، چيز ديگرى از آن باقى نمانده است. ستون سنگى مزبور استوانه‏اى شكل و مركب از بيست قطعه سنگ مدور است كه مجموع ارتفاع آن به 5 متر و محيط آن به 186 سانتى‏متر مى‏رسد. اين بنا به شماره 790 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

مسجد جامع عجب شير

مسجد جامع عجب شير (35 كيلومترى مراغه) داراى شبستانى به ابعاد 15×20 متر است. شبستان بنا داراى ديوارهاى آجرى و ستون‏هاى چوبى با سر ستون‏هاى مقرنس و قطار بندى شده و سقف چوبى منقش است. اين بنا به شماره 878 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

مسجد كبود مراغه

اين بنا كه از مساجد قديمى شهر مراغه محسوب مى‏شود در كوچه مشهور به سيف العلما قرار دارد و از آثار دوره صفويه به شمار مى‏آيد. نماى جنوبى شبستان مركب از سه طاق‏نما در بيرون مى‏باشد كه طاق‏نماى ميانى پشت محراب شبستان واقع شده است. در داخل دو طاق‏نماى طرفين، دو پنجره بلند تعبيه گرديده كه كار نورگيرى و تهيه هواى داخل شبستان را انجام مى‏دهند. فرم شبستان به شكل مستطيل با سقف تير پوش مسطح همچون مساجد ديگر عهد صفويه در اين منطقه است. اين بنا به شماره 1614/3 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

مسجد ملا رستم

مسجد ملا رستم در مراغه، خيابان اوحدى، ميدان ملا رستم واقع شده است و داراى 5/25 متر طول و 5/19 متر عرض مى‏باشد و با 35 ستون چوبى با سر ستونهاى تزيينى منقش مى‏باشد. يك ستون مرمر يك پارچه نيز در شبستان برپاست كه سر ستون و پايه‏اى از سنگ دارد كه متعلق به دوره ايلخانى يا سلجوقى مى‏باشد. مسجد ملا رستم از ابنيه زيباى دوره صفوى مى‏باشد.

مسجد جامع مراغه

مسجد جامع مراغه در خيابان خواجه نصير، روبروى بازار واقع شده و داراى دو در مى‏باشد. در داخل حياط مسجد 16 اطاق جهت سكونت طلاب علوم دينى ساخته شده است. مسجد در سمت جنوب حياط قرار گرفته و داراى 28 متر طول، 5/18 متر عرض و 35 ستون مى‏باشد. اين مسجد از بناهاى دوران صفويه مى‏باشد.

مسجد شيخ معز الدين

اين مسجد در شهرستان مراغه در خيابان خواجه نصير واقع شده و به علت واقع بودن در محله سالار خان به اين نام نيز موسوم است. مسجد شيخ معزالدين مربوط به دوران قبل از صفويه مى‏باشد. در اين مسجد دو شبستان بزرگ و كوچك به موازات هم در دو طرف دالان ورودى قرار گرفته‏اند. در كنار دالان، دو سنگ قبر كوچك ديده مى‏شود كه بر روى يكى از آنها تاريخ 1200 و بر روى ديگرى تاريخ 1240 ه .ق نوشته شده است. اين بنا به شماره 643 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

رصد خانه مراغه

رصدخانه مراغه به امر هلاكوخان و پيشنهاد و نظارت خواجه نصير الدين طوسى و با شركت چند نفر از منجمان معروف، روى يكى از تپه‏هاى شمالى شهر مراغه در مدت 15 سال ساخته شد. معمار اصلى مجموعه رصدخانه، «فخرالدين احمد بن عثمان امين مراغى» بود، ولى مسئوليت ساختمان مسجد و كوشك محل اقامت هلاكو بر عهده «مؤيد الدين عرضى»، سازنده آلات و ابزار نجومى رصدخانه بوده است. اين بنا تا سال 703 ه .ق آباد بود، ولى از اين تاريخ به بعد در اثر زلزله و عدم مراقبت، رو به ويرانى گذاشت. اين بنا به شماره 1675/3 به ثبت رسيده است.

بقعه قبر آقا

بقعه آقا بناى چهار ضلعى آجرى است كه در محله پسند آباد مراغه واقع شده و مدفن سيد مير فتاح الموسوى المراغى از علماى معروف مراغه متوفى به سال 1175 ه .ق مى‏باشد. بناى اوليه بقعه در سال 1175 ه .ق به دستور ظل السلطان احداث گشته و به موجب كتيبه سنگ مرمر سردر ورودى، در سال 1247 به وسيله حاج عباسعلى بنابى مرمت شده است. اين بنا به شماره 142/4 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

مقبره اوحدى مراغه‏اى

اين بنا شامل محل دفن ركن الدين ابوالحسن مراغه‏اى مشهور به اوحدى مراغه‏اى عارف و شاعر پارسى گوى نامدار و صاحب مثنوى معروف جام جم است. مقبره اوحدى در ميان باغى سرسبز در شهر مراغه واقع شده است. صندوق سنگى قبر كه سه پله بالاتر از كف باغ است، از سنگ كبود معمولى ساخته شده و بر بالاى ديواره‏هاى شمالى و جنوبى آن عبارت: «هذا قبر المولى العظم، قدوه العلما، افصح الكلام زبده الانام الداح الى رحمة الله تعالى اوحد الملته والدين ابوالحسن اصفهانى فى منتصب شعبان سنة ثمان و ثلثين و سبع». نقل گرديده استدر كنار مقبره اوحدى، زيارتگاه ديگرى نيز وجود دارد كه متعلق به فردى از فرقه گوران (اهل حق) است كه «سرخوش بيگ» نام داشته و همزمان با اوحدى زندگى مى‏كرده است. اين محل مورد احترام و زيارتگاه فرقه مزبور است كه خود را پيرو و مريد حضرت على عليه‏السلام مى‏دانند.

نيايشگاه مهرى

مجموعه تاريخى نيايشگاه مهرى و امام‏زاده معصوم در جنوب گورستان تاريخى روستاى بزرگ و سرسبز ورجوى، واقع در 6 كيلومترى جنوب شرقى مراغه قرار دارد. هر چند گورستان مزبور با سنگ قبرهاى حجارى شده مى‏تواند خود يك مجموعه زيبا و ديدنى از اين شهرستان به حساب آيد، ليكن معروفيت آن بيشتر به سبب وجود بناى غار مانندى است كه زيارتگاه مردم محل به شمار مى‏رود. در بنا سنگ نوشته و كتيبه‏اى كه تاريخ بناى اوليه را نشان دهد وجود ندارد. ليكن پاره‏اى از مورخين و باستان‏شناسان معتقدند كه محل برگزارى مراسم خاص مهر پرستان بوده و بناى آن احتمالاً در زمان اشكانيان و ساسانيان انجام گرفته است. اين بنا به شماره 1556/3 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

كليساى هوانس

اين كليسا در روستاى پرآباد، بين مراغه و ميانه قرار دارد و مربوط به دوران ايلخانان مى‏باشد. مدخل اين كليسا در ضلع غربى است و ورود به داخل آن از طريق درگاه زير طاق گنبدى صورت مى‏گيرد. فضاى اصلى كليسا به شكل مستطيل مى‏باشد كه عبادتگاه يا محراب در ضلع شرقى آن واقع شده و مركب از سه طاق‏نما با قوس جناغى مى‏باشد. اين كليسا امروزه نيز مورد استفاده ارامنه مى‏باشد و به شماره 164/4 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

شهرستان بناب

مسجد جامع مهرآباد

اين مسجد در 16 كيلومترى بناب واقع شده و متعلق به سده دهم ه .ق (951 ه .ق) مى‏باشد. مهمترين قسمت بنا، شبستان آن است كه به طور كلى سى ستون چوبى با سرستون‏هاى مقرنس كارى مى‏باشد. بر طبق مفاد كتيبه، بانى آن دختر منصور بيك، در زمان شاه تهماسب اول صفوى بوده است. اين بنا به شماره 780 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

مسجد ميدان اين مسجد در ك نار ميدان تره‏بار فروشى شهر بناب كه به ميدان «گزاوشت» معروف است قرار دارد و اهالى آن را به نام «مسجد ميدان» مى‏خوانند. مسجد ميدان گذشته از اندازه‏هاى جالب طول و عرض و محوطه‏اى كه فرا گرفته است، از نظر ارتفاع و بلندى نيز شايد چشم‏گيرترين بناى بناب باشد. شبستان مسجد عبارت است از يك تالار مستطيل شكل كه سقف آن بر روى دوازده ستون در سه رديف چهارتايى مى‏باشد. در مسجد ميدان هيچ گونه تاريخى ديده نمى‏شود ولى آن را مسجدى مربوط به اواسط قرن دهم هجرى مى‏دانند. اين بنا به شماره 879 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

مسجد اسماعيل بيك

اين مسجد پس از مساجد مهر آباد و ميدان يكى از بناهاى زيبا و مستحكم بناب مى‏باشد كه به فاصله كم از مسجد جامع قرار گرفته است. اين بنا از نقطه نظر ساختمان و همچنين ايوانى كه در جلوه شبستان آن ساخته شده يكى از آثار جالب دوران صفوى است. ايوان تا آنجا كه ممكن بوده پرشكوه و جالب بنا شده و چهار ستون چوبى آن داراى سرستون‏هاى زيبايى مى‏باشد. شبستان مسجد شامل هشت ستون چوبى با سرستون‏هاى مقرنس زيبا و ته ستون سنگى مى‏باشد كه سقف بزرگ چوبى، بر آنها استوار گرديده است. اين بنا به شماره 1612/3 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

شهرستان سراب

مسجد جامع

مسجد جامع سراب در نزديكى مجموعه بازار اين شهر واقع شده و از يك شبستان بزرگ و صحن كوچك تشكيل شده است. اين مسجد داراى دو در ورودى است كه يكى در شرق و ديگرى در ضلع غربى مسجد مى‏باشد. در بالاى در ورودى شرقى كتيبه‏اى از سنگ مرمر به خط نستعليق متعلق به دوره تركمانان آق قويونلو به چشم مى‏خورد كه تاريخ 875 ه .ق و نام بانى آن «حاجى رفيع الدين بن الحاجى مشيد الدين» بر آن نقش بسته است. اين بنا به شماره 797 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

چهار طاقى ساسانى (آغميون)

اين چهار طاقى كه در 12 كيلومترى شمال شرقى سراب و نزديك روستاى آغميون قرار گرفته، داراى گنبدى از قلوه سنگ با ملاط آهك به ارتفاع 5/1 متر است. ساختمان چهار طاقى شباهت كامل به معمارى دوره ساسانى دارد. بناى آن كه داراى مدخل بلندى است، از سنگ قلوه ساخته شده است. در درون اين چهار طاقى قبرى مشاهده مى‏شود كه در بين اهالى به امام‏زاده حسن معروف است. بر روى اين قبر تاريخ 708 ه .ق حك شده است. اين بنا به شماره 794 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

سنگ نبشته اورارتوئى رازليق

روستاى رازليق واقع در 9 كيلومترى شمال سراب مى‏باشد. در 4 كيلومترى اين روستا كوهى مى‏باشد كه سنگ نبشته رازليق بر روى آن قرار دارد. كتيبه رازليق به ابعاد 82×110 سانتى‏متر در شانزده سطر حاوى فرمان ارگيشتى دوم فرزند «روسا» پادشاه اورارتو قرار گرفته است. اين كتيبه به شماره 791 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

كتيبه نشتبان

در 5 كيلومترى جاده شوسه سراب ـ اردبيل و در كنار رودخانه نسويون بر بالاى دامنه كوه، كتيبه ميخى معروف به سنگ نبشته قرخ قزلار واقع شده كه در بين اهالى به نشتبان يا نشت اوغلى نيز معروف است. كتيبه مزبور به زبان اورارتويى و به خط ميخى منسوب به قرن هشتم قبل از ميلاد، بر روى صخره‏اى به طول 5/4 متر و عرض 10/2 متر حك شده است. طول كتيبه حدود 106 سانتيمتر و عرض آن 75 سانتيمتر بوده و شامل 13 سطر مى‏باشد. اين بنا به شماره 792 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

رباط سنگى صايين

اين رباط در 35 كيلومترى سراب واقع شده و بنايى تمام سنگى مى‏باشد. در ساختمان آن از سنگهاى لاشه و نيمه تراشيده استفاده شده است. داخل بنا از يك چهار طاقى با پوشش گنبد نيم كره و سنگ نيم تراشيده با يك رويه صاف و ملاط گچ و آهك ساخته شده است. در اطراف اين رباط سكوهاى بلند و اتاقها و طويله‏هاى گوناگون براى مسافران و چهارپايان آنها تعبيه شده است. اين بنا احتمالاً مربوط به دوره قبل از اسلام و يا مربوط به دوره صفوى است و به شماره 1653/3 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

شهرستان مرند

مسجد جامع مرند

اين مسجد در مركز شهر مرند واقع شده است. طبق كتيبه محراب مسجد، اين بنا در سال 731 ه .ق در زمان سلطنت ابو سعيد بهادرخان از محل خيرات مردم مرند و جزيه‏اى كه در آن زمان از غير مسلمين مى‏گرفتند به توليت حسين بن محمود بن تاج خواجه ساخته شده است. محراب تاريخى اين مسجد به عرض 75/2 و ارتفاع 6 متر در قسمت جنوب مسجد واقع شده و مزين به آيات قرآنى به خط كوفى و گچبرى‏هاى زيبا و بديع مى‏باشد. اين بنا به شماره 139 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

كليساى سهرقه

اين بنا در روستاى سهرقه از توابع شهرستان مرند واقع شده است. بناى اوليه آن از آثار قرن پنجم و ششم ميلادى بوده ولى بر اثر ويرانى‏هاى مكررى كه به مرور زمان بدان راه يافته به تجديد بناى آن همت گماشته‏اند. قدمت بناى كنونى به سال 1840 .م مى‏رسد كه توسط استادان روسى و فرانسوى ساخته شده است. بنا به شكل مستطيل به ابعاد 30/6×45/18 متر است كه با آجر ساخته شده و شامل سه قسمت ورودى، تالار مركزى و محراب مى‏باشد. اين بنا به شماره 766 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

كليساى موجومبار

اين كليسا در 40 كيلومترى تبريز واقع شده و بناى اصلى آن متعلق به قرن نهم ميلادى (سوم هجرى) است. نماى خارجى ساختمان آن مستطيلى شكل و با سنگ ساخته شده و سقف آن شيروانى مى‏باشد. اين بنا از لحاظ معمارى قابل توجه است و به شماره 778 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.

شهرستان جلفا

كليساى سنت استپانوس (خارابا كليسا)

اين كليسا در 16 كيلومترى غرب جلفا واقع شده و متعلق به سده هشتم ه .ق به بعد مى‏باشد. از لحاظ گنبد، هرمى شكل و نماى خارجى بنا، قابل توجه است. كليسا به نام كليساى دره شام نيز ناميده مى‏شود. ديوارها و طاقها و پوشش اين بنا با سنگهاى سفيد و سياه رنگ ساخته شده و نماى خارجى آن داراى نقوش و طاق نماهايى است كه به وسيله ستون از هم جدا مى‏شوند. داخل كليسا، طبق اسلوب يك مكان مذهبى كامل ساخته شده است. اين كليسا چه از داخل و چه از خارج از لحاظ معمارى و هنرى از شاهكارهاى جالب فرهنگ سده‏هاى هشتم و نهم ميلادى است. به علت زمستان‏هاى سخت منطقه و كوچ ارامنه از جلفاى آذربايجان اين كليسا از رونق افتاده و در معرض انهدام قرار دارد و براى همين در بين به خارابا كليسا يا كليساى خرابه معروف شده است. اين بنا به شماره 429 در فهرست آثار باستانى به ثبت رسيده است.