مدارس دینی استان قم
از ویکی اطلس فرهنگی ایران
از ابتداى ظهور اسلام فقها و علماى برجسته و عظيمالشأنى در قم سكونت داشتهاند كه باعث و بانى حوزه علميه بودهاند و اين شهر از قرن دوم هجرى به بعد داراى مدارس علوم دينى بوده است. شهر قم همواره از نظر علمى و در پرتو وجود علماء بزرگ و فقهاى عالى مقام در جايگاه رفيعى قرار داشته است و مطابق برخى از متون، تنها در قرن چهارم هجرى يكصد نفر از علماء بزرگ و محدّثان از قم برخاستهاند.
1ـ تاريخچه حوزه علميه
حوزه علميه قم از قرن پنجم تا قرن دهم هجرى
در طول قرنهاى پنجم، ششم و دهم هجرى، قم مركز بزرگى براى فقهاى شيعه بوده است. شيخ عبدالجليل رازى نام چند مدرسه علميه را كه در عصر خودش يعنى قرن ششم هجرى داير بوده و فقيهان و پيشوايان از علماء در آن به تدريس اشتغال داشتهاند بدين قرار نام برده است:
1ـ مدرسه سعد حلت.
2ـ مدرسه اثيرالملك.
3ـ مدرسه سيد سعيدعزالدين مرتضى.
4ـ مدرسه سيد زينالدين.
5ـ مدرسه ظهيرالدين عبدالعزيز.
6ـ مدرسه ابوالحسن كميج.
7ـ مدرسه شمسالدين مرتضى.
8ـ مدرسه مرتضى كبير.
9ـ مدرسه درب آستانه.
حوزه علميه از قرن دهم تا قرن دوازدهم هجرى
سلسله صفويّه، از سال 907 تا سال 1148 ه .ق (877 تا 1114 شمسى) زمام حكومت ايران را به دست گرفتند. از آنجا كه زمامداران صفوى، مروّج مذهب تشيّع بودند، و امكانات فراوانى در اختيار علماى شيعه مىگذاشتند طبعا حوزههاى علميّه در تبريز، شيراز، اصفهان و قم رونق فراوان يافت، و شهر قم رسما مورد توجّه دولت و ملّت ايران واقع شد؛ و بار ديگر مدارس ويران شده آباد گرديد، و يا مدارسى از نو ساخته شد، از اين رو علماى برجسته شيعه، در اين عصر در حوزه علميّه قم به درس و بحث اشتغال داشتهاند.
مدرسه فيضيه كه از قديمىترين مدارس علوم دينى در قم به شمار مىرود و در همه قرنها، مركز طلاب علوم دينى بوده است، در عصر شاهان صفوى تجديد بنا شد.
چنان كه از كتيبه ايوان جنوبى مدرسه فيضيّه، كه درِ آن به صحن كهنه مرقد مطهر حضرت معصومه عليهاالسلام باز مىشود، معلوم مىشود اين مدرسه در عهد صفويّه بازسازى شده و اين تجديد بنا از بناهاى دومين شاه صفوى يعنى طهماسب اوّل (متوفّاى 984 ه .ق) در سال 934 ه .ق است، و برخى معتقدند كه وجه نامگذارى آن به فيضيّه از اين رو است كه حكيم و محدّث و فقيه بزرگ، مولى محسن فيض (متوفّى 1091 ه .ق) در اين مدرسه سكونت داشته است.
و به گفته برخى ديگر نيز اين نام، از نام «حكيم عبدالرّزاق فيّاض لاهيجى» گرفته شده كه او در همين عصر در مدرسه فيضيه سكونت داشت.
يكى ديگر از مدارس علميّه كه در عصر صفويّه، در زمان سلطنت شاه سلطان حسين (نهمين پادشاه صفويّه) ساخته شد، «مدرسه مؤمنيّه» مىباشد، كه آن را شخصى به نام محمّد مؤمن ساخته است و اخيرا به دستور مرجع فقيد آيتالله العظمى مرعشى نجفى قدسسره بازسازى و توسعه يافته است.
از ديگر مدارس متعلق به اين دوره، «مدرسه جانيخان» (جهانگير خان) است كه در مقابل در بزرگ مسجد جامع قم قرار دارد، اين مدرسه نيز در عهد صفويان، توسط شخصى به نام جهانگيرخان ساخته شده است.
همچنين بناى اوليّه مدرسه آيتالله بروجردى، كه قبلاً نام آن، مدرسه خان بود و توسط آيتالله العظمى بروجردى، تجديد بنا شد نيز در عهد صفويّه توسط شخصى به نام مهدى قلىخان كه از شاگردان ملا محسن فيض بود، ساخته شده است. اين مدرسه در سال 1123 ه .ق تأسيس گرديد.
اين آثار نشان مىدهد كه حوزه علميه قم در عصر صفويّه يعنى در طول قرنهاى دهم، يازدهم و دوازدهم هجرى از رونق خاصّى برخوردار بوده است.
حكيم معروف ملاصدراى شيرازى صاحب اسفار و دامادهايش مولى محسن فيض، فقيه و فيلسوف نامى آن عصر و مولى عبدالرزاق فياض لاهيجى و فرزند او ميرزاحسن گيلانى (متوفاى 1043 ه .ق) و همچنين قاضى سعيد و مولى طاهر قمى و ديگران و به گفته برخى دو عالم بزرگ دوره صفويه يعنى شيخ بهائى و ميرفندرسكى نيز مدتى در حوزه علميه قم بودند و در مدرسه فيضيه حجره داشتهاند.
حضور اين علماى برجسته و پر تلاش در قم در عصر صفويه بيانگر آن است كه قم در آن عصر داراى حوزه علميه فعال و مدارس و طلاب بسيار بوده است و علوم مختلف اسلامى در آن تحصيل و تدريس مىشده است.
حوزه علميه قم در عصر قاجاريه
از سال 1200 تا 1339 ه .ق، پادشاهان قاجار بر ايران حكومت مىكردند. در اين عصر نيز علماى بزرگى در حوزه علميه قم به تحصيل و تدريس اشتغال داشتند، به ويژه با سكونت مرجع عالى مقام «آيتالله ميرزاى قمى قدسسره» در قم در عصر سلطنت فتحعلى شاه، حوزه علميّه قم، شهرت و اهميّت بيشترى پيدا كرد.
احداث و بازسازى مدارس متعدد علميّه در اين عصر، نشان مىدهد كه حوزه علميّه در اين عصر وارد مرحله تازهاى شد، و سكونت ميرزاى قمى در قم، مايه بركات و آثار و توسعه حوزه علميّه قم گشته است.
توضيح اينكه مدرسه فيضيّه كه در دوره صفويّه تا حدود حوض وسط مدرسه بود، در عصر فتحعلى شاه در سال 1213 و 1214 ه .ق توسعه يافت و مجددا بازسازى شد. بناى اصلى مدرسه «دارالشّفا» نيز به دستور فتحعلى شاه انجام گرفت.
همچنين مدرسه حاجى ملاصادق واقع در گذر قاضى قم، توسط ميرزا آقاخان از رجال دولتى عصر ناصرالدّين شاه ساخته شد.
به اين ترتيب حوزه علميّه قم در اين عصر، وارد مرحله جديدى شد و رونق گستردهاى يافت.
نقش آيتالله فيض در توسعه حوزه
يكى از برجستگان حوزه علميّه قم مرحوم آيتالله العظمى ميرزا محمّد فيض قدسسرهبود. او در سال 1293 ه .ق در قم ديده به جهان گشود و در 25 جمادىالاولى سال 1370، در سن 77 سالگى رحلت نمود. قبر شريفش در صحن عتيق جلوى ايوان طلاى بارگاه ملكوتى حضرت معصومه عليهاالسلام قرار گرفته است. اين مرد بزرگ با تدريس و تأليف و تربيت شاگردان، قدمهاى راسخى در تحكيم و گسترش حوزه علميّه برداشت.
ايشان در سال 1340 ه .ق به منظور گسترش علوم دينى و توسعه حوزه علميّه، براى آيتالله العظمى شيخ عبدالكريم حائرى كه آن زمان در اراك بود، نامه نوشت و او را به سكونت در قم دعوت كرد، و افرادى را به اراك فرستاد، تا با پيام شفاهى، دعوت كتبى قبلى را تأكيد كند. پيگيرىهاى او و ديگران باعث شد كه آيتالله حائرى در همان سال به قم بيايد.
آيتالله فيض شخصا همراه آقاى توليت، با بسيج كردن مردم، به شاه جمال رفتند و استقبال گرمى از آيتالله حائرى نمودند. پس از ورود آيتالله حائرى به صحن حضرت معصومه عليهاالسلام چون نزديك غروب بود، آيتالله فيض نماز جماعت خود را كه در صحن نو برگزار مىشد به آيتالله حائرى واگذار كرد و خود و همه علما به ايشان اقتدا كردند.
شب بعد آيتالله فيض به صحن آمد، آيتالله حائرى ايشان را به امامت جماعت دعوت كرد، آقاى فيض نپذيرفت، آيتالله حائرى به او فرمود:
«اگر من بايد نماز بخوانم، پس ميل ندارم شما اقتدا كنيد.»
در نتيجه آيتالله فيض محل نماز جماعت خود را به مسجد امام قم، انتقال داد. به اين ترتيب مرحوم فيض، مرجعيّت خود را فداى توسعه حوزه علميّه نمود، و با دعوت از آيتالله حائرى، و استقبال از ايشان، گام بزرگى براى تحكيم و استوارى و گسترش حوزه برداشت.
آيتالله حائرى و تأسيس حوزه جديد
گرچه حوزه علميّه قم در طول اين سالها از رونق نسبى برخوردار بود ولى داراى تشكّل و انسجام واقعى نبود، بلكه مىتوان گفت پس از رحلت آيتالله ميرزاى قمى (در سال 1231 ه .ق) سالها در «فترت» و «ركود» به سر مىبرد و نياز مبرم به عالمى وارسته و مجتهدى استوار و پرصلابت و مدير و مدبّر داشت، تا اينكه قرعه اين فال به نام مرجع عظيمالشأن حضرت آيتالله العظمى حاج شيخ عبدالكريم حائرى قدسسرهافتاد، و با ورود اين بزرگمرد علم و عمل، حوزه آنچنان متشكّل و منظّم و با شكوه شد، كه او را «مؤسّس حوزه علميّه قم» خواندهاند.
ولى بهتر آن است كه بگوييم ايشان «مؤسس حوزه علميّه جديد قم» مىباشند، زيرا حوزه علميّه در اين تاريخ به دست مبارك اين بزرگمرد الهى، نوسازى و بازسازى گرديد، به طورى كه در پرتو تدبير، مديريّت و همّت والاى اين مرد بزرگ، مدارس قم پر از طلبه گرديد و تحوّل عظيمى در حوزه علمى به وجود آمد، و نام حوزه علميّه قم در همه جا شهرت يافت، از اين رو از وى به عنوان «مؤسّس حوزه علميّه قم» ياد مىكنند.
يكى از آثار مكتب درسى آيتالله حائرى در حوزه علميّه قم، برخاستن اساتيد و مراجع بزرگى، از جمله: حضرت آيتالله العظمى شيخ محمّدعلى اراكى قدسسره، حضرت آيتالله العظمى سيد محمّدرضا گلپايگانى قدسسره و حضرت امام خمينى قدسسرهاست، كه اگر هيچ اثرى جز اين نداشت، براى نشان دادن عظمت حوزه در اين عصر، كفايت مىكرد.
تحول عظيم حوزه، در عصر زعامت آيتالله العظمى بروجردى
پس از رحلت آيتالله حائرى قدسسره، سه تن از مراجع و علماى بزرگ از شاگردانش يعنى آيات عظام سيد محمد حجّت، سيد صدرالدّين صدر و سيد محمّدتقى خوانسارى، سرپرستى حوزه را به عهده گرفتند و از فروپاشى آن ممانعت به عمل آوردند.
در اين دوره كه از سال 1315 ه .ش تا سال 1324 (سال ورود آيتالله بروجردى) طول كشيد، به تدريج بر عظمت حوزه از نظر كميّت و كيفيّت افزوده شد. احداث «مدرسه حجّتيّه» كه يكى از مدارس علمى عظيم حوزه علميّه قم است از آثار آيتالله حجّت مىباشد كه به روشنى از افزايش طلاّب و وسعت حوزه در اين دوره حكايت مىكند.
اين مدرسه داراى باغچههاى متعدد، مسجد، آب انبار و صحن بزرگ است كه پس از مدرسه فيضيّه به عنوان دومين مركز تجمّع طلاّب حوزه علميّه قم، به شمار مىآيد. در حال حاضر، اين مدرسه مركز جهانى علوم اسلامى (ويژه طلاب خارجى) مىباشد.
در همين عصر بين فضلاى حوزه علميّه قم گفتگو بود تا از آيتالله العظمى بروجردى قدسسره كه در بروجرد سكونت داشت، دعوت به عمل آورند، تا به قم بيايد و زعامت حوزه را به دست گيرد.
سرانجام اين دعوت انجام شد و آيتالله بروجردى قدسسره در سال 1324 ه .ش وارد قم شد و آيات عظام خوانسارى، حجّت و صدر كمال احترام و تجليل را از ايشان به عمل آوردند.
سرانجام آيتالله خوانسارى در شهريور 1330 و آيتالله حجّت در 29 ديماه 1331 و آيتالله صدر در پنجم ديماه 1332 شمسى، رحلت كردند. همچنين دو مرجع بزرگ آيتالله سيد ابوالحسن اصفهانى در 13 آبان 1325 و آيتالله حاجآقا حسين قمى در اسفند همين سال در نجف اشرف رحلت كردند و به اين ترتيب مردم ايران و عراق و ساير شيعيان متوجّه آيتالله العظمى بروجردى شدند، به طورى كه ايشان مرجع كل گرديد و حوزه علميّه قم در پرتو توجّهات مخصوص ايشان، و نيز توجّه مردم، رونق كامل يافت، و در اندك زمانى دچار تحوّلات عظيم گرديد.
مدارس، كتابخانهها، درس و بحثها، نشريّات و مجلاّت عربى و فارسى و علوم مختلف اسلامى در سطح عميق و گستردهاى فعّال شدند و تعداد طلاب ساكن در قم به شش هزار نفر رسيدند، با توجّه به اين نكته كه قبل از ورود ايشان، تعداد طلاب در حدود هزار تا دو هزار نفر بودند.
در اين عصر، يكى از اساتيد بزرگ و يكى از اركان حوزه علميّه قم كه نقش به سزايى در پيشرفت همه جانبه حوزه داشت، حضرت امام خمينى قدسسره بود. درس اصول و فقه او، مهمترين درس حوزه، و پر جمعيتترين درسها بعد از درس آيتالله العظمى بروجردى قدسسره به شمار مىآمد.
پيشرفت حوزه بر همين منوال ادامه داشت كه ناگاه در فروردين سال 1340 ه .ش (مطابق با 1380 قمرى) با فقدان آيتالله العظمى بروجردى قدسسره، بزرگترين فاجعه براى جهان تشيع و به خصوص براى حوزه علميّه قم به وقوع پيوست.
پس از رحلت آيتالله بروجردى، مراجع عظيم الشّأن وقت همانند: امام خمينى قدسسره، آيتالله العظمى گلپايگانى، آيتالله العظمى نجفى مرعشى و... زمام حوزه را بر عهده گرفتند.
در اين دوره حوزه وارد مرحله جديدى شد و ماجراهاى سياسى اين دوره، به خصوص ماجراى مبارزات روحانيت به رهبرى امام خمينى قدسسرهبا رژيم طاغوتى پهلوى، حوزه را بيش از پيش، مورد توجّه مردم قرار داد، چرا كه حوزه به صورت كانون و محور مبارزات بر عليه نظام شاهنشاهى درآمده بود. از آن زمان تا كنون حوزه علميه از جهات مختلف مورد توجه قرار گرفته است و روز به روز بر شكوه و عظمت آن افزوده شده است.
امروزه بالغ بر سىهزار نفر از طلاّب ايرانى و خارجى در حوزه علميه قم به تحصيل علوم دينى اشتغال دارند كه از اين تعداد حدود چهار هزار نفر تحت برنامه و بالغ بر بيست و شش هزار نفر به صورت آزاد مشغول تحصيل مىباشند.
2ـ نظرى به برنامههاى حوزه علميه قم
هدف اصلى حوزههاى علميّه، فراگيرى علوم اسلامى و در رأس آن، فقه جعفرى، و تبليغ و ترويج آن است، به طورى كه تمام قشرهاى مردم در امور و شؤون مختلف دينى، بهرهمند گردند، و وظايف و مسؤوليّتها را بشناسند.
بنابراين حوزه داراى دو هدف اساسى است:
1ـ شناخت دين 2ـ تبليغ دين.
براى رسيدن به اهداف فوق دروس حوزوى به چند مرحله تقسيم شده است:
1ـ مقدمات
شامل جامعالمقدمات (امثله، شرح امثله، صرف مير، تصريف، هدايه، صمديه، عوامل) سيوطى، مغنى، مختصرالمعانى، منطق و.... در كنار كتابهاى فوق كه مشتمل بر فراگيرى كامل زبان عربى است، برنامههاى جنبى نيز وجود دارد. مجموع دروس فوق «سطح يك» يا «مقدمات» ناميده مىشود و طبق برنامه مركز مديريت حوزه مىبايست طى سه سال گذرانده شود.
2ـ سطح
دوره سطح شامل هفت پايه است و هر پايه بايد طى يك سال گذرانده شود. اين پايهها طبق جدولهاى ذيل عبارتند از: پايه چهارم
رديفنامدرس متن درسى
1 علوم قرآنى جزوه
2 فقه لمعه ج1، طهارت تا اول كتاب حج
3 اصول اصول استنباط و اصول شهيد مطهرى
4 ادبيات عرب تجزيه و تركيب از متن لمعه طبق رديف دوم
5 مختصرالمعانى از اول بيان تا اول بديع
6 عقائد بدايه المعارف ج1، از اول كتاب تا اول بحث نبوت
7 تاريخ سيرهپيشوايانازص303(امامپنجم عليهالسلام)تا ص564 (امامهادى عليهالسلام)
8 نهج البلاغه خطبه قاصعه
پايه پنجم
رديفنامدرس متن درسى
1 تفسير جزوه
2 فقه لمعهج1،ازكتابحجتاپايانجلد1وجلد2،ازاولاجارهتااولنكاح
3 اصول اصول مظفر، جلد اول، كل كتاب
4 ادبيات عرب تجزيه و تركيب متن لمعه طبق رديف دوم
5 عقائد بدايهالمعارف، بحث نبوت
6 تاريخ سيره پيشوايان از ص565 (امامهادى عليهالسلام) تا پايان كتاب
پايه ششم
رديفنامدرس متن درسى
1 تفسير جزوه
2 فقه لمعه ج2، از اول كتاب نكاح تا پايان جلد دوم
رديفنامدرس متن درسى
3 اصول اصول مظفر جلد دوم، كل كتاب
4 فلسفه آشنايى با معارف اسلامى شهيد مطهرى قسمت فلسفه
5 ادبيات عرب تجزيه و تركيب از متن لمعه طبق رديف دوم
6 عقائد بدايه المعارف، بحث امامت و معاد
7 تاريخ ارشاد مفيد ج2، از اول تا ص157 (اماممحمدباقر عليهالسلام)
پايه هفتم
رديفنامدرس متن درسى
1 تفسير جوامع الجامع ج2، از سوره انفال تا آخر سوره يونس
2 فقه مكاسب (مكاسب محرمه)
3 اصول رسائل (قطع و ظن)
4 فلسفه بداية الحكمه، تمام كتاب
5 عقائد تلخيص الالهيات، از اول كتاب تا بحث نبوت
پايه هشتم
رديفنامدرس متن درسى
1 تفسير جوامع الجامع ج2، از اول سوره هود تا آخر سوره رعد
2 فقه مكاسب بيع تا شرائط العوضين
3 اصول رسائل، برائت، اشتغال و استصحاب
4 عقائد تلخيص الالهيات، از بحث نبوت تا آخر كتاب
5 رجال كليات فى علم الرجال، از اول كتاب تا مشايخ الثقات
پايه نهم
رديفنامدرس متن درسى
1 تفسير الميزان ج13، از اول سوره اسرا تا آخر سوره
2 فقه مكاسب بيع، از شرائط العوضين تا خيار غبن
3 اصول كفاية الاصول، جلد اول
4 فلسفه نهايهالحكمه، ازاول كتاب تاآخر مرحلههفتم (المرحلهالسابعه)
5 رجال كليات فى علم الرجال، از مشايخ الثقات تا آخر كتاب
پايه دهم
رديفنامدرس متن درسى
1 تفسير الميزان ج13، از اول سوره كهف تا آخر سوره
2 فقه مكاسب، از خيار غبن تا آخر خيارات
3 اصول كفاية الاصول، جلد دوم
4 فلسفه نهاية الحكمه، از اول مرحله هشتم تا آخر كتاب
5 درايه اصول الحديث و احكامه، تمام كتاب
3ـ خارج
در اين مرحله درسها كاملاً تخصصى است. علاوه بر دروس خارج فقه و اصول، رجال، فلسفه و عرفان كه به صورت آزاد برگزار مىشوند.
ساير رشتههاى تخصصى حوزه عبارتند از:
1ـ رشته تخصصى تفسير و علوم قرآن.
2ـ رشته تخصصى كلام و عقايد.
3ـ رشته تخصصى تبليغ.
4ـ رشته تخصصى قضا.
مدت آموزش در رشتههاى فوق چهار سال مىباشد.
در جريان درس خارج، طلاب اندوختههاى خود در كتابهاى دوره سطح را به صورت تحقيقى و از زواياى مختلف، در محضر اساتيد برجسته بحث مىكنند. اساتيد درسهاى خارج فقه و اصول عموما مراجع تقليد و يا مجتهدين مىباشند كه فقه و اصول را مورد بحث قرار مىدهند تا از اين طريق به استنباط حكم شرعى دست يابند.
3ـ معرفى اجمالى برخى از مدارس دينى استان
مدرسه فيضيه
اين مدرسه از بناهاى عهد صفويه است كه در جنب صحن كهنه بنا شده و به طورى كه نوشتهاند از بناهاى شاه طهماسب اول است كه در زمان مرحوم آيتالله حائرى و آيتالله صدر و به ويژه آيتالله بروجردى تعميرات اساسى يافت و بر مجموعه آن افزوده شد. اين مدرسه از بزرگترين مراكز و مجامع روحانيت شيعه است.
مدرسه دارالشفاء
اين مدرسه كه متصل به مدرسه فيضيه است؛ در زمان شاهعباس دوم ساخته شد و در زمان فتحعلىشاه بازسازى گرديد. در زمان مرحوم آيتالله بروجردى قسمت شرقى آن به صورت دو طبقه ساخته شد و محل سكونت طلاب گرديد.
پس از وقوع انقلاب اسلامى، نسبت به خريد املاك اطراف و تخريب و توسعه آن اقدام گرديد و با اسلوب معمارى جديد در بخشهاى مختلف تجديد بنا شد.
اين مدرسه داراى خوابگاه، خانه مطبوعات، صندوق پرداخت شهريه، بانك اطلاعات كامپيوترى و ... جهت سرويس دهى به طلاب حوزه علميه مىباشد. همچنين ساختمان ادارى مركز مديريت حوزه علميه قم نيز در اين مدرسه قرار دارد.
مدرسه خان
اين مدرسه در قسمت شرقى ميدان آستانه و جنب گذرخان واقع شده است. بانى اوليه آن مهدى قلىخان در دوره صفويه بوده است و در اثر گذشت زمان رو به ويرانى نهاد كه با همت مرحوم آيتالله بروجردى تجديد بنا گرديد و در سه طبقه ساخته شد.
مدرسه حجتيه
بعد از شهريور 1320 طلاب علوم دينى از هر سو به منظور تحصيل علم رو به حوزه علميه قم آورده بودند و از آنجا كه مدارس قم گنجايش آنان را نداشت آيتالله سيد محمد حجت قدسسره كه آن روز از زعماى عاليقدر حوزه علميه قم بود با تهيه هشت هزار متر مربع زمين، اين مدرسه را در شش قسمت، دو طبقه مجزا و جمعا داراى 126 حجره روشن و آفتابگير ساخت.
مقبره مرحوم آيتالله حجت نيز در كنار مسجد اين مدرسه قرار دارد. باغچههاى پرگل و درختهاى سرسبز آن كه حوض بزرگ مدرسه را در برگرفته، نزهت و رونق خاص به آن مركز علمى دينى بخشيده است.
(اين مدرسه هم اكنون در اختيار طلاب خارجى است).
مدرسه رضويه
مدرسه رضويه كه منسوب به حضرت رضا عليهالسلام است، در خيابان آذر واقع شده است. وجه نسبت آن به امام رضا عليهالسلام از آن جهت است كه ايشان در زمان ورود به قم در اين مكان كه متعلق به زكريا بن آدم بوده سكنى گزيدند. پس از تشريف فرمايى آن حضرت، اين مكان را مسجد و مدرسه ساختند. اين مدرسه در سال 1376 ه .ق از طرف مرحوم آيتالله بروجردى تعمير و مرمت شد و تا كنون مورد استفاده طلاب حوزه علميه مىباشد.
مدرسه مؤمنيه (آيتالله العظمى نجفى)
اين مدرسه در سال 1113 قمرى به امر اميرمحمد مؤمنخان شاملو از امراى شاه سلطان حسين صفوى ساخته شد. مساحت اين مدرسه هم اكنون سه هزار متر است كه به همت حضرت آيتالله العظمى مرعشى نجفى زمينهاى اطراف خريدارى و ساختمان جديد در آن احداث شد و در روز نيمه شعبان 1378 ه .ق افتتاح گرديد.
مدرسه ستيّه
واقع در ميدان مير كه به امر و همت حضرت آيتالله حاج سيد محمدرضا گلپايگانى قدسسره تكميل گرديده است و در قسمت جنوبى آن حجرهاى است كه در آن محراب حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام قرار دارد.
مدرسه حقانى
مدرسه حقانى روبروى پل آهنچى در كوچه حقانى واقع شده است. اين مدرسه را دو نفر از نيكوكاران به نامهاى حاج على حقانى و آقا حسن بنّا در سال 1343 ه .ش تأسيس نمودهاند.
[در سالهاى قبل از انقلاب اسلامى، بزرگانى همچون شهيد بهشتى و شهيد قدوسى عهدهدار مديريت اين مدرسه بودند و فاضلان صاحب نامى چون آيتالله جوادى آملى در آن به تدريس پرداختهاند. از اين مدرسه شاگردان ممتازى برخاستهاند كه بعد از انقلاب امور كشور را به دست گرفتند و همه آنها يادگاران دوره مديريت اين دو شهيد بزرگوار هستند].
مدرسه معصوميه
مدرسه معصوميه در بلوار امين واقع شده است. اين مدرسه با همت و بودجه آستانه مقدسه حضرت معصومه عليهاالسلام در سال 1360 در مساحتى حدود 15000 متر مربع و با زيربناى 28000 متر مربع احداث و در سال 1368 مورد بهره بردارى قرار گرفت. اين مدرسه داراى 406 حجره جهت سكونت طلاب علوم دينى مىباشد.
علاوه بر اين، دفتر مركز همكارى حوزه و دانشگاه در ضلع شمالى اين مدرسه واقع مىباشد.
مدرسه امام خمينى
اين مدرسه كه در خيابان باجك واقع شده است در سال 1374 ه .ش حسبالامر مقام معظم رهبرى جهت تحصيل طلاب علوم دينى غير ايرانى با سبك معمارى جديد و با امكانات رفاهى متعدد تأسيس شده است.
فهرست مدارس آموزشى تحت پوشش حوزه علميه قم
رديفمدرسهآدرس
1 ابا صالح بلوار امين، كوچه 13
2 المهدى صفائيه، بعد از فلكه شهداء
3 الهادى باجك، فلكه الهادى
4 امام مهدى موعود(عج) نيروگاه، كوچه 3
5 امام محمد باقر(ع) نيروگاه، بعد از پل، سمت چپ
6 بقيهالله حاجى آباد
7 حقانى پل آهنچى، كوچه 13
8 جانبازان صفائيه، كوچه سپاه
9 رسالت حسين آباد
رديفم درسه آدرس
10 رضويه آذر
11 شهيدين فلكه شاه احمد قاسم
12 صدوق زنبيل آباد
13 عترت خيابان ارم، جنب هتل ارم
14 كرمانىها باجك، روبروى نيروى انتظامى
15 معصوميه بلوار امين، روبروى راهنمائى رانندگى
16 امام عصر عليهالسلام چهارمردان، كوچه شهيد مدنى
مأخذ: مركز مديريت حوزه علميه قم، معاونت گزينش و آمار.
4ـ مراكز حوزوى ـ دانشگاهى
دانشگاه باقرالعلوم
اين مجموعه در پى رهنمودهاى حضرت امام خمينى در سال 1360، با عنوان كتابخانه سياسى در قم شروع به كار كرد و وظيفه راهنمايى و هدايت طلاب و روحانيان محترم را در زمينه مسائل سياسى جهان اسلام و روابط بينالملل به عهده داشت.
اين مركز در راستاى پرورش محقق سياسى، اقدام به برگزارى دورههاى آموزشى كوتاه مدت عمومى و تخصصى كرد و پس از انجام بررسىهاى كارشناسانه، از سال 1365 تبديل به دانشگاه شد.
به دنبال رهنمودهاى حضرت امام و تأكيدات مقام معظم رهبرى حضرت آيتالله خامنهاى، مبنى بر رشد ابعاد سياسى در كنار ابعاد علمى و اخلاقى طلاب محترم حوزه علميه، مطابق برنامههاى آموزشى مصوب، درسهاى اين رشته توسط اساتيد متعهد و مجرب ارائه گرديد.
در تاريخ 7/8/1370 هيأت مؤسس دانشگاه به تصويب شوراى عالى انقلاب فرهنگى رسيد و در تاريخ 21/1/1371 از سوى دفتر گسترش دانشگاههاى وزارت فرهنگ و آموزش عالى موافقت اصولى به عمل آمد و با عنايات و توجه رياست محترم جمهورى وقت آيتالله هاشمى رفسنجانى، اساسنامه دانشگاه به تصويب نهايى رسيد. اين دانشگاه داراى 4 ركن شامل: هيأت مؤسس، هيأت امنا، رياست دانشگاه و شوراهاى دانشگاه است.
در اين مركز، هم اكنون بيش از 25 استاد و عضو هيأت علمى مشغول به فعاليت است.
تعداد كل دانشجويان اين دانشگاه در سال تحصيلى 78ـ1377، 335 نفر بوده است كه در دو مقطع كارشناسى و كارشناسى ارشد و در رشتههاى علوم سياسى، تاريخ، فلسفه و كلام اسلامى و علوم اجتماعى (گرايش پژوهشگرى) مشغول به تحصيل بودهاند.
لازم به يادآورى است كه اين مجموعه زير نظر دفتر تبليغات حوزه علميه قم و با امكانات اين نهاد اداره مىشود.
مركز تربيت مدرس حوزه علميه قم (دوره مدرسى كارشناسى ارشد رشته الهيات و معارف اسلامى)
مركز تربيت مدرس، با تدبير مسؤولان محترم دو نهاد حوزه و دانشگاه در سال تحصيلى 68 ـ 1367 با پذيرش نخستين دوره دانشجو، فعاليت آموزشى ـ پژوهشى خود را آغاز كرد.
از جمله اهداف اين نهاد، مىتوان به موارد زير اشاره كرد:
1. تربيت مدرس براى تدريس درسهاى الهيات معارف اسلامى در دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالى.
2. بالا بردن سطح اطلاعات و آگاهى و بينش اسلامى طلاب همراه با آموزش روش تحقيق و تقويت قدرت استنباط و تجزيه و تحليل مسائل فرهنگى و معارف دينى.
3. تربيت محقق براى پژوهش درباره مسائل الهيات و معارف اسلامى در مراكز علمى و فرهنگى.
تأسيس اين دوره مدرسى، در سال 1368 از سوى شوراى عالى انقلاب فرهنگى، تصويب گرديد، و در پى رأى صادره يكصد و نود و يكمين جلسه شوراى عالى برنامهريزى مورخ 29/1/1369، برنامه آموزشى دوره مدرسى كارشناسى ارشد رشته معارف اسلامى به تصويب رسيد و از آن پس تاكنون به آموزش و تربيت طلاب علوم دينى اقدام نموده است.
همچنين وزارت فرهنگ و آموزش عالى، چندى پيش با تأسيس مقطع دكتراى مركز، موافقت نموده است و هم اكنون در رشتههاى علوم قرآن و فلسفه تطبيقى تعدادى از دانش پژوهان مشغول به تحصيل مىباشند.
(اين مركز در حال حاضر زير نظر دانشگاه قم قرار دارد و به عنوان بخشى از اين دانشگاه فعاليت مىكند.)
دانشكده علوم قرآنى
اين دانشكده در سال 1372 با حضور اساتيد حوزه و دانشگاه و وزراى محترم فرهنگ و آموزش عالى وفرهنگ و ارشاد اسلامى، با تعداد 40 نفر دانشجوى پسر افتتاح شد و در سال 1375، داراى 150 نفر دانشجو، 40 نفر خواهر و 110 نفر برادر در مقطع كارشناسى بوده است.
سر فصلهاى دانشكده فوقالذكر، در دويست و دهمين جلسه مورخه 16/10/1369 به تصويب شوراى عالى برنامهريزى، شوراى عالى انقلاب فرهنگى، تحت عنوان رشته تربيت معلم قرآن كريم و در دويست و نود و سوّمين جلسه شوراى عالى برنامهريزى مورخه 23/11/1373 تحت عنوان كارشناسى علوم قرآنى در چهار رشته به تصويب رسيده است: 1. علوم قرآن مجيد. 2. فنون قرائت، تلاوت و كتابت. 3. تفسير قرآن مجيد. 4. تربيت معلم قرآن كريم.
معاونت امور اساتيد و دروس معارف اسلامى ـ نهاد نمايندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاهها
با توجه به ضرورت نظارت بر نحوه تدريس و تدوين برنامههاى درسى و گزينش اساتيد معارف اسلامى در دانشگاهها، در سال 1369، طبق مصوبه شماره 240 جلسه شوراى عالى انقلاب فرهنگى در زمينه گزينش علمى و عمومى اساتيد معارف اسلامى، دبيرخانه گزينش اساتيد معارف اسلامى در دانشگاهها آغاز به فعاليت نمود.
با تأسيس نهاد نمايندگى مقام معظم رهبرى در دانشگاهها در سال 1372 و طبق بندهاى 9 و 10 از شرح وظايف نهاد نمايندگى مندرج در اساسنامه اين نهاد كه به تصويب شوراى عالى انقلاب فرهنگى نيز رسيده بود، وظايفى بدين شرح بر عهده «معاونت امور اساتيد و دروس معارف اسلامى در دانشگاهها» محوّل گرديد: 1. گزينش علمى و عمومى اساتيد معارف اسلامى. 2. ارزشيابى عملكرد اساتيد. 3. نظارت بر كيفيت ارايه دروس معارف اسلامى. 4. تأييد مدير پيشنهادى گروه، پيش از معرفى به رئيس دانشگاه.
اين مركز از ميان طلاب شاغل به درس خارج و فارغ التحصيلان كارشناسى ارشد دانشگاهها، اساتيد مورد نظر را گزينش مىنمايد.
جامعة الزهرا عليهاالسلام
تحصيل علوم دينى بانوان و وجود مراكز مذهبى براى آموزش زنان سابقهاى بسيار طولانى دارد و در تاريخ افتخارآفرين شيعه، زنان فاضله و مجتهده فراوانى وجود داشته است.
در حوزه علميه قم نيز از چند سال قبل از پيروزى انقلاب اسلامى، مراكزى توسط بزرگانى چون شهيد بزرگوار آيتالله قدوسى به طور رسمى شروع شد و نمونه بارز آن «مكتب توحيد» بود كه توسط آن شهيد عزيز و همفكران و همكارانش اداره مىشد.
جامعة الزهراء نيز از جمله مراكز مهم تأسيس شده بعد از انقلاب اسلامى است كه اين هدف را دنبال مىكند. امام خمينى با تعيين جمعى از بزرگان حوزه علميه قم، امر به ايجاد اين مركز نمودند و تا كنون به همت مديران آن خدمات ارزنده علمى ـ آموزشى به خواهران طلبه ارائه نموده است.
برنامههاى آموزشى:
1. برنامه حضورى تمام وقت كه غالب افراد اين برنامه خوابگاهى هستند و از سراسر كشور گزينش مىشوند و در يك دوره عمومى چهارساله تحصيل مىكنند.
2. برنامه نيمهوقت كه طى يك دوره شش ساله، برنامه چهارساله تمام وقتها را مىگذرانند.
3. برنامه پارهوقت كه شامل يك دوره سه ساله آموزش عمومى مىباشد. (لازم به يادآورى است كه برنامههاى نيمه وقت و پاره وقت مخصوص كسانى است كه با همسر يا والدين خود در قم زندگى مىكنند).
4. برنامه غيرحضورى كه طى يك دوره پنجساله و با ارائه نوارهاى صوتى و متون مربوطه، در خدمت بيش از سههزار نفر از خواهران از قشرهاى مختلف دانشگاهى، فرهنگى، كارمند و خانهدار از سراسر كشور و حتّى خارج از كشور قرار دارد.
5. رشتههاى تخصصى كه پس از پايان دورههاى تمام وقت، نيمهوقت و غير حضورى با گزينش مجدد و در رشتههاى تفسير، فلسفه و كلام، تاريخ، تبليغ، فقه و اصول در خدمت خواهران است.
6. بخش خواهران غير ايرانى كه با عضويت خواهرانى از بيش از چهل كشور جهان به صورت خوابگاهى يا روزانه مشغول به تحصيل هستند و پس از اتمام اين دورهها، در كشورهاى خود مشغول خدمت به هم وطنان مسلمان خود مىشوند.
7. دبيرستان دخترانه هدى (رشته علوم و معارف اسلامى) كه برنامه آن تركيبى است از علوم روز و معارف دينى. خواهران پس از گذراندن دورههاى آن، مدرك رسمى ديپلم دريافت مىدارند و در چند شهرستان نيز شعبه دارد. هماكنون در جامعة الزهراء مقاطع مختلف از فوق ديپلم تا دكترا، حدود پنج هزار نفر در مجموع عضويت دارند و در سطحهاى ياد شده تاكنون قريب به دو هزار نفر فارغ التحصيل داشته است.
8. دانشكده علوم و معارف اسلامى «هدى» كه از طريق كنكور سراسرى و از بين خواهران ديپلمه، دانشجو مىپذيرد.
5ـ خدمات علما و مراجع حوزه علميه قم در استان قم
تبليغ فرهنگ اسلامى و حفظ و حراست از مرزهاى مكتب اسلام، از عوامل اصلى تشكيل حوزههاى علميه در طول تاريخ بوده است. دست پروردگان مكتب ائمه طاهرين در سراسر بلاد اسلامى مروج افكار ناب اسلامى و پاسخگوى سؤالات و شبهات بودند.
در طول تاريخ هر جا سخن از دين و ترويج فرهنگ دينى است، نام عالمى دينى مىدرخشد و هر جا كه تحولات فرهنگى چشمگيرتر و اعتقادات دينى مردم راسختر باشد ناخودآگاه ذهن انسان به دنبال روحانى عامل و مؤثر در اين تحول مىگردد. در اين راستا قم از جمله شهرهايى است كه همواره از اين نعمت سود برده است و نقش روحانيت در آوازه فرهنگى قم بر كسى پوشيده نيست.
پس از حرم مطهر حضرت معصومه عليهاالسلام كه به دليل سفارشات ائمه طاهرين، مورد توجه شيعيان قرار گرفته است، حوزه علميه و روحانيت، عامل اصلى توجه مردم نقاط مختلف ايران و جهان به اين شهر بوده است و مىتوان ادعا كرد اين مقدار از توسعه و پيشرفت شهر قم نيز مديون تلاش روحانيت و شخصيتهاى دينى بوده و هست. نگاهى به خدمات انجام شده و آثار فرهنگى اين شهر نشان مىدهد كه تا چه اندازه روحانيون دلسوز در ايجاد آنها مؤثر بودهاند. از آنجا كه خدمات روح انيت به اين شهر، سابقهاى طولانى دارد و امكان برشمردن همه آنها در اين مجموعه ميسر نيست؛ در اين قسمت ما به بيان شمهاى از خدمات روحانيت بعد از تجديد بناى حوزه به دست مرحوم آيتالله العظمى شيخ عبدالكريم حائرى مىپردازيم:
1ـ خدمات آيتالله حائرى يزدى
مرحوم آيتالله حائرى بعد از ورود به قم، حوزه علميه قم را احياء مجدد فرمودند و به آن نظام بخشيدند. اين كار به حدى مهم بود و صحيح انجام شد كه ايشان را مؤسس حوزه علميه قم مىدانند.
گذشته از اين خدمت بزرگ، ساير خدمات ايشان عبارتند از:
ساخت مدارس جديد براى گسترش حوزه علميه و بازسازى مدارس قديمى.
ايجاد زمينه جذب جوانان به سوى حوزههاى علميه.
كمك به حل مشكلات مردم به ويژه در جريان سيل سال 1313 ه .ش شهر قم. (آثار اين خدمت در منطقه خاكفرج قم در كوچه رهبر موجود است). ايجاد «خانه فقرا» و جمعآورى متكديان و افراد مستمند و اداره آنها.
پيگيرى و مساعدت براى ساختن بيمارستان فاطمى كه قم تا آن زمان از آن محروم بود.
انتقال قبرستان اطراف حرم مطهر حضرت معصومه عليهاالسلام به بيرون شهر جهت زيبا سازى محيط زيارتى و محل درس طلاب.
2ـ خدمات آيتالله العظمى بروجردى
ايشان بعد از آيتالله حائرى، شخصيتى بزرگ و برجسته بودند كه از حيثيت اسلام، تشيع و حوزههاى علميه پاسدارى كردند و همچون سدى بود در برابر دشمنانى كه فكر نابودى روحانيت شيعه را در سر مىپروراندند.
علاوه بر اين نقطه عطف، ساير خدمات ايشان عبارت است از:
رواج فرهنگ تحقيق در ميان طلاب جوان و تشكيل گروه تحقيقاتى براى كارهاى علمى خود.
تأسيس دار التقريب بين المذاهب اسلامى و فرستادن شيخ محمد تقى قمى به مصر جهت ارتباط با بزرگترين مركز علمى اهل سنت.
ايجاد مركزى براى احياء آثار گذشتگان و چاپ آثار خطى مفيد و علمى.
ساخت مسجد اعظم قم.
ساختن كتابخانه عمومى مسجد اعظم قم كه نياز ضرورى آن روز روحانيون، جوانان و محصلان قم بود.
ساخت بيمارستان نكويى قم.
3ـ خدمات آيتالله نجفى مرعشى
اين فقيه پرآوازه در طول سالهاى تحصيل و تدريس با تلاش و زحمات بسيار به جمعآورى منابع ارزشمند علمى همت گماشت و در همين راستا كتابخانهاى تشكيل داد كه امروزه منشأ خدمات ارزشمندى است و در رديف مهمترين كتابخانههاى جهان به شمار مىآيد.
اين كتابخانه هم اكنون به دست فرزند ايشان حجة الاسلام سيد محمود مرعشى اداره مىشود و علاوه بر آن، آيتالله مرعشى چندين مدرسه علميه در قم بنا كردهاند كه از جمله آنها مىتوان به مدرسه مؤمنيه، شهابيه و آيتالله نجفى مرعشى در قم اشاره كرد.
همچنين واگذارى زمين و احداث منازل مسكونى براى طلاب و فقرا در كوى نجفىها، از باقيات صالحات اين عالم جليل القدر به شمار مىرود.
4ـ خدمات امام خمينى
امام خمينى نقش غير قابل انكارى در شناسايى و معرفى شهر قم داشته است و در واقع او بود كه قم و قمى را زنده كرد و بر سر زبانها انداخت.
وى نقش عمدهاى در تشرّف آيتالله شيخ عبدالكريم حائرى، مؤسس حوزه علميه قم، به اين شهر به عهده داشت. اين حركت باعث زنده شدن حوزه علميه قم و رونق گرفتن شهر قم گرديد و به اين ترتيب قم مورد توجه مردم ساير بلاد به خصوص شيعيان قرار گرفت.
همچنين بعد از رحلت آيتالله حائرى(ره)، با تلاش امام(قدس سره) و ساير علما، آيتالله بروجردى به قم مهاجرت نمود و باعث شد تا شهر قم و حوزه علميه بيش از پيش گسترش يابد و بر عظمت و اقتدار آن افزوده شود.
اين دو هجرت مهم بود كه قم را از ركود نجات بخشيد و از ثمرات آن، حوزهاى پر رونق است كه مردم از اقصى نقاط جهان، به سوى آن روى مىآورند. از همه مهمتر حركت انقلابى امام (قدس سره)، قم را كانون توجهات جهانى كرد و از اين رهگذر شهر قم به جهانيان معرفى شد.
5ـ خدمات آيتالله العظمى گلپايگانى
تأسيس دار القرآن الكريم (اين مركز علاوه بر فعاليتهاى قرآنى، دو مجله قرآنى به زبان عربى و فارسى منتشر مىكند).
تأسيس مركز معجم فقهى (هدف اين مركز، رايانهاى كردن متون فقهى شيعه است).
ايجاد مركز معجم الفقهاء.
تأسيس مدرسه الامام المهدى جهت طلاب علوم دينى و مدارس متعدد ديگرى در قم.
ايجاد مدرسه آيتالله گلپايگانى در مركز شهر قم به منظور تأمين فضاى آموزشى دروس حوزه علميه قم، (احداث اين مدرسه خدمت بزرگى به طلاب و اساتيد حوزه علميه بود، چيزى كه تا آن زمان طلاب حوزه علميه به خاطر نبودنش دچار مشكلات عديدهاى بودهاند. كتابخانه بزرگ آيتالله گلپايگانى در اين مدرسه قرار دارد).
داير كردن كلاسهاى متعدد آموزش قرآن كريم به سبك جديد در قم.
ايجاد بيمارستان آيتالله گلپايگانى در قم در شرايطى كه اين شهر از كمبود امكانات بهداشتى و درمانى رنج مىبرد.
مساعدت در ايجاد محلهاى براى محرومان در منطقه چهل درخت قم كه به شهرك وليعصر معروف شد.
6ـ خدمات آيتالله سيد محمد شيرازى
علاوه بر خدمات علمى بسيار در زمينههاى مختلف و توجه به چاپ و انتشار معارف متناسب با اقشار مختلف جامعه، كارهاى زيادى چه به صورت مستقيم و چه به صورت غير مستقيم انجام دادهاند كه به برخى از آنها اشاره مىشود:
تأسيس مدارس علميه شامل:
1ـ مدرسة الرسول الاعظم؛
2ـ مدرسه الامام المهدى(عج)؛
3ـ مدرسه الامام الهادى(ره)؛
4ـ مدرسه الامام الباقر عليهالسلام؛
5ـ مدرسه الامام الحسين عليهالسلام؛
6ـ مدرسه الشهيد السيد حسن الشيرازى؛
7ـ مدرسة الزهراء عليهاالسلام (ويژه بانوان)؛
كتابخانه:
1ـ كتابخانه الامامعلىبنابىطالب عليهالسلام؛
2ـ كتابخانه الزهراء (ويژه بانوان)؛
انتشارات و مؤسسه:
1ـ انتشارات ايمان؛
2ـ انتشارات دار المهدى؛
3ـ مؤسسة الفكر الاسلامى.
مساجد:
1ـ مسجد الامام الحسين عليهالسلام؛
2ـ مسجد الامام زين العابدين عليهالسلام؛
3ـ مسجد الامام الرضا عليهالسلام؛
4ـ مسجد الامام الحسن عليهالسلام؛
5ـ مسجد السيدة المعصومه عليهاالسلام؛
6ـ مسجد الزهراء عليهاالسلام.
صندوقهاى قرض الحسنه عام المنفعه:
1ـ صندوق جواد الائمه ـ شهر قم؛
2ـ صندوق ـ كهك قم؛
7ـ خدمات آيتالله نورى همدانى
ايشان از جمله علماى خوش فكر و صاحب قلم حوزه علميه قم هستند كه خدمات شايانى در جهت ترويج افكار دينى در بين مردم به ويژه نسل جوان داشته است. حاصل اين تلاشها، كتابهاى زيادى است كه از ايشان به چاپ رسيده است و يا در دست چاپ است. نمونه اين خدمت كتاب «ما و مسائل روز» است كه قبل از انقلاب به صورت جلسه پرسش و پاسخ برگزار مىشد و بعدها تدوين و چاپ گرديد.
علاوه بر اين، مدرسه علميه مهدى موعود(عج) را جهت تحصيل طلاب علوم دينى تأسيس و اداره آن را به عهده گرفتهاند.
اين مدرسه در زمان حيات شهيد آيتالله دكتر مفتح قرار بود كه با همكارى ايشان ايجاد شود ولى شهادت آن مرد بزرگ مسؤوليت را به عهده آيتالله نورى همدانى گذاشت.
8ـ خدمات آيتالله موسوى اردبيلى
ايشان از ابتداى تحصيل و به ويژه در سالهاى بارورى علمى منشاء اثرات بسيارى در حوزه علميه قم، تهران و اردبيل بودهاند.
از جمله خدمات ايشان در شهر قم مىتوان به تأسيس دانشگاه مفيد اشاره كرد كه به منظور نظاممند كردن مطالب درسى حوزه و ايجاد رشتهاى تخصصى و آشنايى طلاب و روحانيون با علوم جديد، تأسيس شده است.
در اين دانشگاه، رشتههاى متعددى از جمله: حقوق، اقتصاد، فلسفه و علوم سياسى در سطح كارشناسى و كارشناسى ارشد تدريس مىشود.
9ـ خدمات شهيد آيتالله قدوسى
همكارى در تأسيس مدرسه منتظريه قم (حقانى) و پذيرش مسئوليت آن، جهت اصلاح نظام حوزه علميه قم و تربيت نيروهاى كارآمد.
تهيه متون درسى براى طلاب و تلاش براى نظاممند كردن دروس حوزه.
تأسيس «مكتب توحيد» براى آشنا كردن زنان مسلمان با فرهنگ زندگىساز اسلام و آشنا كردن زنان با اصول تربيتى اسلام. اين مكتب امروزه به صورت مدرسهاى براى تحصيل خواهران درآمده است.
10ـ خدمات شهيد آيتالله دكتر بهشتى
آيتالله شهيد دكتر بهشتى از استعداد خارق العادهاى برخوردار بود به طورى كه در سن 37 سالگى نه تنها در دروس حوزه به درجه اجتهاد رسيد، بلكه موفق به اخذ دكتراى فلسفه از دانشگاه نيز گرديد.
تأسيس دبيرستان «دين و دانش» در سال 1333 ش و همكارى در تأسيس و اداره مدرسه علميه منتظريه (حقانى) قم.
تشكيل «كانون اسلامى دانش آموزان و فرهنگيان قم» در سال 1339 ش.
11ـ خدمات حضرت آيتالله خامنهاى
عنايات و توجهات ايشان به شهر قم بر كسى پوشيده نيست و استان شدن قم از بذل عنايات ايشان بوده است. بودجه اختصاصى معظمله به شهر قم پس از سفر اخيرشان به اين شهر، منشأ خدمات زيادى در شهر قم و اطراف آن شده است.
از ديگر خدمات ارزنده ايشان در اين شهر مىتوان به موارد زير اشاره كرد:
تأسيس اولين مركز خدمات كامپيوترى در حوزه علميه قم به نام مركز كامپيوتر علوم اسلامى اشاره كرد. (اين مركز شامل مركز اطلاع رسانى علوم اسلامى، مركز آموزش كامپيوتر در سطوح مختلف و ارائه خدمات سخت افزارى و نرم افزارى مىباشد).
تأسيس مركز خدمات حوزههاى علميه.
تأسيس مدرسه علميه امام خمينى(ره) جهت تحصيل طلاب خارجى.
مساعدت در احداث شهرك مهديه .
12ـ خدمات آيتالله مكارم شيرازى
خدمات قلمى آقاى مكارم بر كسى پوشيده نيست و انتشارات نسل جوان كه نوشتههاى ايشان را منتشر مىكرد و زير نظر ايشان اداره مىشد، از عوامل مهم روشنگرى و آگاهى بخشى دينى، به نسل جوان در دوران خفقان رژيم پهلوى بوده است. علاوه بر آن:
تأسيس سه مدرسه علوم دينى در قم (مدرسه امير المؤمنين عليهالسلام، مدرسه امام حسن مجتبى عليهالسلام و مدرسه امام حسين عليهالسلام).
سرپرستى رشته تخصصى تفسير حوزه علميه قم.
نوشتن تفسير نمونه (تفسير روان فارسى براى عموم طبقات جامعه) و شرح فارسى نهج البلاغه و تفسير موضوعى پيام قرآن.
اختصاص بودجه جهت پرداخت وام به افراد نيازمند از طريق صندوق قرض الحسنه.
13ـ خدمات آيتالله منتظرى
تأمين بخشى از بودجه توسعه و تجديد بناى كامل و بنيادى مدرسه علميه دارالشفاء قم.
تأسيس بخش مركز جهانى علوم اسلامى (طلاب خارجى) مدرسه حجتيه و تأمين بودجه جهت تعميرات و توسعه محل.
اهداى منزل مسكونى خود به اداره آموزش و پرورش قم جهت احداث مدرسه.
14ـ خدمات آيتالله مشكينى
ايشان از استوانههاى اخلاق در حوزه علميه قم هستند و طلاب و مردم همواره از درسهاى اخلاق و رفتار شايسته ايشان بهره مىبردند و از جمله خدمات ارزنده ايشان تأسيس مراكز خيريه زير است:
مدرسه علميه الهادى.
بيمارستان الهادى.
چاپخانه و انتشارات بزرگ الهادى.
از ديگر خدمات علماى حوزه علميه به شهر قم مىتوان به تأسيس درمانگاه تخصصى وليعصر توسط آيتالله ميرزا جواد تبريزى و درمانگاه قرآن و عترت به وسيله حجة الاسلام فقيهى اشاره كرد. اين درمانگاهها به منظور ارائه خدمات درمانى به مردم قم به ويژه اقشار كم درآمد تأسيس شدهاند.
خدمات مؤسسات وابسته به حوزه علميه قم:
1ـ خدمات دفتر تبليغات اسلامى
خدمات فرهنگى اين دفتر در قم و سراسر كشور بر كسى پوشيده نيست. اين مركز كه به دست روحانيون انقلابى و روشنفكر اداره مىشود تأمين كننده نيازهاى تبليغى سراسر كشور بوده و هست.
بخشى از خدمات اين دفتر عبارتند از:
انتشارات مجلههاى متعدد در سطوح مختلف.
تأسيس چاپخانه بزرگ.
انتشارات بسيار فعال.
تشكيل بانك اطلاعات رايانهاى.
كتابخانه عمومى.
خانه مطبوعات.
مركز مطالعات و تحقيقات اسلامى.
تأسيس دانشگاه باقرالعلوم.
2ـ خدمات مؤسسه در راه حق
سالهاى قبل از انقلاب اسلامى يادآور تلاشهاى آيتالله مصباح در موسسه «در راه حق» است كه همه جوانان و نوجوانان مشتاق به معارف اسلامى از اين مركز اسلامى بهره مىبردهاند.
اين مؤسسه با آموزشهاى مكاتبهاى از طريق ارسال جزوات و نشريات، تلاش مىكند تا شبهات دشمنان دين را جوابگو باشد و افكار مردم به ويژه قشر جوان را روشنى ببخشد.
در ادامه فعاليتهاى مؤسسه در راه حق كه علاوه بر نشر معارف اسلامى، به امر آموزش طلاب علوم دينى نيز مىپردازد، پژوهشگاه امام خمينى به منظور تكميل دورههاى تخصصى و آموزشى عالى طلاب تأسيس گرديده است.
3ـ خدمات جامعه مدرسين
در دوران ستمشاهى عدهاى از علما و بزرگان حوزه علميه قم گرد هم آمدند تا با همدلى و همكارى، خدمتى ارزنده به اسلام و جامعه اسلامى ايران ارائه نمايند و با ستمكاران، مبارزه شايستهاى داشته باشند. در طول دوران قبل از انقلاب اسلامى اين جامعه خدمات شايستهاى به فرهنگ ايران كرده است و در مبارزات سياسى به ويژه در حمايت از حركت انقلابى امام خمينى و دفاع از آرمانهاى آن امام راحل(قدس سره) فداكارىهاى بسيارى از خود نشان داده است.
بخشى از خدمات اين جامعه عبارتند از:
تأسيس انتشاراتى بسيار فعال كه قبل از انقلاب اسلامى نقش به سزايى در گسترش فرهنگ اسلامى در جامعه داشته است.
تأسيس دانشگاه علوم تربيتى و قضايى كه اخيرا تبديل به دانشگاه قم شده است. اين دانشگاه ابتكارى نو در جهت تعليم و تربيت دانشجويان در رشتههاى قضايى و تربيتى بوده است.
تأسيس دانشگاه فاطميه، ويژه خواهران در رشته پزشكى و شاخههاى وابسته به آن. از جمله خدمات اين دانشگاه، تحت پوشش قرار دادن بيمارستان شهيد بهشتى و درمانگاه مصلى است كه خدمات پزشكى تخصصى و فوق تخصصى را در شهر قم ارائه مىكنند.
تأسيس جامعه الزهراء به امر امام خمينى(قدس سره) و با تلاش عدهاى از اعضاى اين جامعه، كه به تربيت خواهران در زمينه علوم اسلامى مىپردازند.
