فیلسوفان و عارفان استان خراسان رضوی

ابو نصر فارابى

ابو نصر، محمد بن محمد فارابى، مشهور به معلم ثانى، فيلسوف و دانشمند بزرگ اسلامى در سال 259 ه .ق در فاراب ماوراءالنهر (خراسان بزرگ) متولد شد.

او نخست در فاراب به تحصيل پرداخت و سپس به بغداد عزيمت نمود در نزد اساتيدى چون ابوبشر متى بن يونس و يوحنابن حيلان منطق آموخت و تمامى كتب ارسطو را مطالعه و به معانى آن دست يافت. او سپس به دمشق و مصر رفت و به تعليم و تاليف پرداخت. او در مصر در خدمت سيف الدوله تغلبى در آمد. برخى فارابى را فارس و برخى او را ترك نژاد داشته‏اند.

حدود صد اثر از او بر شمرده‏اند. بيشتر اهميت فارابى در شرح آثار ارسطو است به همين سبب او را در مقابل ارسطو كه معلم اول لقب داده‏اند، معلم ثانى لقب داده‏اند.

برخى از آثار او عبارتند از: صحيح العبارة، احصاء العلوم، الفصوص، آراء اهل المدينة الفاضلة و جوامع السياسيه.

ابو ريحان بيرونى

ابو ريحان، محمد بن احمد بيرونى خوارزمى از فيلسوفان و بزرگترين رياضيدانان اواخر قرن چهارم و اوايل قرن پنجم، در سال 362 ه .ق در خوارزم متولد شد. و از محضر درس ابونصر رياضى دان بزرگ استفاده كرد و در معيت سلطان محمود غزنوى به هندوستان رفت و از اين سفر بهره‏هاى فراوان برد. ابوريحان از مردان بزرگ دنياى علم است و در كنار ابو على سينا و زكرياى رازى قرار دارد.

بيرونى در سال 440 ه .ق در غزنه دارفانى را وداع گفته است.

از آثار اوست: التفهيمم لاوائل صناعة التنجيم. فهرست مؤلفات محمد زكرياى رازى. آثار الباقيه عن القرون الخاليه. تحقيق ماللهند من مقولة مقبولة فى العقل. استيعاب الوجوه الممكنه فى صنعة الاسطرلاب. مقاليد علم الهيئة. زيج يا قانون مسعودى. تجريد الصناعات و الانوار. المقالات والارأ والديانات. افراد المقال فى امر الضلال.

عبد الكريم شهرستانى

ابو الفتح، محمد بن عبد الكريم شهرستانى از متكلمين بزرگ شافعى، در سال 467 ه .ق در شارستان (شهرستان) از شهرهاى خراسان به دنيا آمد. و در نزد امام ابوالمظفر قاضى طوس، ابونصر قشيرى و ديگران به آموزش فقه، حديث و كلام پرداخت. بى شك شهرستانى را بايد از بارزترين دانشمندان علم كلام در قرون وسطى دانست.

شهرستانى در سال 548 ه .ق در شارستان دارفانى را وداع گفته است.

از آثار مشهورش كه بارها به زيور طبع آراسته شده و در نوع خود از معتبرترين دايرة المعارف‏هاى كلامى به شمار مى‏رود مى‏توان از كتاب الملل و النحل ياد كرد.

از ديگر آثار اوست: نهاية الاقدام (در علم كلام)، المناهج و الآيات (در رد آراء ابن سينا).

خواجه نصيرالدين طوسى

ابوجعفر، محمد بن حسن طوسى از علماى بزرگ رياضى، نجوم و حكمت در سال 597 ه .ق در طوس متولد شد. پدرش از علماى طوس بود، او مقدمات را از پدرش فرا گرفت و در جوانى به نيشابور رفت و از محضر استادان بزرگ خراسان بهره گرفت. خواجه در واقعه حمله مغول به قلاع اسماعيليه پناه برد و تا سال 654 ه .ق همراه آنان به سر برد.

پس از تسلط هلاكوخان مغول، خواجه براى نجات مسلمانان به خدمت او در آمد و با تدابير خاصى از خرابى وكشتار جلوگيرى كرد.

او در سال 657 به فرمان هلاكو ماموريت يافت رصد خانه مراغه را بنا كرد و در گرد آن كتابخانه عظيمى را فراهم آورد و دانشمندان بزرگى را در آنجا گرد آورد و با همت اين گروه زيج ايلخانى را تنظيم كرد. خواجه تا آخر عمر در خدمت علم باقى ماند و عليرغم نفوذ فراوانش، تمايلى به مقامات دنيوى نداشت.

خواجه در سال 672 ه .ق در بغداد دارفانى را وداع گفت و بنابر وصيتش او را در كنار حرم موسى (امام كاظم عليه‏السلام) دفن نمودند. از آثار خواجه است: تحرير اصول اقليدس، اخلاق ناصرى، شرح اشارات ابن سينا، ديوان شعر.

حاج ملا هادى سبزوارى

حاج ملا هادى سبزوارى، متخلص به اسرار فرزند حاج ميرزا مهدى طبيب از بزرگترين حكماى الهى قرن سيزدهم هجرى، در سال 1212 ه .ق در سبزوار متولد شد. تحصيلات مقدماتى را در شيراز سپرى نمود و پس از فوت پدر به سبزوار مراجعت نمود. آنگاه در معيت عمه زاده‏اش حاج ملاحسين سبزوارى در مشهد به تحصيل ادامه داد و رياضيات و فلسفه و فقه و اصول را نزد ايشان فرا گرفت. سپس به سوى علم حكمت و منطق رو آورد و با شوق و ذوق به فراگيرى آنها پرداخت.

ملاهادى پس از اين به مدت هشت سال در اصفهان به تحصيل حكمت اشراق پرداخت. در اين مدت از محضر اساتيدى چون آخوند ملاعلى نورى كسب علم نمود و پس از آن به مشهد مراجعت كرد و به تدريس حكمت و فقه و تفسير مشغول شد و پس از چند سال عازم سبزوار گرديد و به مدت 28 سال در دارالمؤمنين سبزوار به تدريس حكمت پرداخت.

حكيم سبزوارى در سرودن شعر (به ويژه غزل) به فارسى و عربى مهارتى خاص داشت، ديوان غزليات وى مشحون از حقايق عرفانى و حكمت است.

شورش عشق تو در هيچ سرى نيست كه نيست منظر روى تو زيب نظرى نيست كه نيست گوش اسرار شنو نيست وگرنه اسرار برش از عالم معنى خبرى نيست كه نيست موسيى نيست كه آواز اناالحق شنود ورنه اين زمزمه، اندر شجرى نيست كه نيست ملا هادى سبزوارى در آخر ذى‏الحجه 1290ه .ق دار فانى را وداع گقت و به سراى باقى شتافت.

حكيم سبزوارى بالغ بر 25 تأليف دارد كه برخى از آنها عبارتند از: لآلى المنتظمه (منظومه در منطق)، غرر الفوائد (منظومه در حكمت)، اسرار الحكم (در حكمت)، اسرار العباده (در فقه)، منظومه (در فقه)، حاشيه مبداء و معاد ملاصدرا، شرح دعاى جوشن كبير.

آقا بزرگ شهيدى

آقا محمد تقى ميرزا عسكرى، معروف به آقا بزرگ حكيم «شهيدى»، فرزند ميرزا ذبيح الله از حكماى متاخر مكتب مشاء، و از بزرگترين مدرسان حوزه فلسفى خراسان است. خاندان وى بيش از صد و پنجاه سال فقه، حكمت، فلسفه و ادب را در خراسان زنده نگهداشته‏اند.

وى در سال 1285 ه .ق در مشهد چشم به جهان گشود و مقدمات علوم را در مشهد نزد آقا شيخ موسى منطقى و آخوند غلامحسين فرا گرفت. آنگاه به تهران آمد و نزد ميرزا ابوالحسن جلوه، ميرزا هاشم اشكورى و ميرزا حسن كرمانشاهى حكمت و فلسفه آموخت. آقابزرگ سپس به نجف اشرف عزيمت نمود و از محضر آخوند خراسانى استفاده نمود.

پس از آن در سال 1333 ه .ق به مشهد بازگشت و در آنجا حوزه درس فلسفه داير كرد. او در نهايت وارستگى و رياضت زندگى كرد و در فلسفه پيرو حكمت مشاء ابن سينا و خواجه نصير بود. تنها اثرى كه به اونسبت مى‏دهند رساله «حكومت در اصالت وجود و اصالت ماهيت» است. از شاگردان مشهور وى مى‏توان از حكيم الهى قمشه‏اى، محمود شهابى، حسينعلى راشد، و حاج آقا حسين قمى نام برد. سرانجام آقا بزرگ در سال 1355 ه .ق در مشهد وفات يافت و در اين شهر مدفون گرديد.

استاد شهيد مرتضى مطهرى

آيت الله مطهرى فرزند بزرگوار حاج شيخ حسين مطهرى فريمانى است. وى در سال 1299 ه .ش در فريمان خراسان ديده به جهان گشود. ايشان پس از تحصيل در حوزه علميه خراسان به حوزه علميه قم رفت و از محضر آيت الله بروجردى، آيت الله حجت و آيت الله داماد و علامه طباطبايى و بالاخص امام خمينى و ديگران بهره‏هاى كافى برد.

سپس در سال 1331 ه .ش قم را به عزم تهران ترك گفت و در طول اقامت خود در تهران لحظه‏اى از خدمات علمى و قلمى و تبليغى غفلت نورزيد و علاوه بر تدريس در دانشكده الهيات و مدرسه علميه مروى در منزل شخصى خود براى گروهى از دلباختگان فلسفه و تفسير تدريس مى‏كرد و جلسات پر ارج ديگرى نيز مانند جلسه اسلامى مهندسان و انجمن اسلامى پزشكان را اداره مى‏كرد. استاد شهيد مهطرى داراى تأليفات فراوانى مى‏باشند.

سرانجام آفتاب عمر پر بركتش كه قريب 60 سال در خدمت اسلام و علم بود در شب چهارشنبه دوازدهم ارديبهشت 1358 ه .ش غروب كرد و توسط گروه فرقان به شهادت رسيد.

امام خمينى(ره) در وصف او فرمودند:

«من فرزند بسيار عزيزى را از دست دادم و در سوگ او نشستم كه از شخصيتهايى بود كه حاصل عمرم محسوب مى‏شد.»

از آثار اوست: علل گرايش به ماديگرايى، عدل اللهى، انسان و سرنوشت، جهان بينى توحيدى، داستان راستان، ده گفتار، بيست گفتار.

جلال الدين آشتيانى

استاد سيد جلال الدين آشتيانى، در سال 1304 ه .ش در آشتيان از توابع استان مركزى متولد شد. دوره مكتبخانه، دبستان و بخشى از مقدمات را در همان جا طى كرد.

در سال 1323 براى تحصيل به قم مهاجرت نمود و در نزد آقا شيخ مهدى مازندرانى به حكمت آموزى پرداخت و شرح منظومه، شوارق وامور عامه اسفار را نزد وى خواند و مدت هشت سال نيز در درس فقه و اصول آيت الله العظمى بروجردى شركت كرد و مدت 5 سال نيز به آموختن حكمت و اصول در نزد علامه طباطبايى پرداخت.

وى سپس در نجف اشرف، درس آيت الله حكيم و آيت الله سيد عبدالهادى شيرازى را درك كرد. سپس به ايران بازگشت و در تهران نزد ميرزا احمد آشتيانى اسفار را فرا گرفت. پس از آن راهى قزوين شد و در درس اسفار آيت الله سيد ابوالحسن قزوينى شركت كرد.

استاد آشتيانى سالهاست كه در مشهد مقدس به سر مى‏برد و بسيارى از حكمت‏آموزان در حوزه و دانشگاه از خرمن دانش او خوشه چينى مى‏كنند.

استاد آشتيانى داراى آثار متعددى در فلسفه و عرفان مى‏باشد، برخى از آنها عبارت است از: هستى از نظر فلسفه و عرفان، شرح مقدمه قيصرى، تصحيح شواهد الربوبيه، رسايل حكيم سبزوارى.