کتابخانه‌های استان قم
از ویکی اطلس فرهنگی ایران
منابع
كتاب بزرگترين سرمايه و اساسىترين ابزار رشد وتعالى فرهنگ و صنعت به حساب مىآيد. هر ملتى كه از منابع و كتب بيشترى برخوردار است خواه ناخواه به اطلاعات بيشترى دسترسى دارد.
در حقيقت كتاب بيانگر فرهنگ و پيشينه يك كشور يا مكتب است. كشور ما در بين كشورهاى جهان از تاريخ علمى و سرمايه گرانقدرى برخوردار است و زمانى داراى بزرگترين كتابخانهها بوده است كه كتابخانه و رصدخانه مراغه در قرن ششم از جمله شاهد گوياى فرهنگ اين سرزمين است.
شهر قم نيز در طول تاريخ علمى گذشته خود در اين ويژگى سهم بسيار زيادى داشته است. تا جايى كه بزرگان و علما در خصوص ايجاد كتابخانه و جمعآورى كتابها از دورترين نقاط دنيا رنج فراوان و سعى و تلاش بسيار كشيدهاند و تاكنون كتابخانههاى اين شهر با گنجينهها و آثار با ارزشى كه در خود جاى داده است، مشغول ارائه خدمت به طالبان و جويندگان علم مىباشد.
1ـ كتابخانه آيهالله مرعشى نجفى قدسسره
اين كتابخانه از غنىترين كتابخانههاى جهان تشيع است كه با همّت مرحوم آيهالله العظمى مرعشى نجفى در سال 1394 ه .ق تأسيس گرديد و اكنون از شهرت و معروفيت خاصى برخوردار است.
گنجينههاى بسيار باارزشى در اين كتابخانه قرار گرفتهاند و بيش از 250000 جلد كتاب چاپى و 25000 جلد از نسخههاى خطى و خط بزرگان و انديشمندانى چون علامه حلّى، محقق اوّل، شيخ طوسى، شهيد ثانى، علامه مجلسى، شيخ حرّ عاملى، شيخ بهايى، شيخ انصارى، ميرداماد، آخوند ملاصدراى شيرازى، فيض كاشانى، شيخ فضلالله نورى و سيدحيدر آملى در آن موجود است.
اين كتابخانه حاصل رنج و زحمت بيست ساله مرحوم آيهالله نجفى مرعشى قدسسرهو فرزند ايشان حجت الاسلام سيد محمود مرعشى مىباشد كه براى حفظ فرهنگ اسلامى و مبارزه با حوادث اندوهبار و هجوم بيگانگان بر ذخاير غنى اسلام و تشيع، اقدام به جمعآورى و پاسدارى از اينگونه ميراثهاى مورد هجوم قرار گرفته، كردند.
مرحوم آيهالله نجفى عالمى وارسته و مجتهدى دلسوز كه ناظر تاراج ذخاير فرهنگ اسلامى بود، تاب و توان تماشاى اين ضايعه غمبار و تلخگونه را نياورده و (به تعبير خودشان) با خواندان نمازهاى استيجارى پول آن را در راه خريد منابع و كتب اصيل اسلامى منظور مىنمود و با زحمات بسيار فراوان به نگهدارى آنها مىپرداخت، تا اينكه در نيمه شعبان 1394 ه .ق كتابخانهاى با ساختمان چهار طبقه و زمينى به مساحت 1500 متر و حدود 6000 كتاب را افتتاح نمود و بعدها 500 متر ديگر به فضاى آن با ساختمانى در پنج طبقه اضافه نمود.
پس از پيروزى انقلاب اسلامى، 800 متر زمين ساختمان شركت بيمه (كه در جنب كتابخانه قرار داشت) به اين كتابخانه واگذار شد. سپس مقدارى از خانههاى اطراف خريدارى گرديده كه در مجموع 2000 متر زمين به منظور افزايش فضاى كتابخانه به مساحت 1500 مترى آن اضافه شده است.
هم اكنون بناى جديد و بزرگ اين مكان كه با بذل عنايت رهبر فقيد انقلاب اسلامى حضرت امام خمينى(ره) و پيگيرى مستمر دولت وقت انجام گرفت، در هفت طبقه با سبك جديد در حال تكميل است.
در اين طرح، يك مخزن كتب خطى بتونى ضد بمب و زلزله در زير زمين آن ساخته شده است.
متن دستخطّ مبارك بنيانگذار جمهورى اسلامى، حضرت امام خمينى(ره)
در خصوص كتابخانه حضرت آيهالله العظمى مرعشى نجفى(ره)
«بسمالله الرحمن الرحيم»
«جناب آقاى موسوى نخست وزير محترم ايدهالله تعالى»
كتابخانه حضرت آيتالله آقاى نجفى مرعشى دامت بركاته از كتابخانههاى كم نظير و شايد بتوان گفت بىنظير ايران است. كتب نفيس اعاظم شيعه و كتابهاى منحصر به فرد و خطى آن از ذخائر فرهنگ غنى اسلام و ايران مىباشد.
از قرار اطلاع مركز حفاظت آنها به گونهاى نيست كه كتابها مصون از خطر باشد و محيط مطالعه براى مشتاقان كتاب بسيار كوچك است. جنابعالى موظف مىباشيد آنچه را كه آن كتابخانه احتياج دارد به بهترين وجه فراهم آوريد.
جناب حجت الاسلام آقاى حاج سيد محمود مرعشى نجفى كه خود از خبرگان و شايستگان در امر كتابشناسى و كتاب و شناخت محيطى مناسب براى حفظ كتاب است بهترين فردى است كه مىتواند شما را در اين امر يارى دهد انشاءالله. هر چه زودتر با ساخته شدن بنائى درخور اسلام و انقلاب و حوزه علميه قم قدمى مفيد در راه رشد تعاليم اسلام برداشته شود.
روشن است آنچه در اين زمينه ساخته مىشود اختيارش با حضرت آيتالله آقاى نجفى مرعشى و يا فردى است كه ايشان تعيين نمايند. توفيق جنابعالى را از خداوند متعال خواستارم.
والسلام عليكم روحالله الموسوى الخمينى
24/12/67 تلاشهاى پيگير و مجاهدتهاى پيوسته اين عالم فرزانه، باعث شد كه امروز كتابخانه وى جزو يكى از پنج كتابخانه بزرگ كشور محسوب گردد و مشمول قانون تصويب شده شوراى انقلاب فرهنگى شود كه بر اساس اين قانون كليه ناشران موظف هستند تعداد پنج نسخه از آثار منتشر شده خود را به پنج كتابخانه بزرگ كشور يعنى كتابخانه آستان قدس، كتابخانه مجلس شوراى اسلامى، كتابخانه مركزى دانشگاه تهران، كتابخانه ملّى و كتابخانه آيهالله نجفى قدسسرهارسال نمايند.
اين كتابخانه هم اكنون با بيش از 360 مركز علمى و فرهنگى و كتابخانههاى بزرگ خارج و داخل كشور ارتباط و مكاتبه دارد.
2ـ كتابخانه دفتر تبليغات اسلامى
اين كتابخانه كه پيشتر به نام دارالتبليغ بود، در سال 1348 به همت آقاى محمد كلاهى در خيابان فاطمى به مساحتى حدود 3500 متر مربع و در سه طبقه بنا شده است.
پس از آنكه در سال 1358 تحت پوشش دفتر تبليغات درآمد و به همين نام خوانده شد، در بخشهاى مختلف توسعه پيدا كرد و كتابهاى جديدى بر مخزن 40000 جلدى آن افزوده گرديد و در حال حاضر تعداد كتابهاى آن به حدود 100000 جلد عربى و فارسى بالغ مىگردد.
هم اكنون اين دفتر داراى شش كتابخانه به نامهاى ذيل است:
1ـ كتابخانه عمومى و امانى (برادران و خواهران).
2ـ كتابخانه مرجع با ظرفيت حدود 5000 جلد كتاب از منابع و مصادر علوم اسلامى.
3ـ كتابخانه علوم اجتماعى (كه قبلاً به نام كتابخانه سياسى مشهور بود) در اين كتابخانه بيش از 10000 عنوان و 40000 جلد كتاب موجود است. 4ـ كتابخانه ادبيات با 5000 جلد كتاب كه به صورت امانى به متقاضيان سپرده مىشود.
5ـ كتابخانه تخصصى روانشناسى كودك و نوجوان با بيش از 5000 جلد كتاب.
6ـ كتابخانه امانى و قرائت خانه خواهران با 2000 عضو.
اين كتابخانه داراى 5000 نفر عضو و شش سالن مطالعه مىباشد و سالنهاى آن به مدت دوازده ساعت در شبانه روز (صبح 8ـ13 و عصر 15ـ22) به روى مشتاقان مطالعه باز مىباشند.
كتابهاى موجود در اين كتابخانه به صورت موضوعى و در 56 موضوع طبقهبندى شدهاند.
از امتيازات اين كتابخانه مىتوان به بخش امانى آن اشاره كرد كه با معرفى نهادها و شخصيتهاى علمى ـ فرهنگى علاقمندان مىتوانند به فاصله پانزده روز تا يك ماه از كتابهاى آن به صورت امانى استفاده كنند.
3ـ كتابخانه مدرسه فيضيه
اين كتابخانه در سال 1349 ه .ق / آبان 1309 ه .ش، نُه سال پس از ورود مرحوم آيهالله حائرى قدسسره به قم، تأسيس شد و تا پيش از ورود مرحوم آيهالله بروجردى داراى 4500 جلد كتاب بود. پس از ورود وى در سال 1325 ه .ش به قم اين كتابخانه بازسازى و ترميم شد و در حال حاضر تعداد كل كتابهاى آن 80000 جلد و تعداد نسخههاى خطى آن به 3000 جلد مىرسد.
4ـ كتابخانه مسجد اعظم
اين كتابخانه كه در قسمت غربى مسجد اعظم واقع است، از كتابخانههاى معروف شهر مىباشد و در سال 1339 افتتاح گرديد.
كتابخانه داراى يك مخزن و دو سالن مطالعه مىباشد كه تعداد كل كتابهاى آن 61565 جلد و تعداد نسخههاى خطى آن حدود 4000 جلد مىباشد.
5ـ كتابخانه حضرت آيهالله گلپايگانى
واقع در مدرسه حضرت آيهالله گلپايگانى (مقابل پارك ملّى) با بيش از 39122 جلد كتاب كه حدود 10000 جلد آن از نسخههاى خطى است.
اين كتابخانه در سال 1354 ه .ش تأسيس شد و از سال 1366 به روش اسلامى جديد تنظيم و در سال 1371 افتتاح شد.
6ـ كتابخانه آستانه حضرت معصومه عليهاالسلام
اين كتابخانه در سال 1332 ه .ش با اهداء 500 جلد كتاب از طرف حضرت آيهالله مرعشى نجفى و 3000 جلد از طرف حاج ابوالفضل توليت كار خود را آغاز نمود.
محل آن ابتدا در يك اتاق كوچك سمت شمال صحن بزرگ متصل به ايوان آينه بود، سپس در سال 1339، طبقه بالاى مشرق صحن كوچك اختصاص به آن يافت؛ و در اوائل سال 1372 به محلّ كنونى (ميدان آستانه) انتقال پيدا كرد كه از امكانات مطلوب و مفيدى برخوردار مىباشد. امتياز اين كتابخانه نسبت به ديگر كتابخانهها دارا بودن آرشيو اكثر روزنامهها و مجلات كشور مىباشد. تعداد كتابهاى كتابخانه آستانه بالغ بر 65000 جلد است كه 859 جلد آن از نسخههاى خطى مىباشد.
ديگر كتابخانههاى شهر قم عبارتاند از:
1ـ كتابخانه اختصاصى بنياد فرهنگى امام المهدى(عج):
صفاييه، كوچه 15، بنياد فرهنگى امام المهدى(عج).
2ـ كتابخانه اختصاصى بنياد معارف اسلامى قم:
صفاييه، كوچه سپاه، پلاك 8.
3ـ كتابخانه اختصاصى پژوهشكده باقرالعلوم عليهالسلام (وابسته به معاونت پژوهشى سازمان تبليغات اسلامى):
ميدان آستانه، پاساژ حضرتى، طبقه فوقانى، سازمان تبليغات اسلامى.
4ـ كتابخانه اختصاصى پژوهشگاهمعلم (وابستهبه امورتربيتى آموزشوپرورش منطقهيكقم):
خيابان دورشهر، ساختمان سينما تربيت.
5ـ كتابخانه اختصاصى جامعهالزهرا:
بلوار امين، روبه روى سه راه سالاريه.
6ـ كتابخانه اختصاصى دارالعلم مفيد:
انتهاى 45 مترى صدوق، دارالعلم مفيد.
7ـ كتابخانه اختصاصى دانشكده تربيت مربى عقيدتى ـ سياسى سپاه (وابسته به دانشگاه امام حسين عليهالسلام):
ميدان پليس انقلاب، بلوار شهيد محلاتى، دانشكده تربيت مربى عقيدتى ـ سياسى سپاه.
8ـ كتابخانه اختصاصى دفتر همكارى حوزه و دانشگاه:
بلوارامين، روبروى راهنمايى و رانندگى، مدرسه معصوميه، دفترهمكارى حوزه و دانشگاه.
9ـ كتابخانه اختصاصى علوم و مفاهيم قرآن:
خيابان آيهالله العظمى مرعشى نجفى، مدرسه حضرت آيهالله العظمى گلپايگانى، دارالقرآن الكريم.
10ـ كتابخانه اختصاصى مدرسه حجتيه:
خيابان آيهالله العظمى مرعشى نجفى، مدرسه حجتيه.
11ـ كتابخانه اختصاصى مدرسه علميه خاتم النبيين صلىاللهعليهوآله:
خيابان خاكفرج، روبه روى پل رضوى، جنب مدرسه علميه الهادى.
12ـ كتابخانه اختصاصى مركز تحقيقات سپاه پاسداران:
ميدان پليس انقلاب، بلوار شهيد محلاتى، مجتمع شهيد محلاتى، مركز تحقيقات سپاه.
13ـ كتابخانه اختصاصى مركز تربيت مدرس حوزه علميه قم:
مدرسه دارالشفاء، مركز تربيت مدرس حوزه علميه قم.
14ـ كتابخانه اختصاصى مركز فرهنگى هنرى امام حسن عسگرى عليهالسلام:
خيابان صفاييه، كوچه قانونى، كوچه شهيد ميرابوطالبى، كوچه شهيد كمرهاى، پلاك 110.
15ـ كتابخانه اختصاصى معاونت فرهنگى مجمع جهانى اهل بيت عليهمالسلام:
خيابان دورشهر، كوچه 21، پلاك 41.
16ـ كتابخانه اختصاصى معاونت فرهنگى هنرى دفتر تبليغات اسلامى:
خيابان صفاييه، بعد از كوچه بيگدلى.
17ـ كتابخانه اختصاصى مؤسسه آلالبيت عليهمالسلام:
خيابان دورشهر، كوچه 9، پلاك 5.
18ـ كتابخانه اختصاصى مؤسسه در راه حق:
خيابان آيهالله العظمى مرعشى نجفى، كوچه آقازاده.
19ـ كتابخانه اختصاصى مؤسسه امام صادق عليهالسلام:
بلوار امين، رو به روى ورزشگاه شهيد حيدريان.
20ـ كتابخانه اختصاصى واحد مطالعات و تحقيقات اسلامى اوقاف:
خيابان شهدا، كوچه شماره 39، پلاك 12.
21ـ كتابخانه تخصصى انديشه اسلامى (وابسته به معاونت انديشه اسلامى و مركز تحقيقات استراتژيك):
خيابان صفاييه، كوچه شماره 36، پلاك 898، طبقه سوم.
22ـ كتابخانه تخصصى تاريخ اسلام و ايران:
خيابان صفاييه، كوچه آمار، جنب مدرسه امام مجتبى عليهالسلام.
23ـ كتابخانه تخصصى حديث (وابسته به مؤسسه فرهنگى دارالحديث):
خيابان 19 دى، كوچه 10.
24ـ كتابخانه تخصصى خوارزمى (وابسته به سازمان آموزش كامپيوتر نور):
خيابان شهدا، روبه روى كوچه ممتاز، سازمان آموزش كامپيوتر نور.
25ـ كتابخانه تخصصى علوم قرآن (وابسته به مركز فرهنگ و معارف قرآن):
خيابان صفاييه، كوى مسعود، مركز فرهنگ و معارف قرآن.
26ـ كتابخانه تخصصى مركز مطالعات و تحقيقات اسلامى:
ميدان شهدا، دفتر تبليغات اسلامى، مركز مطالعات و تحقيقات اسلامى.
27ـ كتابخانه تخصصى مركزى مؤسسه آموزش عالى باقرالعلوم عليهالسلام (وابسته به دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم):
ابتداى خيابان دورشهر، كوچه بنياد شهيد، مؤسسه آموزش عالى باقرالعلوم عليهالسلام.
28ـ كتابخانه دانشگاه آزاد اسلامى قم:
خيابان آذر، فلكه پليس، دانشگاه آزاد اسلامى.
29ـ كتابخانه عمومى آيهالله حايرى تهرانى:
خيابان صفاييه، كوچه شماره 15.
30ـ كتابخانه عمومى آيهالله حايرى تهرانى (شعبه دين و دانش):
خيابان باجك، كوچه شهيد اخوان، جنب دبيرستان دين و دانش.
31ـ كتابخانه عمومى بقيهالله الاعظم(عج) (وابسته به مركز فرهنگى بقيهالله الاعظم«عج»):
خيابان آذر، 45 مترى عمار ياسر، مدرسه مفيد، مسجد جامع.
32ـ كتابخانه عمومى طفلان مسلم:
نيروگاه، جنب مسجد طفلان مسلم.
33ـ كتابخانه عمومى مسجد امام حسين عليهالسلام:
بلوار امين، بعد از اداره راهنمايى، 20 مترى امام حسين عليهالسلام، مسجد امام حسين عليهالسلام.
34ـ كتابخانه عمومى و امانى حضرت ابوالفضل عليهالسلام:
خيابان امامزاده ابراهيم، نرسيده به زندآباد، مسجد حضرت ابوالفضل عليهالسلام.
35ـ كتابخانه كانون پرورش فكرى كودكان و نوجوانان قم:
فلكه صفاييه، داخل پارك شهيد، كانون پرورش فكرى كودكان و نوجوانان.
36ـ كتابخانه گنجينه قرآن (وابسته به دارالقرآن الكريم):
خيابان آيهالله العظمى مرعشى نجفى، مدرسه حضرت آيهالله العظمى گلپايگانى، دارالقرآن الكريم.
37ـ كتابخانه مدرسه علميه منتظريه حقانى:
خيابان اراك، مقابل پل آهنچى، كوچه شهيد قدوسى، مدرسه منتظريه حقانى.
38ـ كتابخانه مركز تحقيقات بنياد جانبازان:
خيابان صفاييه، كوچه آمار، مركز تحقيقات اسلامى بنياد جانبازان انقلاب اسلامى.
علاوه بر كتابخانههاى عمومى ذكر شده مىتوان به كتابخانههاى اداره كل ارشاد اسلامى از جمله:
كتابخانه ساحلى قم،
كتابخانه شهداء نوبهار،
كتابخانه عمومى كهك،
كتابخانه عمومى صرم،
كتابخانه عمومى حاجىآباد و
كتابخانه عمومى گازران اشاره كرد.
كتابخانههاى مساجد قم
از ويژگيهاى بسيار مفيد و مؤثر اين شهر قرائت خانههاى بزرگ مستقر در مساجد و حسينيهها مىباشد كه مجهز به سالن مطالعه و كتابهاى كمك درسى و كنكور دانشگاهها و مراكز آموزش عالى است كه با همت و كوشش افراد فعال و دلسوز و كميسيون فرهنگى شهر و ستاد كانونهاى فرهنگى هنرى ارشاد تأسيس گرديده و تا به حال از موقعيت چشمگيرى نيز برخوردار بوده است.
در اين زمينه مىتوان از كتابخانههاى ذيل نام برد:
1ـ كانون فرهنگى امام خمينى قدسسره:
(خيابان آذر، دروازه رى).
2ـ كانون فرهنگى شهرك قائم:
(مسجد جامع شهر قائم).
3ـ كانون فرهنگى مسجد جامع كهك:
(مسجد جامع بخش كهك).
4ـ كانون و قرائت خانه ميثم تمار:
(شهرك سالاريه، مسجدالنبى صلىاللهعليهوآلهوسلم).
5ـ كتابخانه مسجد امام سجاد عليهالسلام:
(خيابان امام، زمينهاى نخودى، 16 مترى اول).
6ـ كتابخانه مسجد فاطميه:
(خيابان 19 دى).
7ـ كتابخانه ولى عصر(عج):
(شهرك ولى عصر«عج»).
8ـ كتابخانه امام خمينى:
(خيابان آذر، چهل اختران).
9ـ كتابخانه انصارالخمينى:
(خيابان امام، مسجد انصارالحسين عليهالسلام).
10ـ كتابخانه حسينيه حضرت زهرا عليهاالسلام:
(خيابان امامزاده ابراهيم، رو به روى مسجد حضرت زهرا عليهاالسلام)، ويژه خواهران.
11ـ كتابخانه زينبيه:
(خاكفرج، فلكه الهادى، مسجد زينبيه).
12ـ كتابخانه قدس:
(شهرك امام خمينى).
13ـ كتابخانه محبّان مهدى(عج):
(يزدانشهر، مسجد ولى عصر«عج»).
14ـ كتابخانه مسجد المصطفى:
(يزدانشهر، مسجد المصطفى).
15ـ كتابخانه مسجد المهدى(عج):
(بلوار محمد امين صلىاللهعليهوآلهوسلم).
16ـ كتابخانه مسجد امام حسين عليهالسلام:
(45 مترى صدوق).
17ـ كتابخانه مسجد امام حسين عليهالسلام:
(ميدان امام، پشت مدرسه 17 شهريور).
18ـ كتابخانه مسجد امام رضا عليهالسلام:
(45 مترى صدوق، 30 مترى قائم).
19ـ كتابخانه مسجد حضرت زهرا عليهاالسلام:
(در انتهاى دورشهر، 20 مترى شهيد رجايى)، ويژه خواهران.
20ـ كتابخانه مسجد ولى عصر(عج):
(خيابان 30 مترى كيوانفر).
21ـ كتابخانه مسجد ولى عصر(عج):
(خيابان آذر، خيابان نوبهار).
علاوه بر كتابخانههايى كه متذكر شديم بيش از يكصد كتابخانه و كانون جذب و آموزش نوجوانان تحت پوشش سازمان تبليغات اسلامى در داخل مساجد شهر به فعاليت مشغول مىباشند كه فعاليت ويژه آنان در ماههاى تعطيلى مدارس و مناسبتهاى مذهبى مىباشد.
2ـ مراكز تحقيقاتى و انتشاراتى علاوه بر كتابخانهها و مدارس مهم علمى و دانشگاهها، بيش از هفتاد مركز تحقيقاتى و پژوهشى در اين شهر به پژوهش علوم اسلامى و تهيه آثار و كتب مفيد و ارزنده فعاليت دارند كه اين ويژگى خود به فصلى جداگانه و كتابى مستقل نيازمند است.
ما در اين قسمت تنها به چند نمونه مهمِ اين مراكز اشاره خواهيم كرد:
جامعه مدرسين حوزه علميه قم
اين جامعه توسط عدّهاى از علما و مدرسان حوزه در سال 1340 ه .ش پايهگذارى و اعضاى هيأت مؤسس آن عبارتاند از: حضرات آيات على مشكينى، محمد فاضل لنكرانى، محمد يزدى، احمد آذرى قمى، احمد جنّتى، ابوالقاسم خزعلى و حسين نورى.
اين جامعه در بخشهاى فرهنگى، دانشگاهى، سياسى، فقهى و قضايى فعاليت دارد. نهادهاى وابسته به اين جامعه عبارتاند از دفتر انتشارات جامعه مدرسين، دانشگاه علوم تربيتى و قضايى، بخش گزينش قضات، مجلّه نور علم. دفتر اين مركز در خيابان معلم، مقابل اداره برق قرار دارد.
مركز مطالعات و تحقيقات اسلامى
اين مركز وابسته به دفتر تبليغات اسلامى است كه از اهميت و موقعيت ويژهاى در شهر قم و مجامع علمى و پژوهشى برخوردار است و فعاليتهاى وسيعى را در قسمتهاى مختلف از جمله بانك اطلاعات علوم اسلامى، خدمات كامپيوترى، ترجمه متون اسلامى، معجم احاديث، آرشيو روزنامهها و مجلات علوم اسلامى و غيره آغاز نموده و با توجه به سابقه كم، پيشرفت مطلوبى داشته است.
دفتر همكارى حوزه و دانشگاه
دفتر همكارى حوزه و دانشگاه، در سال 1361 به منظور اجراى «طرح مقدماتى بازسازى علوم انسانى» تشكيل شد. اين طرح به دنبال تعطيلى موقت دانشگاهها و در جهت تحقق هدفهاى انقلاب فرهنگى تهيه و به تصويب ستاد انقلاب فرهنگى و جامعه مدرسين حوزه علميه قم رسيد و در نهايت با تأييد امام راحل، اجراى آن به عهده استادان حوزه و دانشگاه با مديريت و اشراف علمى حضرت آيتالله مصباح يزدى نهاده شده و هماكنون در گروه اقتصاد، جامعهشناسى، حقوق، روانشناسى، علوم تربيتى و علوم سياسى فعاليت داشته كه هر گروه با داشتن محققان متخصص مشغول تحقيق و پژوهش مىباشند.
اين دفتر در مدرسه علميه معصوميه عليهاالسلام (ابتداى بلوار امين) مستقر مىباشد.
مركز تحقيقات اسلامى نمايندگى ولى فقيه در سپاه
(واقع در خيابان طالقانى «آذر»، بلوار شهيد محلاتى)، اين مركز در سال 1360 تأسيس گرديد و در زمينه پاسخ به سؤالات نيروهاى سپاه پاسداران، تهيه متون آموزشى و... فعاليت دارد.
مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى
(واقع در ميدان شهدا، روبه روى دبيرستان امام صادق عليهالسلام). اين مركز در سال 1368 شروع به كار نمود و در زمينههاى جمعآورى اطلاعات و بايگانى متون اصيل اسلامى (از قبيل حديث، رجال، فلسفه و...) در نرمافزارهاى رايانهاى و اطلاعرسانى به محققان و آموزش رايانه و... مشغول فعاليت مىباشد.
مؤسسه آل البيت عليهالسلام
اين مؤسسه يك مركز تحقيقاتى، انتشاراتى است كه مركز آن در شهر قم و شعبهاى از آن نيز در مشهد و بيروت است و با بيش از پنجاه كشور جهان ارتباط فرهنگى دارد.
هم اكنون بيش از هشتاد محقق با آن همكارى دارند و از آثار منتشر شده آن مىتوان از كتابهاى ارزندهاى چون «مستدرك الوسائل در 18 جلد»، «جامع المقاصد در 13 جلد»، «وسائل الشيعه در 20 جلد» و مجله علمى تحقيقى «تراثنا» نام برد. خصوصيت اين مركز، استخراج و مقابله نسخههاى متون اصيل اسلامى و آمادهسازى براى چاپ و نشر مىباشد.
اين مؤسسه در سال 1362 ه .ش تأسيس گرديده است.
پژوهشكده باقرالعلوم عليهالسلام
وابسته به معاونت پژوهشى سازمان تبليغات اسلامى؛ اين پژوهشكده در سال 1366 تأسيس گرديده است و تاكنون فعاليتهايى در زمينه آموزش، تدوين طرحهاى فرهنگى، تأليف و تكميل مجموعه كتابهاى «ديدار با ابرار»، «ديار ابرار»، «شاعران قبيله نور»، «چهل حديث»، «كلمات الحسين» و... انجام داده و در ميراث فرهنگى كشور سهمى از خويش به يادگار نهاده است.
همچنين دفتر اطلاع رسانى كامپيوترى منابع و مآخذ كتب علوم اسلامى و انسانى پژوهشكده مشغول ارائه اطلاعات و خدمت به محققان مىباشد.
مركز تحقيقات استراتژيك
مركز تحقيقات استراتژيك، مؤسسهاى است وابسته به مجمع تشخيص مصلحت نظام كه عهدهدار بحث و بررسى در موضوعاتى است كه در ساختار نظام، اثر بلند مدّت و كلان مىگذارد.
خلاء موجود در زمينه طراحى و تدوين استراتژى ملى (مجموعه خط مشىهاى كلى كه با بسيج همه امكانات و تغيير دادن شرايط، راه رسيدن به هدفهاى ملى را مشخص مىسازد) در جمهورى اسلامى ايران، باعث شد تا رياست محترم جمهور وقت آقاى هاشمى رفسنجانى، در سال 1368 دستور تشكيل مركزى را به نام مركز تحقيقات استراتژيك صادر كند.
به اين ترتيب، مركز تحقيقات استراتژيك با همكارى جمعى از سياستمداران، محققان و مديران ارشد و با سابقه كشور تأسيس شده و آغاز به كار كرد. اين مركز براى دستيبابى به هدفهاى تعيين شده، فعاليتهاى خود را در قالب چند معاونت سازماندهى مىكند:
الف) معاونت انديشه اسلامى.
ب) معاونت فرهنگى و اجتماعى.
ج) معاونت سياست خارجى و بينالمللى.
د) معاونت سياسى.
ه) معاونت اقتصادى و تكنولوژى.
و) معاونت اجرايى و ارتباطات.
مركز پژوهشهاى صدا و سيما
مركز پژوهشهاى صدا و سيما در پيگيرى ديدگاههاى مقام معظم رهبرى در حكم انتصاب آقاى دكتر على لاريجانى به رياست سازمان صدا و سيما مبنى بر به كارگيرى استعدادهاى حوزه و دانشگاه در تقويت برنامههاى صدا و سيما، در پاييز 1373 تأسيس يافت. رسالت اصلى اين مركز، اعتلاى برنامهها و سامانبخشى به امر پژوهش و تحقيقات اسلامى در صدا و سيماست.
بنياد بعثت
اين واحد تحقيقاتى در سال 1367 تأسيس شد و در زمينه احياء و نشر كتابهايى در زمينه قرآن و عترت فعاليت مىكند. اين بنياد در خيابان 45 مترى صدوق واقع است.
بنياد تاريخ اسلامى
اين بنياد در جهت تدوين تاريخ انقلاب اسلامى در يكصد سال اخير فعاليت خود را در سال 1362 آغاز كرده و داراى بخشهاى نمايهسازى، خاطرات و رجال مىباشد و در خيابان 45 مترى صدوق واقع شده است.
بنياد فرهنگى اسلام
اين بنياد فعاليت خود را در زمينه پاسخ به نامهها، اهدا كتب كتابخانهها و اطلاعرسانى در سال 1349 آغاز كرد. اين مركز در خيابان آيهالله نجفى مستقر است.
بنياد معارف اسلامى
اين بنياد در سال 1363 در زمينههاى معارف اسلامى و تاريخ اسلام تلاش خود را آغاز كرد و داراى بخشهاى تاريخ، معجم فقهى، احياء تراث و ترجمه مىباشد. اين مركز در خيابان صفائيه مستقر مىباشد.
واحد تحقيقات نهجالبلاغه
اين مركز وابسته به بنياد نهجالبلاغه مركزى تهران مىباشد كه پيرامون نهجالبلاغه و كلمات حضرت امير عليهالسلام تحقيق مىكند. اين واحد در سال 1364 تأسيس شد و در خيابان حجت واقع شده است.
مركز فرهنگى و هنرى امام حسن عسگرى عليهالسلام
اين مركز در سال 1364 فعاليتهاى خود را در زمينههاى اعتقادى، فلسفى، سياسى، اقتصادى و اجتماعى آغاز كرد و داراى جلسات عمومى و اجرايى و تبليغى مىباشد. اين مركز در خيابان صفائيه مستقر مىباشد.
دار القرآن الكريم
اين مركز در سال 1352 فعاليت خود را در زمينه قرآن كريم و علوم قرآنى آغاز كرد و داراى بخشهاى تدوين دائرهالمعارف قرآن كريم، تدوين كشاف موضوعى آيات قرآن كريم، ترجمه قرآن، مقابله و تصحيح نسخ كتابهاى علوم قرآن، كنفرانس سالانه علوم و مفاهيم قرآن كريم، روابط عمومى، انتشارات، كتابخانه گنجينه قرآن و كتابخانه اختصاص علوم و مفاهيم قرآن مىباشد. اين مركز در خيابان آيهالله نجفى واقع شده است.
دفتر تبليغات اسلامى حوزه علميه قم
اين دفتر در سال 1358 تأسيس شد و داراى بخشهاى زيادى از جمله واحد آموزش عمومى، آموزش عالى، خواهران، فن خطابه، آموزش زبان عربى، زبان انگليسى، اعزام مبلغ، تحقيقات، ادارى ـ مالى، فرهنگى ـ هنرى، واحد صوت، كتابخانه، انتشارات، مركز تربيت مربى كودكان و نوجوانان، امور استانها و صندوق قرضالحسنه مىباشد. اين دفتر در ميدان شهداء قرار دارد.
دفتر مجامع مقدماتى فرهنگستان علوم اسلامى (آكادمى علوم)
اين دفتر در سال 1359 زير نظر آيتالله راستى كاشانى تأسيس شد. مجموعه موضوعاتى كه در اين دفتر مطرح است از قبيل تعيين و تبيين هدف نظام، مسأله سياستگذارى و برنامهريزى مىباشد. اين دفتر در ميدان شهداء واقع شده است.
دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامى اين دفتر، تحقيقات خود را در سال 1368 در زمينه ترجمه و خلاصه تفاسير به زبانهاى زنده دنيا، تحقيق و تدوين سيره پيامبر صلىاللهعليهوآله و ائمه اطهار عليهالسلام آغاز كرد. اين دفتر در خيابان انقلاب مستقر مىباشد.
سازمان تبليغات اسلامى اين سازمان در سال 1360 تأسيس شد و داراى بخشهاى گوناگونى از جمله بخش سرپرستى و مديريت، واحد فرهنگى، كانون قرآن، آموزش، كتابخانه، سمعى و بصرى، خواهران، اعزام مبلغ و مدرس، امور هنرى، شوراى مركزى ائمه جماعات قم، ادارى ـ مالى، ستاد برگزارى مراسم قم، روابط عمومى و واحدهاى انجمن اسلامى مىباشد. دفتر مركزى اين سازمان در خيابان آستانه قرار دارد.
ستاد فرهنگى جمهورى آذربايجان اين ستاد وابسته به نهاد رياست جمهورى مىباشد و در سال 1368 تأسيس شد. اهم فعاليت آن ترجمه، تصحيح و تأليف كتب به زبان آذرى و تأمين نيازهاى فرهنگى جمهورى آذربايجان مىباشد.
مركز مديريت حوزه علميه قم سال تأسيس اين مركز 1359 مىباشد و داراى بخشهاى علمى، اخلاقى، مديريت داخلى حوزه، تبليغات و مبلغين، آمار و اطلاعات، نيازمنديهاى طلاب و تداركات حوزههاى شهرستانها مىباشد. لازم به تذكر است كه بعد از تحولات جديد در حوزه، اين مركز طرح و برنامههاى وسيعى را در دست اقدام دارد. مركز مديريت حوزه علميه قم در مدرسه دارالشفاء مستقر است.
مجتمع علوم دينى حضرت ولى عصر(عج) در سال 1368 تأسيس شد و در زمينه فقه و اصول، فلسفه و كلام، عرفان و اخلاق، حديث و رجال، اقتصاد و نشر آثار اهلبيت عليهالسلام فعاليت مىكند. اين مجتمع در خيابان معلم واقع شده است.
مجتمع علمى ـ فرهنگى شهيد صدر اين مجتمع در سال 1364 تأسيس شد و در زمينه جمعآورى و تنظيم آثار فكرى و علمى شهيد صدر و انتشار آنها و آموزش و پرورش نيروهاى علمى و متخصص فعاليت مىكند. اين مجتمع در خيابان شهيد محمد منتظرى واقع مىباشد.
مجمع انديشه اسلامى در سال 1366 تأسيس شد و اهم فعاليت آن در زمينه فلسفه، كلام، فقه، اصول، تاريخ، حديث، تفسير و آموزش زبان مىباشد. اين مجمع در خيابان انقلاب مستقر مىباشد.
مجمع علمى پاسخگويى به اشكالات دينى اين مجمع در سال 1354 فعاليت خود را در زمينه بررسى عقايد اسلامى و مذهب اماميه با دلايل قطعى و تتبع در قرآن و احاديث شيعه و سنى آغاز كرد و در خيابان شهيد محمد منتظرى واقع است.
مجمع احياى فرهنگ اسلامى در سال 1367 تشكيل و در زمينه قرآن، تراجم و رجال، حديث، تاريخ و نهجالبلاغه فعاليت مىكند. اين مجمع در خيابان انقلاب مىباشد.
مركز اسناد انقلاب اسلامى اين مركز در سال 1359 براى بازنگرى تاريخ معاصر و تحليل و تدوين انقلاب اسلامى تشكيل شد و داراى واحد كتابخانه، شهدا، كامپيوتر، نمايهسازى، آرشيو مطبوعات، نوار مصاحبه و ضبط خاطرات و گردآورى و تدوين اسناد مىباشد. اين مركز در خيابان دورشهر مستقر مىباشد.
مركز بررسيهاى اسلامى اين مركز توسط سيد هادى خسروشاهى در سال 1351 تأسيس و فعاليت خود را در زمينه مسائل تاريخى آغاز كرده است.
مركز الامام الخمينى للتبليغ الاسلامى اين مركز براى اعزام مبلغ به لبنان در سال 1369 تأسيس شد. اين مركز در خيابان چهارمردان قرار دارد.
مؤسسه علمى فرهنگى اهداف القرآن در سال 1369 ه .ش تأسيس و در زمينه علوم قرآن فعاليت خود را آغاز كرد. اين مؤسسه در سالاريه واقع شده است.
مؤسسه علوم آل محمد صلىاللهعليهوآله اين مؤسسه توسط سيد طيب جزايرى در سال 1339 تأسيس شد و در زمينه كتب حديث و احياء علوم آل محمد صلىاللهعليهوآله فعاليت مىكند. اين مؤسسه در خيابان معلم قرار دارد. مؤسسه معارف توحيد اين مؤسسه توسط محمدحسين احمدى فقيه در سال 1367 تأسيس شد و در زمينه بررسى اديان، معارف توحيدى و علوم اسلامى فعاليت دارد. اين مؤسسه در خيابان معلم واقع شده است.
مؤسسه مطبوعاتى استاد احمد مطهرى اين مؤسسه در سال 1357 فعاليت خود را در زمينه فقه، اصول، تفسير، معارف و روابط در جامعه اسلامى آغاز كرد. اين مؤسسه در بلوار امين مىباشد.
مؤسسه معارف اسلامى امام رضا عليهالسلام اين مؤسسه در سال 1364 تأسيس و در زمينههاى معارف اسلامى و علوم قرآن و احياى تراث فعاليت دارد كه داراى بخشهاى آموزش، تحقيقات، ادارى مالى، حروفچينى، كتابخانه تخصصى، سمعى و بصرى و مجلات فرهنگى كشور مىباشد. اين مؤسسه در خيابان شهيد منتظرى مستقر است.
واحد تحقيق امور دينى و فرهنگى اوقاف اين واحد وابسته به سازمان اوقاف و امور خيريه مىباشد كه در سال 1368 تأسيس شد و در زمينه موضوعات مختلف و مورد نياز جامعه، نظير مسأله قيامت و معاد، زندگى انبياء و ائمه اطهار عليهالسلام و مسايل اجتماعى فعاليت دارد. اين واحد در خيابان چهارمردان در اداره اوقاف مستقر است.
مركز تحقيقات حج اين مركز وابسته به بعثه مقام معظم رهبرى در سازمان حج و زيارت، معاونت آموزش و تحقيقات است و در سال 1370 تأسيس شد. زمينههاى تحقيقاتى اين مركز بررسى امور فرهنگى حج و زائران بيتاللهالحرام و تحقيق و بررسى و رد شبهات دشمنان اسلام و تشيع است. اين مركز در خيابان صفاييه واقع شده است.
مركز معجم مسائل فقهى اين مركز توسط حضرت آيهالله العظمى گلپايگانى(ره) تأسيس شد و در زمينه تهيه معجم فقهى با استخراج و تدوين مسائل تمام ابواب فقه و تهيه فهرستهايى از آيات، روايات، قواعد فقهى، اصولى، مفردات، اعلام و اصطلاحات فقهى، تحقيقات خود را آغاز كرد. اين مركز در خيابان آيهالله نجفى واقع شده است.
معاونت فرهنگى مجمع جهانى اهل بيت عليهالسلام اين مركز وابسته به مجمع جهانى اهل بيت عليهالسلام در تهران مىباشد و داراى واحدهاى آموزش، تحقيقات، مجله رسالة الثقلين، احياء آثار، گروههاى جغرافيايى و گروه تركى مىباشد. اين مركز در خيابان دورشهر مستقر است.
مركز جهانى علوم اسلامى اين مركز با همت جمعى از بزرگان حوزه علميه قم تحت عنوان «شوراى سرپرستى طلاب غير ايرانى» در مدرسه حجتيه فعاليت خود را آغاز كرد. اين روند تا سال 1370 ادامه داشت تا اينكه اين شورا و مدارس تابعه آن تحت نظارت مستقيم دفتر مقام معظم رهبرى قرار گرفت و همزمان به «مركز جهانى علوم اسلامى» تغيير نام يافت. مدارس تحت پوشش اين مركز عبارتند از: مدرسه امام خمينى، مدرسه شهابيه، مدرسه مرعشيه، مدرسه حجتيه، مدرسه مؤمنيه، مدرسه شرفالدين، مدرسه المهدى(عج).
