امام‌زاده‌ها و بقاع متبرکه استان قم
از ویکی اطلس فرهنگی ایران
منابع
پس از فتح قم در سال 23 و ورود مسلمانان به قم، اولين مسجد در حدود سال 67 ه .ق با ورود جمعى از طايفه بنى اسد و سكنى گزيدن در قريه جمكران به وسيله مردى به نام خطاب بن اسدى ساخته شد.
با ورود مسلمانان شيعه اشعرى به قم، نهضت مسجد سازى به اوج خود رسيد و مسلمانان به ساختن مسجد به عنوان محل عبادت و تحصيل توجه خاصى مبذول داشتند. كهنترين مسجد بر جاى مانده در قم، مسجد جامع (جمعه) است كه تاريخ بناى آن به سال 529 ه .ق باز مىگردد.
بر اساس آمار مربوط به سال 1375، استان قم داراى 375 باب مسجد، حسينيه و تكيه مىباشد.
مسجد ها و حسینیه ها
مسجد امام حسن مجتبى عليهالسلام
مسجد امام حسن مجتبى عليهالسلام از جمله مساجد مشهور و مورد عنايت در شهر قم مىباشد كه در ابتداى خيابان امام خمينى، جنب مدينة العلم واقع گرديده است.
در ميان مردم چنين مشهور است كه مسجد امام حسن مجتبى عليهالسلام تحت عنايت امام عصر(عج) ساخته شده است. اين مسجد داراى بنايى زيبا، با منارههاى بلند و فضاى روحانى خاصى مىباشد.
مصلاى قدس
اين مكان كه بعد از پيروزى انقلاب اسلامى به منظور اقامه نماز جمعه ساخته شده و هنوز مراحل تكميلى خود را پشت سر مىگذارد در انتهاى خيابان صفائيه بين پل صفائيه و رودخانه واقع است. مصلا داراى گنبدى استيلى، به شكل گنبد قدس مىباشد و از نماى زيبايى برخوردار است. مساحت مصلاى قدس ده هزار مترمربع و طبقه فوقانى كه اختصاص به خواهران دارد نيز داراى چهارهزار مترمربع مساحت مىباشد. گنجايش اين مصلا براى اقامه نماز، 28000 نفر و در مواقع تجمع، بالغ بر 50000 نفر مىباشد.
مسجد بالاسر
مسجد بالاسر در كنار حرم حضرت معصومه عليهاالسلام واقع شده است. اين مسجد كه هم اكنون به صورت بسيار جالب و با شكوهى آراسته شده است، جزء حرم مىباشد و در اصطلاح شرعى مسجد محسوب نمىشود، زيرا محل دفن اموات است. در اين مسجد بسيارى از مراجع بزرگ شيعه، علماء و شهيدان بزرگوار انقلاب اسلامى مدفون هستند.
مسجد جمكران
آغاز فرمان تأسيس مسجد جمكران بنابر مشهور به دستور امام عصر(عج) در سال 373 ه .ق صورت پذيرفته است و به نامهاى «صاحب الزمان» و «حسن مثله» نيز معرفى شده است.
مسجد جمكران از مكانهايى است كه مورد توجه شيفتگان اهل بيت عليهمالسلام و محل نزول بركات الهى است، و پس از مسجد سهله (در كوفه) بهترين جايى است كه به امام زمان عليهالسلام انتساب دارد و آن حضرت به طور فراوان در آن ديده شده است. اين مسجد كه در ده كيلومترى شرق قم قرار دارد در سالهاى گذشته به طرز باشكوهى نوسازى و گسترش يافته است. شيخ صدوق در كتاب «مونس الحزين فى معرفة الحق و اليقين» ماجراى تأسيس، فضيلت و اعمال آن را به تفصيل ذكر كرده است. علماء و مراجع بزرگ شيعه از قبيل آيات عظام: بروجردى، سيد محمد تقى خوانسارى، گلپايگانى، حجت، صدر و نجفى مرعشى توجه خاصى به مسجد جمكران داشتهاند. آيتالله سيد محمد تقى خوانسارى(ره) غالبا با پاى پياده به جمكران مىرفت و اعمال مخصوص آن را به جا مىآورد. آيتالله نجفى مرعشى نيز چهل شب چهارشنبه مكرر در آن مسجد بيتوته كرد و برخى از علماء نيز در اين مسجد موفق به تشرف به حضور حضرت بقيهالله شدهاند.
اعمال مسجد جمكران شامل چهار ركعت نماز، مركب از دو ركعت نماز تحيّت و دو ركعت نماز امام زمان عليهالسلام مىباشد. ابتدا دو ركعت نماز تحيّت خوانده مىشود كه در هر ركعت بعد از حمد، هفت مرتبه سوره توحيد و ذكر ركوع و سجده نيز هفت بار تكرار مىشود. سپس دو ركعت نماز امام زمان عليهالسلام كه در هر ركعت وقتى در سوره حمد به آيه «اياك نعبد و اياك نستعين» رسيدند مىبايست آن را صدبار و ذكر ركوع و سجود را نيز هفت بار تكرار كرد. بعد از اتمام نماز نيز يك بار «لا اله الاالله» و سپس تسبيحات حضرت زهرا عليهاالسلامخوانده مىشود. پس از آن سر بر سجده گذاشته و صد بار صلوات بر محمد و آل محمد صلىاللهعليهوآله مىفرستند.
برنامههاى مذهبى ويژه مسجد جمكران
مهمترين و شاخصترين برنامه مذهبى مسجد جمكران، برگزارى دعاى توسل در شبهاى چهارشنبه مىباشد. هر هفته شبهاى چهارشنبه، عاشقان و دوستداران امام زمان(عج) از نقاط مختلف كشور به صورت انفرادى يا كاروانى جهت شركت در دعاى توسل و انجام اعمال ويژه اين مسجد عازم مسجد جمكران مىشوند. عصر روز سه شنبه تا نيمههاى شب، شهر قم با ورود كاروانهاى مختلف از دلباختگان امام زمان(عج) جلوه خاصى به خود مىگيرد. اين مراسم با شور و احساسات برگزار مىشود و تا كنون عده زيادى در آن حاجت گرفتهاند.
علاوه بر اين مراسم دعاى كميل در شبهاى جمعه، دعاى ندبه در صبح روز جمعه و دعاى فرج در عصر روز جمعه، جشن نيمه شعبان و ساير اعياد مذهبى، مراسم سوگوارى در ايام وفات و شهادت اهل بيت عليهمالسلام به ويژه در روز عاشورا، و برگزارى مراسم اعتكاف از ديگر برنامههاى ويژه اين مسجد مىباشد.
امكانات فرهنگى و رفاهى مسجد
اين مسجد داراى يك باب كتابخانه عمومى با سالن مطالعه، يك باب كتابخانه تخصصى راجع به حضرت مهدى عليهالسلام، يك باب كتابفروشى، يك مركز عرضه محصولات فرهنگى (نوارخانه) و يك دفتر پاسخ به سؤالات شرعى و ... مىباشد.
در اين مسجد امكانات رفاهى متعددى از قبيل: زائر سرا، پست و مخابرات، درمانگاه، بانك (بانك ملت) و دو حسينيه (يكى متعلق به هيئت كاشانىها و ديگرى متعلق به هيئت شيرازىها) و ... وجود دارد. علاوه بر اين، جهت ارائه خدمات هر چه بيشتر به زائرين اين مسجد، در روزهاى دوشنبه و سه شنبه و جمعه ناهار و شب جمعه (پنجشنبه شب) شام توزيع مىشود.
تكايا
تكايا، بعد از مساجد پايگاه معنوى شيعيان به حساب مىآيند. جايى كه مردم با تعزيهخوانى و سوگوارى بر سالار شهيدان و ياران باوفايش به او متوسل مىشوند. در گذشته محوطهاى كه تكيه ناميده مىشد زمين هموارى بود كه با برافراشتن چادر آن را شبيه به خيمهگاه درمىآوردند و دور تا دور داخل آن را سياهپوش مىكردند؛ البته اين سبك امروزه بسيار كمتر ديده مىشود و مرسوم نيست.
امروزه تكايا به صورت مكانى شبيه مساجد و حسينيهها درآمده است. در زمان قديم در تكايا با چاى و قليان از مردم پذيرايى مىشد و در طول دهه محرم هيچ تكيهاى غذا نمىداد، فقط يكبار آن هم ظهر عاشورا، آبگوشت در ظروف مسى داده مىشد. قديمىترين تكيه قم، تكيه «ميدان مير» است كه سابقه آن به عهد اشعريها مىرسد.
تكاياى قديمى در قم بسيارند؛ مهمترين آنها عبارتند از:
1ـ تكيه چهارمردان
در زمانهاى قبل اغلب تكاياى اطراف اين محل كه بعدها به وجود آمدند جزو تكيه چهارمردان بودهاند، از قبيل تكيه سيدان، تكيه سلطان محمدشريف، تكيه پنجعلى، هيئت گذرقلعه، هيئت شاهحمزه و محله سنگبند، و تمامى ساكنين كوچههاى اطراف اين تكايا و هيئات براى عزادارى به تكيه چهارمردان مىآمدند.
2ـ تكيه ميرزاى قمى
از گذشتهاى نه چندان دور، در اين تكيه كه در پشت مسجد جامع قم واقع شده و به همين خاطر به تكيه پشت مسجد نيز شهرت دارد، تعزيهخوانى مىكردند. سابقه عزادارى در اين محل به اوايل عهد قاجاريه مىرسد و دهها سال است كه مكان اصلى تكيه كه ميدانگاهى بوده تغيير كرده و در مكانى به نام مسجد كوچيكه به عزادارى مىپردازند.
3ـ تكيه عشقعلى
سابقه اين هيئت به دويست و پنجاه سال مىرسد، در اين محل كه امروزه به نام عشقعلى معروف است خانقاهى وجود داشته كه دراويش معروفى در آنجا گرد هم مىآمدند و قلب آنان «عاشق على» نام داشته است، به مرور زمان، اين مكان تبديل به تكيه گرديد، ولى امروزه بصورت مسجد در آمده است.
4ـ تكيه يزديها
تكيه يزديها، در پشت بازار قم در قسمت شمال، در كوچهاى به نام فيروز واقع شده و بناى اوليه آن قدمتى دويست ساله دارد كه مؤسس آن چاه كن يزدى به نام مشهدى على بوده است.
5ـ تكيه متولى باشى
اين تكيه در اوايل سلطنت مظفرالدين شاه قاجار توسط آقاسيد محمدباقر، متولى باشى آستانه مقدسه حضرت معصومه عليهاالسلام، بنيان گذاشته شد و تقريبا تا پايان حكومت محمد رضا پهلوى وجود داشته است. اين تكيه در ضلع شرقى قبرستان قديم قم قرار گرفته بود.
6ـ تكيه خروس (خلوص)
اين تكيه در ضلع جنوبى گذر جدّا واقع شده است. در گذشته ميدانگاهى بوده كه خروسبازان جهت برپايى مسابقه و داد و ستد در آنجا گرد هم مىآمدند و از اين راه امرار معاش مىنمودند. در حدود يكصد سال قبل، «شاطر عباس» نامى، كه سر دسته خروس بازان و ناظم بر آن مسابقات بود، در اين محل زندگى مىكرد. اين مرد در ايّام سوگوارى سالار شهيدان در اين محل كه اكنون به تكيه «خلوص» تغيير نام يافته است، مجلس عزادارى ترتيب مىداد و در اين راه از هيچ گونه مجاهده و كوششى فروگذار نمىكرد. پس از وفات وى، مردان بزرگوار ديگرى آستين همّت بالا زدند و عهدهدار انجام اين گونه مراسم در اين تكيه شدند.
7ـ تكيه گذر جدّا
تكيه گذر جدا در قديمالايام باربند به حساب مىآمده و مالك آن از سادات قزوين بوده است. اين مكان به دست مرحوم سيد احمد بنىفاطمى به صورت تكيه درآمد و پس از وفات وى سيدحسين بنىفاطمى (پسر ايشان) مسؤوليت تكيه مذكور را بر عهده گرفت؛ توليت تكيه گذر جدا با مرحوم «حاج آقامرتضى برقعى» واعظ شهير قمى بوده است.
8ـ تكيه بزرگ
اولين تكيهاى است كه در بخش دو قم در سال 1300 هجرى شمسى، در محلهاى به نام ابرقو «كه بعدها به نام كوچه حاج زينل معروف گرديد» بنيان گذاشته شده است. بنيانگذار تكيه فوقالذكر نايب حيدر على، «از مأمورين نظميه» بود كه سالها در اين مقام خدمتگزارى كرد. بعد از وفات نايب حيدر على، ميرزا على آقا رزاقى، پهلوان و بهادر معروف قمى به عنوان سر دسته عزاداران اين تكيه انتخاب گرديد.
9ـ تكيه عربستان
در حدود سال 1300 ه .ش توسط «ميرزا مرتضىخان سليمانى» در محلهاى كه به همين نام معروف است، تأسيس گرديده است. وجه تسميه آن به عربستان از آن جهت است كه طايفهاى از اعراب در زمان قاجاريه به قم تبعيد گرديده و در اين محل سكنى گزيدهاند.
10ـ تكيه سيّدان
در زمان احمدشاه قاجار، سادات برقعى شهرستان قم كه جزو دسته چهارمردان بودهاند از هيئت مذكور جدا گرديده، به سردستگى «حاج سيدشاه محمود برقعى» تكيه سيّدان را بنيان گذاشتند. حاج شاه سيد محمود برقعى از پهلوانان و بهادران نامى ايران بود كه در اين دستگاه سالها خدمت كرد.
11ـ تكيه گذر صادق
در سال 1323 ه .ش جمعى از عزاداران تكيه ميدان مير به سردستگى آقايان «حاج محمد كتابدار و عباس كتابدار» از هيئت فوقالذكر جدا گرديده و هيئت گذر صادق را بنيان گذاشتند.
12ـ تكيه باغ پنبه
اين تكيه در حدود 180 سال قبل به وسيله حاج سيد جعفر مدرس تأسيس گرديده است و داراى مشعل سنگينى به طول شش متر و عرض يك متر بوده كه حمل آن كارى مشكل و طاقت فرسا بوده است.
13ـ تكيه شاه خراسان
تكيه شاه خراسان در حدود سال 1321 ه .ق بنا شده است. معروفترين فرد خدمتگذار اين تكيه حاج محمود آمحمدى بوده است.
14ـ تكيه سنگ سياه (سرحوض)
تكيه سرحوض از قديمىترين تكاياى قم است كه در زمان حكومت صفويه تأسيس گرديد. تكيه سنگ سياه با طاق نماهاى زيبا از معروفترين تكايا بوده كه در سال 1342 تخريب گرديد و به جاى آن بنايى جديد ساخته شده است.
15ـ تكيه حاج سيد حسن
تكيه حاج سيد حسن در حدود 250 سال پيش بنا نهاده شده است. اولين كسى كه در اين مكان به عزادارى پرداخت آقا سيد محمد بود. بعد از او فرزندش حاج حسن تكيهاى اين مكان را تكيه ناميد و از آن زمان تا كنون اداره و سرپرستى اين تكيه در دست اعقاب آن مرحوم قرار داشته است.
16ـ تكيه ملا محمود
تكيه ملا محمود جزء تكاياى قديمى و مشهور قم است كه مؤسس آن فردى به نام ملا محمود بود. اين تكيه در سال 1343 نوسازى شده است.
3ـ امامزادگان و بقاع متبركه
با به قدرت رسيدن بنى اميه و سپس بنى عباس، خاندان اهل بيت عليهمالسلام سخت مورد هجوم دستگاه حكومت قرار گرفتند و اين سختىها در دوره بنى عباس افزايش پيدا كرد، لذا بسيارى از سادات به طور ناشناس به شهرهاى ايران از جمله قم كه از آغاز قرن دوم به تشيع شهرت داشت، هجرت كردند يا آنكه از دست مأموران حكومتى فرار و به اين نقاط پناهنده مىشدند. پس از سفر اجبارى امام رضا عليهالسلام بسيارى از سادات علوى به ايران مهاجرت كردند و چون انوار پراكنده تمام ايران را نور افشان كردند. بر اساس آمار مربوط به سال 1375، بالغ بر 81 امامزاده و 85 بقعه متبركه در استان قم وجود داشته است. در اين قسمت به شرح حال برخى از آنها مىپردازيم:
آستانه مقدسه حضرت معصومه عليهاالسلام
آستانه مقدسه، مدفن حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام دختر امام موسى كاظم عليهالسلام و خواهر امام رضا عليهالسلام در قم به عنوان يكى از باشكوهترين مجموعهها بعد از آستان قدس رضوى در ايران مىباشد.
سال 201 ه .ق كه امام على بن موسى الرضا عليهالسلام در مرو بودند، يكى از خواهران حضرتش به نام فاطمه از بانوان پرهيزكار و باتقوا به عزم ديدار برادر از مدينه به سوى خراسان عزيمت نمود و لكن نزديك ساوه بيمار شد و به قم آمد و در اين شهر پس از توقفى هفده روزه درگذشت و در زمينى كه متعلق به ميزبان وى «موسى بن خزرج»، در نقطهاى بيرون از شهر به نام «بابلان» بود، مدفون گرديد.
نخست بر سر تربت حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام از بوريا سايبانى ساختند. پس از آن در سال 256 ه .ق، زينب از نوادگان امام جواد عليهالسلام به قم آمد و بر تربت حضرت معصومه عليهاالسلام قبهاى بنا كرد. اين بنا تا نيمه قرن پنجم بر جاى بوده است. در نيمه دوم قرن پنجم هجرى امير ابوالفضل عراقى از بزرگان دوره طغرل اول سلجوقى، ساختمان روضه مقدسه را تجديد بنا كرد.
اين بنا گويا تا آغاز دوره صفويه بر جاى بوده است.
با آغاز حكومت شيعى صفويه در قرن دهم و توجه خاص آنان به مشاهد مشرفه، در دهه سوم قرن دهم، شاه بيگى بيگم همسر شاه اسماعيل صفوى، قبه پيشين حرم را برداشت و تجديد نمود و ايوان شمالى را نيز بنياد نهاد.
پادشاهان صفويه با توجه به دفن چهار پادشاه صفوى در بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام، توجه خاصى به شهر قم و به ويژه حرم مطهر مبذول مىداشتند و بناهاى جديدى را در كنار قبه مطهره ايجاد كردند. بعد از اين دوره تا پايان قرن دوازدهم، آستانه مقدسه تحولات و تغييراتى يافته است. فتحعلى شاه دومين پادشاه دوره قاجاريه نسبت به قم و آستانه مقدسه توجهى خاص داشت. پوشش زرين گنبد حرم مطهر، دو در زر پوش، بناى صحن عتيق، ماذنه زرين آن و اصل بناى مسجد بالاسر، مدرسه دارالشفا و تجديد بناى مدرسه فيضيه و ... از آثار فتحعلى شاه قاجار است. در قرن حاضر تغييرات بسيارى در آستانه مقدسه پديد آمده است كه مهمترين اين تغييرات بناى صحن نو، به وسيله امين السلطان است.
مجموعه بناى بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام
بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام در مجموعهاى مركب از مساجد، ايوانها، شبستانها و صحنهاى متعدد شكل يافته است.
ـ مساجد بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام عبارتند از: مسجد بالاسر، طباطبايى، امام خمينى(ره) و مسجد اعظم.
ـ صحنهاى حرم مطهر عبارتند از: صحن نو و صحن عتيق (كهنه).
ـ ايوانهاى آينه و طلا دو ايوان مهم صحن مطهر مىباشند.
ـ قبه مطهر با گنبدى طلايى چون خورشيد تابناك بر تارك قم مىدرخشد.
آشنايى با شخصيت حضرت معصومه عليهاالسلام
حضرت معصومه عليهاالسلام فرزند امام موسى بن جعفر عليهالسلام در اول ماه ذى القعده 173 ه .ق در مدينه چشم به جهان گشود. (برخى تاريخ ولادت آن حضرت را سال 183 ه .ق ذكر كردهاند).
مادرش كنيزى لايق و پاك به نام «خيزران» يا «نجمه» يا «اورى» بود كه چون حضرت رضا را به دنيا آورد، «طاهره» ناميده شد.
فاطمه معصومه عليهاالسلام در دامن ايمان و پاكى رشد كرد و در سرچشمه علم، عفاف، عصمت و حكمت به طهارت روح و جان رسيد.
ويژگىهاى روحى و خصايص فردى آن بانو سبب شده كه با لقب «كريمه اهل بيت» در زبان عالمان و فقيهان شيعه ياد شود. كريمه اهل بيت لقبى است كه از ميان بانوان اهل بيت تنها به او اختصاص دارد.
لقبهاى ديگرش چون «محدثه»، «عابده» و «معصومه» نشان از كمالات والاى اوست.
لقب «محدثه» هم به واسطه احاديثى كه از پدران ارجمندش روايت كرده است و هم به واسطه زنان و مردان صاحب دانش و آشنا به حديث كه احاديثى از وى روايت كردهاند، به وى نسبت داده شد. نام وى در ميان راويان احاديثى همچون «حديث غدير» و «حديث منزلت» به چشم مىخورد.
وى به خاطر زندانى شدن پدر بزرگوارش و دورى از پدر در طول ساليان متمادى، تحت تربيت امام رضا عليهالسلام قرار گرفت و سرانجام پس از رحلت پدر بزرگوارش و تبعيد امام رضا عليهالسلام به خراسان به شوق ديدار برادر به سوى خراسان عزيمت نمود. اما در ساوه بيمار گرديد و پس از اقامت هفده روزه در قم، در دهم ربيع الثانى سال 201 ه .ق چشم از جهان فرو بست.
منزلت حضرت معصومه عليهاالسلام در روايات
روايات متعددى از امامان شيعه در ثواب زيارت آن حضرت بيان شده كه گوياى منزلت و مقام آن بانو مىباشد.
در برخى روايات پاداش زيارت مدفن او را بهشت ذكر كردهاند. تشويق به زيارت او قبل از تولدش، از امام صادق عليهالسلام و سپس از امام رضا عليهالسلام و امام جواد عليهالسلامو ... نقل شده است.
امام صادق عليهالسلام درباره وى فرموده است:
«... من زارها وجبت له الجنَّة».
«من زارَها عارفا بحقها فله الجنّة».
از امام جواد عليهالسلام نيز روايتى بدين مضمون بيان شده است:
«من زار قبر عمَّتى بقم فله الجنّة».
در برخى روايات براى آن حضرت، مقام شفاعت در روز قيامت را يادآور شدهاند. امام صادق عليهالسلام قبل از تولد آن حضرت فرمودهاند:
«به شفاعت فاطمه دختر موسى بن جعفر عليهالسلام تمامى شيعيان ما وارد بهشت مىشوند».
و در روايتى از امام رضا عليهالسلام زيارت خواهر خود در قم را همانند زيارت خود دانسته است. امام عليهالسلام فرمود: «من زار المعصومه بقم كمن زارنى».
زيارت نامه
از نشانههاى ديگرى كه شاهد منزلت كريمه اهل بيت است، زيارتنامه مخصوصى است كه از امام رضا عليهالسلام درباره وى بيان شده است. در ميان بانوان خاندان عصمت فقط در باره حضرت فاطمه عليهاالسلام و معصومه عليهاالسلام از طرف امام معصوم عليهالسلام زيارت نامه صادر گرديده است.
اين زيارتنامه با محتواى دلرباى آن برخى از ويژگىهاى روحى و خصايص فردى آن حضرت را بازگو مىكند.
امامزادگان مدفون در كنار بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام
در كنار مرقد حضرت معصومه عليهاالسلام برخى از بستگان امام موسى كاظم عليهالسلام، امام رضا عليهالسلام و امام جواد
عليهالسلام مدفون هستند كه عبارتند از:
ـ ام محمد دختر موسى مبرقع فرزند امام جواد عليهالسلام،
ـ ميمونه دختر موسى مبرقع،
ـ ام اسحاق جاريه محمد بن موسى مبرقع،
ـ ام حبيبه جاريه ابو على نوه امام رضا عليهالسلام،
ـ ام قاسم، دختر على كوكبى.
از ديگر سادات و نوادگان ائمه عليهمالسلام كه تا سال 378 ه .ق در كنار بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام دفن گرديدهاند مىتوان از نوادگان امام صادق عليهالسلام و امام سجاد عليهالسلام نام برد. اين سادات كه در اطراف روضه حضرت معصومه عليهاالسلام مدفون گرديدهاند داراى چند قبه جداگانه بودهاند كه اكنون جز بيوتات آستانه گرديدهاند و اثرى از قبر اين بزرگان ديده نمىشود.
كرامات
كرامات فراوانى از حضرت معصومه عليهاالسلام درباره زائرين و متوسلين به آن حضرت از افراد مورد اطمينان و كتابهاى متعدد نقل شده است و عالمان و بزرگان شيعه در آن بارگاه كبريايى خود را چون بندهاى ذليل و اسير مىيافتند و توجهى خاص به زيارت و توسل به آن بانوى بزرگ داشتهاند. عالمان وارستهاى چون امام خمينى، آيتالله العظمى نجفى مرعشى و ... زيارت آن بانو را در هر روز انجام مىدادند.
از زمان دفن ايشان در قم، معجزات و كرامات فراوانى از آن بانو آشكار گرديده است كه به برخى از آنها اشاره مىكنيم:
1ـ حل مشكل آيتالله نجفى مرعشى
آيتالله العظمى نجفى مرعشى (متوفى 1369 ه .ش) مىفرمود در روزگار جوانى مىخواستم دخترم را شوهر بدهم اما وضع بد اقتصاديم مانع از تهيه جهيزيه بود. لذا به حرم مطهر حضرت معصومه عليهاالسلام مشرف شدم و گفتم: «اى سيده و مولاى من چرا به امر زندگى من اهميت نمىدهى؟ من چگونه با دست خالى دخترم را شوهر دهم؟».
سپس به خانه برگشتم و حالت غش به من دست داد. در همان حال شنيدم كه در مىزنند، در را باز كردم گفتند: سيده تو را مىطلبد. به حرم رفتم ديدم چند كنيز ايوان طلا را تميز مىكنند، از آنها سؤال كردم چرا ايوان را تمييز مىكنيد؟ گفتند سيده تشريف مىآورند.
بعد از چند لحظه حضرت معصومه عليهاالسلام آمدند. من دست وى را بوسيدم، به من فرمود: «اى شهاب كى ما به فكر تو نبودهايم كه ما را مورد عتاب قرار داده و از دست ما شاكى هستى؟ تو از زمانى كه به قم آمدى زير نظر ما و تحت عنايت ما بودهاى». وقتى از خواب بيدار شدم به حرم رفتم و از اسائه ادب خود عذرخواهى كردم. بعد از آن گشايشى در كارم صورت پذيرفت و مشكلاتم حل شد.
2ـ حل مشكلات علمى ملاصدرا
صدرالدين محمد بن ابراهيم شيرازى مشهور به ملاصدرا، از علماء و حكماى بزرگ عالم اسلام مدت زيادى در روستاى كهك در اطراف قم مسكن گزيد.
وى هرگاه مشكل علمى برايش پيش مىآمد از روستاى كهك به زيارت حضرت معصومه عليهاالسلام مىشتافت و پس از توسل به آن بانوى بزرگ، مشكل علمىاش حل مىشد.
3ـ شفاى چشم طلبه نخجوانى
آيتالله العظمى مكارم شيرازى نقل فرمود: پس از فروپاشى شوروى سابق عدهاى از جوانان آذربايجان به قصد تحصيل به حوزه علميه قم عزيمت نمودند. در اين بين جوانى با هوش كه به خاطر وضعيت چشمانش، وى را نمىپذيرفتند با اصرار فراوان راهى ايران شد.
در مراسم بدرقه، فيلمبردارى دوربين را مرتب روى چشم معيوب اين جوان مىبرد و تصوير برجسته آن را به نمايش مىگذاشت. وقتى اين جوان وارد قم شد بعد از چندى به حرم مطهر مشرف شد و به حضرت معصومه عليهاالسلام متوسل گرديد.
در همان حال او را خواب فراگرفت. وقتى بيدار شد چشمان خود را سالم يافت. هنگامى كه خبر به زادگاه وى در نخجوان آذربايجان رسيد شيعيان آنجا تقاضا كردند، اين جوان شفا يافته به آنجا باز گردد تا موجب هدايت آنها شود.
چهل اختران
در اين مكان مقدس «موسى بن محمد مبرقع» فرزند امام محمد تقى عليهالسلام از ستارگان درخشان و امامزادگان معروف شهر به خاك سپرده شده است. وى نخستين كس از سادات رضويه است كه درسال 256 ه .ق در قم رحل اقامت افكند و در اين شهر باقى ماند، تا جايى كه تمام سادات رضويه را از نسل ايشان مىدانند.
امامزاده موسى در سال 296 ه .ق از دنيا رحلت نمود و در منزل خويش ـ مزار كنونى ـ در كنار مقبره چهل اختران دفن گرديده است.
در جوار قبر موسى مبرقع، امامزادگانى چون «محمد» و «زينب» دو فرزند بزرگوار موسى
مبرقع، «امكلثوم»، «فاطمه»، «بريه»، «امسلمه» و «احمدبن محمدبن احمدبن موسى» از نوادگان آن بزرگوار؛ و شاهزاده «زيدبن على» از نوادگان سيدالساجدين عليهالسلام نيز به خاك سپرده شدهاند.
در اينجا ذكر اين نكته خالى از لطف نيست كه برخى را عقيده بر اين است كه موسى مبرقع در سال 244 ه .ق بر حسب دعوت متوكل از مدينه به بغداد آمد و در همان سال كه متوكل به قتل رسيد او هم به كوفه هجرت نمود و تا پايان عمر در همان جا به سر برد. بنابراين بايد گفت كه آمدن ايشان به قم ظاهرا حقيقت ندارد و در واقع اين بقعه مدفن دو محمد مبرقع، يكى محمد بن موسى و ديگرى ابو على محمد بن احمد بن موسى است و اشتباها به خود موسى مبرقع نسبت داده شده است.
امامزاده حمزه
مزار اين امامزاده در خيابان آذر نزديك به ميدان كهنه قرار گرفته و مركب از دو بقعه است:
1ـ بقعه و مزار شاه حمزه فرزند موسى بن جعفر عليهالسلام و برادر احمدبن موسى (شاه چراغ در شيراز). بسيارى از نسب شناسان بقعه وى را در شهر رى در كنار مرقد حضرت عبدالعظيم دانستهاند.
2ـ بقعه و مزار شاهزاده احمد كه از نوادگان موسىبنجعفر عليهالسلام محسوب مىشود. شاهزاده حمزه از مشاهد مورد توجه و در گذشته مركز سوگند متداعيين در امور حقوقى و جزايى بوده است.
امامزاده احمد
چهار امامزاده در شهر قم بدين نام شهرت دارند كه هر كدام داراى بقعه و مزار جدا مىباشند:
1ـ امامزاده احمد (در جوار شاه حمزه).
2ـ امامزاده احمد (واقع در بلوار 15 خرداد ـ نرسيده به شاه سيدعلى ـ كه معروف به احمد ميانى و ابواحمد و از نوادگان محمدبن حنفيه است).
3ـ امامزاده احمد (واقع در خاكفرج).
4ـ امامزاده احمد بن قاسم (واقع در فلكه شاه احمد قاسم ـ دروازه قلعه). درباره اجداد اين امامزاده اختلاف نظر است؛ بعضى او را از فرزندان موسىبن جعفر عليهالسلامو برخى وى را از نوادگان امام جفعر صادق عليهالسلام مىدانند.
«حسن قمى» نويسنده كتاب تاريخ قم و «شيخ عباس قمى» در كتاب منتهى الامال او را از فرزندان امام صادق عليهالسلام خواندهاند.
امامزاده خاكفرج:
مزار شاهزاده احمد (حارث بن احمد) از نوادگان امام سجاد7، جنب بيمارستان الهادى واقع در خاكفرج قرار دارد.
امامزاده صفورا:
جنب مزار امامزاده خاكفرج است. اصل و نسب اين امامزاده به درستى مشخص نيست. ولى برخى وى را از اولاد عمر بن على بن ابىطالب دانستهاند. هم اكنون اين مزار به نام «امامزاده محمد» مشهور مىباشد. قبل از اسلام آتشكدههاى مقدس به نام «خاكبرك» در اين مكان وجود داشته كه به وسيله گازهاى نهفته در زمين روشن بوده و در نزد ايرانيان از آتشكدههاى مشهور بود. بعد از اسلام، «خاكبرك» تبديل به «خاكفرج» شد و به خاطر تقدس سابق آن، نام امامزادگان را تحت الشعاع قرار داد و اين امامزادگان به خاكفرج مشهور شدهاند.
امامزاده ابراهيم:
واقع در خيابان چهارمردان رو به روى گلزار شهدا. وى را از نوادگان امام موسى بن جعفر عليهالسلام معرفى نمودهاند.
امامزاده ابراهيم (بخشى):
واقع در خيابان امامزاده ابراهيم، در اين مكان مزار دو تن ازنوادگان امام موسى بن جعفر عليهالسلام به نام «ابراهيم» و «محمد» قرار دارد.
شاه ابراهيم (بخشى)
امامزاده ابراهيم، مشهور به شاه ابراهيم از نوادگان امام موسى كاظم عليهالسلام، در خيابانى به همين نام واقع شده است. وى در قرن پنجم هجرى قمرى مىزيسته است.
در بقعه شاهزاده ابراهيم، دو امامزاده جليل القدر به نامهاى ابو اسماعيل ابراهيم و پدر بزرگوارشان ابو جعفر محمد مدفون هستند.
ابراهيم از بزرگان علماء و محدثين بوده و كتب بسيارى از جمله كتاب «الامامة و القضاء» تاليف نموده است و بقعه به خاطر مقام و علو شأن ايشان به نام وى مشهور است.
وفات وى را در حدود سالهاى چهارصد هجرى قمرى دانستهاند. در كنار بقعه شاهزاده ابراهيم، جمعى از شهداء انقلاب اسلامى و ديگر مؤمنين مدفون هستند.
شاه ابراهيم
امامزاده ابراهيم در كنار گلزار شهداء (خيابان چهارمردان) واقع شده است. بسيارى از نسب شناسان وى را فرزند احمد بن موسى الكاظم عليهالسلام (مشهور به شاه چراغ، مدفون در شيراز) دانستهاند. در اين بقعه ابوالعباس احمد از نوادگان امام سجاد عليهالسلام نيز مدفون است.
امامزاده على بن جعفر
بقعه امامزاده على فرزند امام جعفر صادق عليهالسلام، در خيابان انقلاب (چهارمردان) در گلزار شهدا واقع شده است. شيخ عباس قمى در منتهى الامال وى را، عالمى بزرگوار و محدثى جليل القدر دانسته است. لازم به ذكر است كه قبرى نيز در عُرَيْض در يك كيلومترى مدينه منسوب به على بن جعفر وجود دارد. بسيارى از نسب شناسان مانند علامه عباس فيض و رجالى بزرگ معاصر آيتالله حاج آقا موسى زنجانى و برخى از مورخين، قبر وى را در عُرَيْض دانستهاند.
على بن جعفر، عصر امام موسى كاظم عليهالسلام، امام رضا عليهالسلام، امام جواد عليهالسلام و امام هادى عليهالسلام را درك كرده و در زمان امام هادى عليهالسلام وفات يافته است. وى با آن كه در عصر امام جواد عليهالسلام پير مردى مسن بود ولى چنان در مقابل امام جواد عليهالسلام ابراز خشوع و خضوع مىنمود كه موجب ابراز خشم بدخواهان واقع مىگرديد. از على بن جعفر كتابى به نام «رسائل على بن جعفر» بر جاى مانده است.
امامزاده شاه اسماعيل (سيد سربخش)
مقبره امامزاده شاه اسماعيل از نوادگان امام صادق عليهالسلام، در خيابان آذر روبروى چهل اختران واقع شده است.
وى از نقباء سادات در خطه خراسان بود كه در جريان محاصره نيشابور توسط سپاه مغول سرسختانه مقاومت كرد و مردم را به ايستادگى دعوت مىكرد. اما پس از فرار سلطان محمد خوارزمشاه، به شهر رى گريخت و سپس به قم مهاجرت نمود.
وى در جريان حمله سپاهيان مغول به شهر قم، به شهادت نايل آمد و سپاهيان مغول به علت آن كه وى عامل مقاومت و پايدارى مردم نيشابور در مقابل سپاه مغول بود، سر وى را از تن جدا و در ميان سرهاى بريده شده انداختند كه پس از خروج سپاه مغول از شهر، مردم سر وى را از ميان سرها جدا و در نزد پيكرش به خاك سپردند.
امامزاده ناصرالدين
بقعه شاهزاده ناصرالدين در چهار راه بازار روبروى در شمالى مسجد امام حسن مىباشد و سابقا به نام بقعه احمد بن اسحاق خوانده مىشد.
ناصرالدين را از احفاد امام حسن مجتبى عليهالسلام و مردى جليل القدر دانستهاند كه در اوائل قرن نهم مىزيسته است. امامزاده داراى ضريحى نو، گنبدى كوچك و دو گلدسته مىباشد.
امامزاده سيد معصوم
بقعه امامزاده سيد معصوم در انتهاى خيابان نيروگاه واقع شده است. در نسب اين امامزاده اختلاف وجود دارد. برخى او را فرزند امام زين العابدين عليهالسلام و برخى نيز از احفاد امام زين العابدين عليهالسلام دانستهاند. بقعه فاقد آثار باستانى و هنرى است.
امامزاده شاه جعفر
بقعه اين امامزاده در خيابان شاه ابراهيم و يكى از كهنترين بقعههاى شهر قم مىباشد. شاه جعفر را از نوادگان امام موسى بن جعفر عليهالسلام دانستهاند. كتيبه بنا كه هم اكنون در موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه عليهاالسلام نگهدارى مىشود تاريخ بناى بقعه را سال 667 ه .ق ثبت نموده است. امامزاده در سالهاى گذشته به شكلى زيبا مورد بازسازى و مرمت قرار گرفته است. وى در سال 617 ه .ق در جريان يورش سپاه مغول، به شهادت نايل آمد. امامزاده ديگرى نيز به همين نام در جاده كاشان نزديك قبرستان بقيع مدفون مىباشد.
امامزاده سلطان محمد شريف
بقعه امامزاده سلطان محمد شريف در خيابان چهارمردان (انقلاب) در محلهاى به همين نام قرار دارد. او از بزرگان محدثين شيعه بود كه نقابت سادات علويه را بر عهده داشت و از نوادگان امام زين العابدين عليهالسلام مىباشد. سلطان محمد شريف، لقب سلطان را از پادشاه وقت مجدالدوله به پاس خدمات وى در به فرمانروايى رساندن او، دريافت داشت. وى در سال 429 ه .ق در شهر رى وفات يافت و جسد شريفش را پس از انتقال به قم، در اين شهر دفن كردند.
امامزاده شاه سيد على
بقعه امامزاده شاه سيد على در بلوار پانزده خرداد واقع شده است. امامزاده داراى بقعهاى زيبا و صحنى نسبتا وسيع است. شاه سيد على را از نوادگان محمد حنفيه فرزند امام اميرالمؤمنين عليهالسلامدانستهاند. اين امامزاده بيش از ساير مشاهد مشرفه در قم مورد توجه عمومى و محل اعتكاف ارباب حاجت است. مردم به غلط شاه سيد على را از فرزندان حضرت ابوالفضل دانستهاند.
چهار امامزاده
بقعه چهار امامزاده در بلوار پانزده خرداد واقع شده است و چهار امامزاده به نامهاى شاهزاده حسن، حسين، ابراهيم و جعفر از نوادگان امام زين العابدين عليهالسلام در آنجا مدفون هستند. زمانى اين امامزاده به نام خادم آن (ملا آقا بابا) خوانده مىشد. بقعه داراى بنايى زيبا و صحنى مصفا مىباشد.
امامزاده شاه جمال به اين نام دو امامزاده در شهر قم وجود دارد كه عبارتند از: 1ـ بقعه شاه جمال از اولاد موسى بن جعفر عليهالسلام، واقع در خيابان اراك (اوّل اتوبان كمربندى شهر). 2ـ بقعه شاه جمال معروف به «جمال زينب» و «شاه جمال غريب» از اولاد موسىبن جعفر عليهالسلام واقع در جاده كاشان جنب قبرستان بقيع.
امامزاده هادى و مهدى
در قريه گرگابى جمكران دو بناى نزديك به هم وجود دارد كه يكى از آن دو، مدفن سه تن از نوادگان امام سجاد عليهالسلام به نامهاى امامزاده «هادى»، «مهدى» و «ناصرالدين» است. بناى ديگر، مزار دو تن به نام «جعفر» و «سكينه» از فرزندان ناصرالدين ـ مدفون در مزار همجوار ـ مىباشد.
امامزاده (شاه) اسماعيل
در حدود شصت كيلومترى شهر قم، بعد از آبادى «بيرقان»، (بين دو كوه)، امامزادهاى از نوادگان حضرت امام صادق عليهالسلام به نام «شاه اسماعيل» و فرزندش «حمزه» واقع شده است كه از شهرت خاصى برخوردار است. در جوار اين امامزاده مزار ديگرى به نام امامزاده «محمّد» از نوادگان موسىبن جعفر عليهالسلام نيز قرار دارد.
ساير امامزادگان استان
امامزادگان بخش كهك
نام امامزاده محل امامزاده
شاهزاده قاسم ابرجس
امامزاده در گاوگل ابرجس
امامزاده دوزبن على بن حسن ابرجس
امامزاده فاضل بيدهند
امامزاده خديجه خاتون خديجه خاتون
امامزاده ابراهيم خديجه خاتون
امامزاده اسماعيل خديجه خاتون
امامزاده سلطان سليمان خورآباد
شاهزاده معين خلجآباد
شاهزاده ابراهيم دستگرد
امامزاده ابوطالب دستگرد
امامزاده سكينه خاتون دستگرد
امامزاده سوتيه خاتون دستگرد
شاهزاده ابراهيم سيرو
امامزاده سلطان محمود صرم
امامزاده شاهزند صرم
شاهزاده محمد فردو
شاهزاده حسين فردو
امامزاده حليمه خاتون فردو
امامزاده زينب خاتون فردو
شاهزاده محسن قبادبزن
شاهزاده عبدالله قلعه چم
شاهزاده نورعلى كرمجگان
امامزاده زينب خاتون كهك
امامزاده هاشم كهك
امامزاده محمد كهك
امامزاده عبدالله كهك
امامزاده يعقوب كهك
امامزاده ناصر كهك
امامزاده حليمه خاتون لنگرود
امامزاده رقيه خاتون لنگرود
شاهزاده جمال لنگرود
شاهزاده اسحاق مِيَم
شاهزاده عباس ورجان
امامزاده هادى وشنوه
امامزاده شهربانو وشنوه
امامزاده رقيه سلطان وشنوه
امامزادگان بخش خلجستان
امامزاده عاقب بنابر
امامزاده سه خواهران بنابر
شاهزاده عباس جنداب
امامزاده هادى جيزقان
شاهزاده ابراهيم دستجرد
شاهزاده قاسم زواريان
شاهزاده عباس قاضى
امامزاده بىبى زبيده قاضى
شاهزاده ابوطالب كاسوا
امامزاده احمد كاسوا
امامزاده علمدار كياب
شاهزاده جعفر گيو
امامزاده زكريابن امام موسى كاظم عليهالسلام ميدانك
امامزاده ام سلمه نايه
امامزاده حليمه خاتون نايه
شاهزاده اسحاق نايه
امامزاده بىبى شريفه خاتون نويس
شاهزاده جعفر ويزجان [ديزيجان]
امامزادگان بخش جعفرآباد
شاهزاده سليمان آوه
شاهزاده محمد آوه
امامزاده بىبى معصومه آوه
امامزاده پيغمبر آوه
امامزادگان بخش مركزى
امامزاده طيب سراجه
امامزاده طاهر سراجه
امامزاده خديجه خاتون سراجه
شش امامزاده قمرود
امامزاده اهلعلى كوشك
امامزاده سهلعلى كوشك
