زبان و گویش مردم استان مرکزی

نسخهٔ ‏۱۵ مرداد ۱۳۹۱، ساعت ۱۵:۲۴

زبان اصلى در منطقه استان مركزى زبان فارسى است كه از قديم به صورت پهلوى وجود داشته است و هم اكنون به زبان رسمى ايران تبديل شده است؛ البته در برخى نقاط استان زبان تركى رواج دارد مانند مناطقى از فراهان و برخى ديگر از روستاهاى اراك، ساوه و ... .

اما در مورد لهجه و گويش بايد گفت كه در استان مركزى لهجه‏هاى گوناگون و متفاوتى وجود دارد كه هر كدام از اين گويشها ولهجه‏ها مستلزم مطالعه و تحقيقات فراوان است، وليكن در اين جزوه به طور بسيار مختصر و اجمال به برخى از اين لهجه‏ها اشاره‏اى خواهيم داشت.

يكى از لهجه‏هاى رايج در استان، لهجه مردم شهرستان اراك و روستاهاى فارسى زبان اين شهرستان مى‏باشد.

براى مثال در شهر اراك و حومه آن اين نوع لهجه را به صورت كم‏رنگتر و در روستاهاى اين شهر به صورت غليظ‏ترى مشاهده مى‏كنيم.

در اينجا براى نمونه به چند لغت و واژه با لهجه اراكى اشاره مى‏كنيم:

ـ اِوْ: آب ـ ماخام: مى‏خواهم

ـ دُو: دوغ ـ ناماخام: نمى‏خواهم

ـ مُ: من ـ خُنِه: خانه

ـ تُنى: تويى ـ ملوچ يا مليچ: گنجشك

ـ بَرو: برو ـ بِيْنْ: ببين

ـ خودُم: خودم ـ عاروس: عروس

ـ پاپتى: پا برهنه ـ عامو: عمو

ـ اِوْزون: آويزان ـ باپوش: بپوش

ـ نِوْ: نو، تازه ـ قِلاق: كلاغ

ـ چِل: خُل، ديوانه ـ خُسوره: پدر زن

ـ گَر: كچل ـ بِدِّوْ: بُدو

از ديگر لهجه‏ها و گويشهاى مرسوم استان، گويش «بوربشه» يا «بوربستى» مى‏باشد كه در شهرهاى آشتيان، تفرش و گركان از قديم الايام وجود داشته است.

البته به مرور زمان مردم اين مناطق از گويش اصيل بوربشه فاصله گرفته‏اند و اين به دليل مهاجرت افراد اين مناطق به مناطق ديگر و يا مهاجرت افراد مناطق ديگر به اين مناطق و بسيارى از عوامل ديگر مانند توسعه وسايل ارتباط جمعى و غيره بوده است وليكن هنوز هم اين گويش وجود دارد و در بين مردم آشتيان، تفرش، گركان و به خصوص روستاهاى اين مناطق رايج است.

اين گويش در بسيارى از موارد به گويش اراكى نزديك است.

نمونه‏اى از واژگان فارسى به گويش بوربشه عبارتند از:

ـ نودان چر: آبشار ـ بدگل: زشت

ـ دارتك: داركوب ـ بستو: كوزه

ـ دسقاله: داس ـ بواكور: جغد

ـ ساك سياه: شورچشم ـ غربتى: كولى

ـ ترسوك: ترسو ـ قينه: مادر شوهر، مادر زن

ـ تنده: هسته ـ چُر: پيشاب

ـ كمانكشه: خميازه ـ جدازا: ناتنى

ـ گايى گذارى: گهگاه ـ گليچ دم: عقرب

ـ مزگو: هاون سنگى ـ مورچانه: مورچه

ـ مليچك: گنجشك ـ آبگرمه: اشكنه

ـ اسپار كردن: بيل زدن ـ آلماته: آرواره، فك

ـ پرچنه: زياد حرف زن ـ دوگوله: ديزى

ـ سُكِنه: آدم‏كثيف‏يا چرك ـ كلوچيدن: جويدن

ـ دندان كلوچيدن: دندانها را بهم ساييدن ـ چُندِله نشستن: نشستن درحاليكه زانوها

رادربغل گرفته‏باشند. 

از ديگر گويشهاى استان، گويش مردم ساوه و روستاهاى اطراف آن است. اين گويش كه شاخه‏اى از زبان فارسى است روز به روز به فراموشى و نابودى مى‏رود و هم اكنون كهنسالان بيشتر با اين گويش صحبت مى‏كنند و در ميان جوانها به ندرت ديده مى‏شود كه كسى با اين گويش سخن گويد و بسيارى از كلمات و اصطلاحات و واژگان آن را جوانان نمى‏دانند.

متأسفانه بعضا ديده مى‏شود كه اگر كسى با اين گويش صحبت مى‏كند وى را استهزاء مى‏كنند. از عوامل مؤثر در كمرنگ شدن اين لهجه ارتباط با ديگر شهرها، مهاجرت، توسعه وسايل ارتباط جمعى و ... مى‏باشد. براى نمونه برخى از واژگان و اصطلاحات فارسى به گويش ساوه‏اى در زير آمده است:

ـ بِرار: برادر ـ بَخور: بخور

ـ بِشْنُفتِم: شنيدم ـ بَمُنْ: بمان

ـ هانيشِستُم: نشستم ـ بَرُفت: برفت

ـ دِسغاله: داس ـ بَخُورْدِم: خوردم

ـ پَستِه: پِسته ـ بَخُورِم: مى‏خورم

ـ زَنْدُن: زندان ـ بى‏سوخت: بسوخت، سوخت

ـ اَستِل: استخر ـ بى دوز: بدوز

ـ هَندُنه: هندوانه ـ بِدِو: بدو

ـ توخُنِه دِرِ: در خانه است ـ هاكوفتِم: كوبيدم

ـ بِچِه خُوْدِرِ: بچه خواب است ـ نى مى‏تُنِم: نمى‏توانم

ـ هامِن دِه: به من بده ـ نى مى‏خوره: نمى‏خورد

ـ نگفتِى‏يِم: نگفته‏ام ـ شى مى گى: چى مى گى

ـ نَخُورْدِى‏يِم: نخورده‏ام ـ اين شيزه؟: اين چيست؟

ـ طِفْلِىْ: طفلك (از باب تحبيب) ـ مَردِىْ: مردك (از باب تحقير)

ـ نِنِويسيد: ننويسيد ـ نِرو: نرو

ـ نِخُن: نخوان ـ آزگوره: خميازه، دهن دره

ـ آفتوِه: آفتابه ـ اُوزُن: آويزان

ـ جايه: زن برادر شوهر، جارى ـ جُلْ: كهنه نوزاد

ـ چِسبِنا: چسبناك ـ خَرجْ كِرد: شيربها

ـ خاليكى: نوزاد ـ خوش خوش: آهسته آهسته

مِنْ كى واشو ما گفْتِم: من كه به شما گفتم

گويش خمين از ديگر گويشهاى موجود استان به شمار مى‏آيد كه مردم منطقه خمين و روستاهاى آن به اين گويش ويژه سخن مى‏گويند.

نمونه‏اى از واژگان به گويش خمينى عبارتند از:

ـ اُو: آب ـ اُرسى: كفش

ـ ايلواره: آرواره ـ اِشتو: شتاب

ـ اِسِل: استخر ـ آسا: آهسته، يواش

ـ بَخور: بخور ـ بَشنه: باران

ـ بَل بِگه: بگذار بگويد ـ پيت آمِدُم: به تنگ آمدم

ـ تِنابَنده: مخلوق، جنبنده ـ پِلو: پُلو

ـ تِل: كنار، پيش‏هم، نزديك ـ جوق: جوى

ـ جِغِلَه: پسربچه ده دوازده ساله ـ چينه: ديوار

ـ چاله چوقورك: جوجه تيغى ـ چُلم: آب دماغ

ـ چُر: ادرار ـ خُسبيدن: خوابيدن

ـ چِمَه: چه عيبى دارم ـ چِشَه: چه عيبى دارد

ـ خالِزا: پسرخاله يا دخترخاله ـ خفتيده: خوابيده

ـ دوگوله: ديزى ـ دُماغ: دماغ

ـ دِلنگون: آويزان ـ زرآب: ادرار

ـ سيب خاكى: سيب زمينى ـ عام‏زا: پسرعمو، دخترعمو

گويش وفسى نيز در شمال شهرستان اراك متداول است. در روستاى وفس و سه روستاى همجوار آن يعنى چهرقان، فرك و گورچان به اين لهجه سخن مى‏گويند.

اين لهجه به وَوْسى موسوم است و يكى از شاخه‏هاى تاتى است.

برخى از واژه‏هاى اين لهجه عبارتند از:

ـ ديرم: دارم ـ ته: تو

ـ ونيم: ببينم ـ بسم: بشوم

ـ سوته: سوخته ـ واتنى: گفتنى.

علاوه بر اين، گويشهاى ديگرى نيز در استان مركزى وجود دارند مانند گويش محلاتى، شازندى، آستانه‏اى و... كه متأسفانه دراين زمينه تحقيقات و مطالعات جامعى بعمل نيامده است.

منابع