صنایع دستی در استان یزد

نسخهٔ کنونی تا ‏۲۱ اسفند ۱۳۹۰، ساعت ۱۸:۳۲

در استان يزد موقعيت خاص آب و هوايى، وضعيت اقتصادى و دورافتادگى و نيازها، از عوامل روى آوردن مردم به صنايع دستى بوده كه اين صنايع از زمان‏هاى بسيار دور تا به امروز مورد توجه صنعتگران هنرمند و مردم هنرشناس كشور قرار گرفت. تا پايان سال 1377 تعداد 2054 خانوار در 89 كارگاه تحت پوشش سازمان صنايع دستى در اين استان فعاليت داشته‏اند.

تعدادى از صنايع دستى اين استان عبارت است از:

قالى بافى

عمده‏ترين صنعت دستى يزد فرشبافى است. هم اكنون در استان يزد، 65000 دار قالى برپاست و 130000 بافنده به اين هنر ديرينه اشتغال دارند.

توليد متوسط 5 متر مربع در سال به ازاى هر بافنده حاصل آن است. از توليدات قالى و دستباف استان 5 درصد مصرف داخل استان، 45 درصد خارج از استان و 50 درصد راهى بازارهاى خارج از كشور مى‏شود.

نقش‏هاى اصيل فرش يزد به نام‏هاى: هراتى، گل و ماهى، سردار جنگل و كرمانى است. 75% فرش استان از خامه پشم و 25% از خامه كرك بافته مى‏شود.

زيلو بافى

از ديگر زيراندازهاى معروف يزد زيلو است كه تا مدتى پيش صدها خانوار از توليد آن امرار معاش مى‏كردند.

مركز زيلوبافى استان، شهرستان ميبد است و قدمت زيلوبافى در اين شهر به دوره پيش از اسلام مى‏رسد.

زيلو يكى از مناسب‏ترين و با دوام‏ترين كف پوش‏ها، به ويژه براى مناطق كويرى است. هم اكنون زيلوهاى مرغوب به نام زيلوى نفتال شهرت دارند.

در حال حاضر بيشتر توليد زيلو به مصرف كفپوش مساجد و تكايا مى‏رسد.

قديمى‏ترين زيلو با قرن‏ها سابقه بافت هم اكنون در مسجد جامع ميبد است. نقش‏هاى زيلو به نام‏هاى پرت توره، زلفك، ركنه دونى (ركن الدين)، هشت پر كوچك و هشت پر بزرگ، بند رومى و كليد مشهورند.

زيلوها غالبا با سفارش قبلى بازرگانان و اشخاص بافته مى‏شده و در گذشته يكى از اقلام مهم تجارت استان بوده است.

دست بافى (شعر بافى)

اين صنعت داراى رشته‏هاى مختلف است. اساس كار شعر بافان دستگاه‏هاى چوبى است كه به اقتضاى نوع توليد در ابعاد مختلف طراحى و ساخته مى‏شود.

ابتدا زنان خانه‏دار بر روى اين دستگاه‏ها كار مى‏كردند و شايد ابتكار و اختراعش نيز از آنان باشد، اما در مراحل بعدى كار به صورت كارگاهى و مردانه درآمد. كارهاى شعربافى متنوع و دست بافته‏هاى آن به شرح زير است:

ـ ترمه

ترمه پارچه‏اى است در نهايت زيبايى كه تار آن از ابريشم طبيعى تابيده شده و پودش از ابريشم، نخ، پشم و كرك الوان است. در قديم ترمه را با انگشتان دست مى‏بافتند و از اين جهت به «انگشت باف» هم شهرت داشت. اما در حال حاضر توليد آن نيمه دستى است.

ترمه در انواع شال چارقدى، شال‏بندى، شال راه راه، شال محرمات، شال اتابكى، شال كشميرى، شال رضايى، شال اميرى و شال يزدى بافته مى‏شود.

نقش‏هاى عمده ترمه، بته جقه، شاخ گوزنى و گل شاه عباسى (گل محمدى) است. اين صنعت در ايران سابقه‏اى 400 ساله دارد و ابتدا توسط زرتشتيان از آن براى تهيه شلوارهاى گبرى كه مخصوص مجالس جشن و عروسى‏شان است، بهره مى‏گرفتند.

ـ زرى

از بافته‏هاى قديمى است و قدمت آن به دوره ساسانيان مى‏رسد. مراكز عمده توليد آن در گذشته اصفهان، ابيانه، يزد و كاشان بوده است. ماده اوليه آن ابريشم طبيعى و نخ زرى است.

ـ مخمل

توليد اين پارچه كه به طور دستباف در يزد انجام مى‏شود، بافته نفيسى را به دست مى‏دهد كه هر بيننده‏اى را به تحسين وا مى‏دارد. در بافت مخمل از ابريشم طبيعى استفاده مى‏شود.

ـ شمد

نوعى پارچه نازك است كه در بافت آن نخ پنبه يا ابريشم مصنوعى به كار رفته و در فصل تابستان به عنوان روانداز از آن استفاده مى‏كنند. شمد اغلب داراى نقش‏هاى ساده و به صورت چهارخانه است.

ـ چادر شب

چادر شب نوعى ديگر از دست بافته‏هايى است كه در شهرستان يزد، اردكان و بخش زارچ مى‏بافند. چادر شب دو نوع است: نوع اول كه نازك و منقوش است و به نام «چادر شب رختخواب پيچ» معروف است و نوع دوم كه ضخامت بيشترى داشته و «چادر شب صحرايى» نام دارد كه براى حمل علوفه و محصولات كشاورزى استفاده مى‏شود و داراى نقش‏هاى راه راه است.

ـ دستمال

دستمال يزدى در ابعاد مختلف و طرح‏هاى متنوع براى مصارف گوناگون توليد مى‏شود. انواع اين دستمال‏ها به نام‏هاى: عشايرى، ابريشمى و مرسريزه معروف است. ماده اوليه اين بافته‏ها ابريشم مصنوعى است.

ـ دارايى (ايكات)

دارايى از بافته‏هاى زيبا و ويژه يزد است. براى تهيه دارايى نخ‏هاى تار را قبل از بافت به روش‏هاى خاص رنگ مى‏كنند كه به تدريج رنگ‏ها در حين بافت مشخص مى‏شود. ماده اوليه آن ابريشم طبيعى بوده ولى در حال حاضر نخ ويسكوز است.

ـ روتختى

از ديگر فرآورده‏هاى كارگاه‏هاى دستبافى، توليد انواع روتختى در ابعاد 240×300 سانتى‏متر است. ماده اوليه آن از نخ ويسكوز و پشم است.

ـ خورجين بافى (لبافى)

بافت خورجين كه وسيله‏اى است براى حمل بار، از قديم در شهرهاى اشكذر و اردكان معمول بوده است. خورجين بر روى دارهاى عمودى و شبيه زيلو با نقش كم‏ترى بافته مى‏شود. ماده اوليه خورجين نخ پنبه‏اى است.

ـ جيم

جيم بافته‏اى ساده و يكرنگ است، مانند ارمك و كرباس كه به وسيله زنان در خانه توليد مى‏شود. ماده اوليه آن نخ پنبه‏اى و براى تهيه لباس (عمدتا شلوار) از آن استفاده مى‏شود.

ـ سجاده

از سجاده عمدتا براى اداى فريضه نماز استفاده مى‏شود و طرح و رنگ خاص خودش را دارد. ماده اوليه آن نخ پنبه‏اى كه در رنگ‏هاى سياه و آبى توليد مى‏شود.

ـ پتو

توليد پتوى دستباف در بخشهاى: اشكذر و خرانق به طور خانگى توسط زنان مرسوم است. ابعاد بافت، نوارى است به عرض 50 و طول 22 متر كه بعد از چهار تكه شدن به هم دوخته شده، پتو به دست مى‏آيد.

ـ بقچه، لنگ

اين بافته‏ها بيشتر به صورت پارچه‏هاى الوان و با رنگ‏هاى شاد در ابعاد 150×110 سانتى‏متر توليد مى‏شود كه بيشتر به مصرف بقچه و لنگ حمام مى‏رسد. براى بافت لنگ غالبا از نخ پنبه‏اى استفاده مى‏شود.

ـ احرامى، قناويز، دندانى

پارچه احرامى با تار و پود پنبه‏اى معمولاً در اندازه 70×100 سانتى‏متر و 120×90 سانتى‏متر تهيه مى‏شود. اين پارچه بيشتر مورد مصرف حجاج قرار مى‏گيرد. قناويز نوعى پارچه است كه در گذشته در يزد بافته مى‏شده ولى در حال حاضر توليد نمى‏شود. نخ مورد مصرف اين پارچه ابريشم بود. دندانى يا گل خورد كه به جامه زرتشتيان يزد شهرت دارد، داراى شيوه بافتى ظاهرا ساده، اما پر زحمت است.

ـ شال بافى

تهيه پارچه‏اى به نام «شال» نيز در شهر يزد در گذشته معمول بوده كه به صورت كارگاهى توليد مى‏شود. قسمت عمده مواد اوليه آن نخ پنبه‏اى است.

ـ سفره

در بسيارى از مناطق روستايى كه بافندگى در آنها رواج دارد، تهيه نوعى سفره مربع شكل در ابعاد 90×90 سانتى‏متر نيز رايج است. براى تهيه اين نوع سفره از نخ پنبه‏اى توسط زنان به صورت خانگى و يا دستگاه چاله‏اى بافته و توسط خود بافنده رنگرزى مى‏شود.

ـ روفرشى

نوعى پارچه نخ پنبه‏اى نسبتا ضخيم است كه معمولاً با عرض 95 سانتى‏متر و به رنگ‏هاى سياه و سفيد يا آبى و سفيد به صورت راه راه بافته مى‏شود و به تناسب سطح فرش به عنوان روفرشى از آن استفاده مى‏كنند.

سفال و سراميك

سفالگرى از قديمى‏ترين و شايد نخستين صنعت دست ساخت بشر از خاك بوده كه قدمت آن در ايران به 6000 سال قبل از ميلاد مى‏رسد. ميبد مركز مهم سفال و سراميك استان يزد است كه عمده فعاليت‏هاى سفال و سراميك در آنجا متمركز شده است. در اصطلاح محلى به توليدات سفال «كِواره» مى‏گويند.

با استفاده از منابع گل رس و با برخوردارى از قرن‏ها تجربه و كار آزمودگى توليد انواع ظروف سفالى و سراميك در ميبد رواج دارد. بخش عمده‏اى از سفالينه‏هاى ميبد در داخل استان مصرف مى‏گردد و بخشى نيز راهى بازارهاى داخلى و خارجى مى‏شود. سفال و سراميك ميبد با نقش‏هاى اصيل «مرغ و ماهى» و «خورشيد خانم» شهرت دارد. كِواره‏هاى ساخت ميبد اساسا سه گونه است: 1ـ سفال ساده بى لعاب؛ 2ـ سفال لعابدار؛ 3ـ اشياء كاشى و سراميك.

گيوه بافى

زنان روستايى در اوقات بى‏كارى خود با استفاده از ابزارهاى ساده، رويه گيوه مى‏بافند. در مناطقى چون تفت، مهريز، نير، خونزا، بغداد آباد و بهاباد هنوز فعاليت گيوه‏بافى ادامه دارد. ماده اوليه گيوه نخ پنبه است. پس از مرحله بافت، رويه بايستى به تخت دوخته شود. كار تهيه تخت و دوخت به وسيله مردان انجام مى‏گيرد كه به آن «تخت كشى» مى‏گويند.

آهنگرى (چيلانگرى)

آهنگران قديمى يزد با استفاده از وسايلى ساده نظير دم و انبر و چكش به توليد ابزارآلات مورد نياز مردم چون قپان، قندچين، چاقو، زنجير، انبر، قفل و كارد مى‏پردازند كه مركز اين كار در نواحى مهريز، عقدا، ندوشن، سخويد، اردكان و خضرآباد است.

حصير بافى

حصير بافى با بافت بوريا از قديمى‏ترين صنايع دستى در ايران است. در استان يزد در مناطقى چون بافق، بهاباد، مباركه و روستاى زدين اردكان بافت حصير با استفاده از الياف درخت خرما رواج دارد. انواع توليدات آنها شامل حصير، زيرانداز، انواع كلاه، بادبزن، جارو، سبد و پادرى است.

كاشى‏سازى

كاشيهاى زيبا و گوناگون سنتى، حاصل كار صنعتگران و هنرمندان اين رشته است. اين هنر در استان يزد قدمتى 700 ساله دارد. هنرمندان ابتدا اشكال مورد نظر كاشى را تهيه و سپس بر روى آنها نقاشى و لعاب و پخت مى‏كنند. انواع كاشى عبارتند از: كاشى يزدى، كاشى كمك، كاشى شبكه، كاشى شش گوش، كاشى حاشيه، كاشى اكمند، جوك و كاشى هفت رنگ.

سريشم سازى

سريشم نوعى چسب حيوانى‏است. براى ساخت سريشم، نخست ضايعات پوست، استخوان و پيه را در ديگ مخصوص مى‏پزند و به صورت مايع غليظى درآورده و پس از پهن كردن و خشك نمودن، بسته بندى شده آماده مصرف مى‏گردد. اين چسب بيشتر به مصرف خاتم كارى مى‏آيد. مهريز از جمله مراكز توليد سريشم است.

شيرينى پزى

شيرينى پزان يزد را در اصطلاح «خليفه» يا «حاج خليفه» مى‏نامند. اين خليفه‏هاى هنرمند از 70 سال پيش كه كار شيرينى سازى و شيرينى‏پزى با دست انجام مى‏شد، تا به امروز كه قسمت اعظم آنرا ماشينى انجام مى‏دهد، هنوز هم با دقت و مهارت و حوصله اين سوغات معروف يزد را به ساير نقاط كشور و حتى ديگر كشورهاى جهان عرضه مى‏دارند.

برخى از مهم‏ترين شيرينى‏هاى يزد عبارتند از: باقلوا، زولبيا، لوز پسته، گوش فيل، قطاب، لوز بيدمشك، نان برنجى، كيك يزدى، پشمك، لوز نارگيل، حاجى بادام.