امام‌زاده‌ها و بقاع متبرکه استان قم

نسخهٔ کنونی تا ‏۹ فروردین ۱۳۹۱، ساعت ۰۰:۵۷

منابع

پس از فتح قم در سال 23 و ورود مسلمانان به قم، اولين مسجد در حدود سال 67 ه .ق با ورود جمعى از طايفه بنى اسد و سكنى گزيدن در قريه جمكران به وسيله مردى به نام خطاب بن اسدى ساخته شد.

با ورود مسلمانان شيعه اشعرى به قم، نهضت مسجد سازى به اوج خود رسيد و مسلمانان به ساختن مسجد به عنوان محل عبادت و تحصيل توجه خاصى مبذول داشتند. كهن‏ترين مسجد بر جاى مانده در قم، مسجد جامع (جمعه) است كه تاريخ بناى آن به سال 529 ه .ق باز مى‏گردد.

بر اساس آمار مربوط به سال 1375، استان قم داراى 375 باب مسجد، حسينيه و تكيه مى‏باشد.

مسجد ها و حسینیه ها

مسجد امام حسن مجتبى عليه‏السلام

مسجد امام حسن مجتبى عليه‏السلام از جمله مساجد مشهور و مورد عنايت در شهر قم مى‏باشد كه در ابتداى خيابان امام خمينى، جنب مدينة العلم واقع گرديده است.

در ميان مردم چنين مشهور است كه مسجد امام حسن مجتبى عليه‏السلام تحت عنايت امام عصر(عج) ساخته شده است. اين مسجد داراى بنايى زيبا، با مناره‏هاى بلند و فضاى روحانى خاصى مى‏باشد.

مصلاى قدس

اين مكان كه بعد از پيروزى انقلاب اسلامى به منظور اقامه نماز جمعه ساخته شده و هنوز مراحل تكميلى خود را پشت سر مى‏گذارد در انتهاى خيابان صفائيه بين پل صفائيه و رودخانه واقع است. مصلا داراى گنبدى استيلى، به شكل گنبد قدس مى‏باشد و از نماى زيبايى برخوردار است. مساحت مصلاى قدس ده هزار مترمربع و طبقه فوقانى كه اختصاص به خواهران دارد نيز داراى چهارهزار مترمربع مساحت مى‏باشد. گنجايش اين مصلا براى اقامه نماز، 28000 نفر و در مواقع تجمع، بالغ بر 50000 نفر مى‏باشد.

مسجد بالاسر

مسجد بالاسر در كنار حرم حضرت معصومه عليهاالسلام واقع شده است. اين مسجد كه هم اكنون به صورت بسيار جالب و با شكوهى آراسته شده است، جزء حرم مى‏باشد و در اصطلاح شرعى مسجد محسوب نمى‏شود، زيرا محل دفن اموات است. در اين مسجد بسيارى از مراجع بزرگ شيعه، علماء و شهيدان بزرگوار انقلاب اسلامى مدفون هستند.

مسجد جمكران

آغاز فرمان تأسيس مسجد جمكران بنابر مشهور به دستور امام عصر(عج) در سال 373 ه .ق صورت پذيرفته است و به نام‏هاى «صاحب الزمان» و «حسن مثله» نيز معرفى شده است.

مسجد جمكران از مكان‏هايى است كه مورد توجه شيفتگان اهل بيت عليهم‏السلام و محل نزول بركات الهى است، و پس از مسجد سهله (در كوفه) بهترين جايى است كه به امام زمان عليه‏السلام انتساب دارد و آن حضرت به طور فراوان در آن ديده شده است. اين مسجد كه در ده كيلومترى شرق قم قرار دارد در سال‏هاى گذشته به طرز باشكوهى نوسازى و گسترش يافته است. شيخ صدوق در كتاب «مونس الحزين فى معرفة الحق و اليقين» ماجراى تأسيس، فضيلت و اعمال آن را به تفصيل ذكر كرده است. علماء و مراجع بزرگ شيعه از قبيل آيات عظام: بروجردى، سيد محمد تقى خوانسارى، گلپايگانى، حجت، صدر و نجفى مرعشى توجه خاصى به مسجد جمكران داشته‏اند. آيت‏الله سيد محمد تقى خوانسارى(ره) غالبا با پاى پياده به جمكران مى‏رفت و اعمال مخصوص آن را به جا مى‏آورد. آيت‏الله نجفى مرعشى نيز چهل شب چهارشنبه مكرر در آن مسجد بيتوته كرد و برخى از علماء نيز در اين مسجد موفق به تشرف به حضور حضرت بقيه‏الله شده‏اند.

اعمال مسجد جمكران شامل چهار ركعت نماز، مركب از دو ركعت نماز تحيّت و دو ركعت نماز امام زمان عليه‏السلام مى‏باشد. ابتدا دو ركعت نماز تحيّت خوانده مى‏شود كه در هر ركعت بعد از حمد، هفت مرتبه سوره توحيد و ذكر ركوع و سجده نيز هفت بار تكرار مى‏شود. سپس دو ركعت نماز امام زمان عليه‏السلام كه در هر ركعت وقتى در سوره حمد به آيه «اياك نعبد و اياك نستعين» رسيدند مى‏بايست آن را صدبار و ذكر ركوع و سجود را نيز هفت بار تكرار كرد. بعد از اتمام نماز نيز يك بار «لا اله الاالله» و سپس تسبيحات حضرت زهرا عليهاالسلامخوانده مى‏شود. پس از آن سر بر سجده گذاشته و صد بار صلوات بر محمد و آل محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله مى‏فرستند.

برنامه‏هاى مذهبى ويژه مسجد جمكران

مهم‏ترين و شاخص‏ترين برنامه مذهبى مسجد جمكران، برگزارى دعاى توسل در شب‏هاى چهارشنبه مى‏باشد. هر هفته شب‏هاى چهارشنبه، عاشقان و دوست‏داران امام زمان(عج) از نقاط مختلف كشور به صورت انفرادى يا كاروانى جهت شركت در دعاى توسل و انجام اعمال ويژه اين مسجد عازم مسجد جمكران مى‏شوند. عصر روز سه شنبه تا نيمه‏هاى شب، شهر قم با ورود كاروان‏هاى مختلف از دلباختگان امام زمان(عج) جلوه خاصى به خود مى‏گيرد. اين مراسم با شور و احساسات برگزار مى‏شود و تا كنون عده زيادى در آن حاجت گرفته‏اند.

علاوه بر اين مراسم دعاى كميل در شب‏هاى جمعه، دعاى ندبه در صبح روز جمعه و دعاى فرج در عصر روز جمعه، جشن نيمه شعبان و ساير اعياد مذهبى، مراسم سوگوارى در ايام وفات و شهادت اهل بيت عليهم‏السلام به ويژه در روز عاشورا، و برگزارى مراسم اعتكاف از ديگر برنامه‏هاى ويژه اين مسجد مى‏باشد.

امكانات فرهنگى و رفاهى مسجد

اين مسجد داراى يك باب كتابخانه عمومى با سالن مطالعه، يك باب كتابخانه تخصصى راجع به حضرت مهدى عليه‏السلام، يك باب كتاب‏فروشى، يك مركز عرضه محصولات فرهنگى (نوارخانه) و يك دفتر پاسخ به سؤالات شرعى و ... مى‏باشد.

در اين مسجد امكانات رفاهى متعددى از قبيل: زائر سرا، پست و مخابرات، درمانگاه، بانك (بانك ملت) و دو حسينيه (يكى متعلق به هيئت كاشانى‏ها و ديگرى متعلق به هيئت شيرازى‏ها) و ... وجود دارد. علاوه بر اين، جهت ارائه خدمات هر چه بيشتر به زائرين اين مسجد، در روزهاى دوشنبه و سه شنبه و جمعه ناهار و شب جمعه (پنج‏شنبه شب) شام توزيع مى‏شود.

تكايا

تكايا، بعد از مساجد پايگاه معنوى شيعيان به حساب مى‏آيند. جايى كه مردم با تعزيه‏خوانى و سوگوارى بر سالار شهيدان و ياران باوفايش به او متوسل مى‏شوند. در گذشته محوطه‏اى كه تكيه ناميده مى‏شد زمين هموارى بود كه با برافراشتن چادر آن را شبيه به خيمه‏گاه درمى‏آوردند و دور تا دور داخل آن را سياه‏پوش مى‏كردند؛ البته اين سبك امروزه بسيار كمتر ديده مى‏شود و مرسوم نيست.

امروزه تكايا به صورت مكانى شبيه مساجد و حسينيه‏ها درآمده است. در زمان قديم در تكايا با چاى و قليان از مردم پذيرايى مى‏شد و در طول دهه محرم هيچ تكيه‏اى غذا نمى‏داد، فقط يكبار آن هم ظهر عاشورا، آبگوشت در ظروف مسى داده مى‏شد. قديمى‏ترين تكيه قم، تكيه «ميدان مير» است كه سابقه آن به عهد اشعريها مى‏رسد.

تكاياى قديمى در قم بسيارند؛ مهم‏ترين آنها عبارتند از:

1ـ تكيه چهارمردان

در زمانهاى قبل اغلب تكاياى اطراف اين محل كه بعدها به وجود آمدند جزو تكيه چهارمردان بوده‏اند، از قبيل تكيه سيدان، تكيه سلطان محمدشريف، تكيه پنجعلى، هيئت گذرقلعه، هيئت شاه‏حمزه و محله سنگ‏بند، و تمامى ساكنين كوچه‏هاى اطراف اين تكايا و هيئات براى عزادارى به تكيه چهارمردان مى‏آمدند.

2ـ تكيه ميرزاى قمى

از گذشته‏اى نه چندان دور، در اين تكيه كه در پشت مسجد جامع قم واقع شده و به همين خاطر به تكيه پشت مسجد نيز شهرت دارد، تعزيه‏خوانى مى‏كردند. سابقه عزادارى در اين محل به اوايل عهد قاجاريه مى‏رسد و دهها سال است كه مكان اصلى تكيه كه ميدان‏گاهى بوده تغيير كرده و در مكانى به نام مسجد كوچيكه به عزادارى مى‏پردازند.

3ـ تكيه عشقعلى

سابقه اين هيئت به دويست و پنجاه سال مى‏رسد، در اين محل كه امروزه به نام عشقعلى معروف است خانقاهى وجود داشته كه دراويش معروفى در آنجا گرد هم مى‏آمدند و قلب آنان «عاشق على» نام داشته است، به مرور زمان، اين مكان تبديل به تكيه گرديد، ولى امروزه بصورت مسجد در آمده است.

4ـ تكيه يزديها

تكيه يزديها، در پشت بازار قم در قسمت شمال، در كوچه‏اى به نام فيروز واقع شده و بناى اوليه آن قدمتى دويست ساله دارد كه مؤسس آن چاه كن يزدى به نام مشهدى على بوده است.

5ـ تكيه متولى باشى

اين تكيه در اوايل سلطنت مظفرالدين شاه قاجار توسط آقاسيد محمدباقر، متولى باشى آستانه مقدسه حضرت معصومه عليهاالسلام، بنيان گذاشته شد و تقريبا تا پايان حكومت محمد رضا پهلوى وجود داشته است. اين تكيه در ضلع شرقى قبرستان قديم قم قرار گرفته بود.

6ـ تكيه خروس (خلوص)

اين تكيه در ضلع جنوبى گذر جدّا واقع شده است. در گذشته ميدانگاهى بوده كه خروس‏بازان جهت برپايى مسابقه و داد و ستد در آنجا گرد هم مى‏آمدند و از اين راه امرار معاش مى‏نمودند. در حدود يكصد سال قبل، «شاطر عباس» نامى، كه سر دسته خروس بازان و ناظم بر آن مسابقات بود، در اين محل زندگى مى‏كرد. اين مرد در ايّام سوگوارى سالار شهيدان در اين محل كه اكنون به تكيه «خلوص» تغيير نام يافته است، مجلس عزادارى ترتيب مى‏داد و در اين راه از هيچ گونه مجاهده و كوششى فروگذار نمى‏كرد. پس از وفات وى، مردان بزرگوار ديگرى آستين همّت بالا زدند و عهده‏دار انجام اين گونه مراسم در اين تكيه شدند.

7ـ تكيه گذر جدّا

تكيه گذر جدا در قديم‏الايام باربند به حساب مى‏آمده و مالك آن از سادات قزوين بوده است. اين مكان به دست مرحوم سيد احمد بنى‏فاطمى به صورت تكيه درآمد و پس از وفات وى سيدحسين بنى‏فاطمى (پسر ايشان) مسؤوليت تكيه مذكور را بر عهده گرفت؛ توليت تكيه گذر جدا با مرحوم «حاج آقامرتضى برقعى» واعظ شهير قمى بوده است.

8ـ تكيه بزرگ

اولين تكيه‏اى است كه در بخش دو قم در سال 1300 هجرى شمسى، در محله‏اى به نام ابرقو «كه بعدها به نام كوچه حاج زينل معروف گرديد» بنيان گذاشته شده است. بنيانگذار تكيه فوق‏الذكر نايب حيدر على، «از مأمورين نظميه» بود كه سالها در اين مقام خدمتگزارى كرد. بعد از وفات نايب حيدر على، ميرزا على آقا رزاقى، پهلوان و بهادر معروف قمى به عنوان سر دسته عزاداران اين تكيه انتخاب گرديد.

9ـ تكيه عربستان

در حدود سال 1300 ه .ش توسط «ميرزا مرتضى‏خان سليمانى» در محله‏اى كه به همين نام معروف است، تأسيس گرديده است. وجه تسميه آن به عربستان از آن جهت است كه طايفه‏اى از اعراب در زمان قاجاريه به قم تبعيد گرديده و در اين محل سكنى گزيده‏اند.

10ـ تكيه سيّدان

در زمان احمدشاه قاجار، سادات برقعى شهرستان قم كه جزو دسته چهارمردان بوده‏اند از هيئت مذكور جدا گرديده، به سردستگى «حاج سيدشاه محمود برقعى» تكيه سيّدان را بنيان گذاشتند. حاج شاه سيد محمود برقعى از پهلوانان و بهادران نامى ايران بود كه در اين دستگاه سالها خدمت كرد.

11ـ تكيه گذر صادق

در سال 1323 ه .ش جمعى از عزاداران تكيه ميدان مير به سردستگى آقايان «حاج محمد كتابدار و عباس كتابدار» از هيئت فوق‏الذكر جدا گرديده و هيئت گذر صادق را بنيان گذاشتند.

12ـ تكيه باغ پنبه

اين تكيه در حدود 180 سال قبل به وسيله حاج سيد جعفر مدرس تأسيس گرديده است و داراى مشعل سنگينى به طول شش متر و عرض يك متر بوده كه حمل آن كارى مشكل و طاقت فرسا بوده است.

13ـ تكيه شاه خراسان

تكيه شاه خراسان در حدود سال 1321 ه .ق بنا شده است. معروف‏ترين فرد خدمتگذار اين تكيه حاج محمود آمحمدى بوده است.

14ـ تكيه سنگ سياه (سرحوض)

تكيه سرحوض از قديمى‏ترين تكاياى قم است كه در زمان حكومت صفويه تأسيس گرديد. تكيه سنگ سياه با طاق نماهاى زيبا از معروف‏ترين تكايا بوده كه در سال 1342 تخريب گرديد و به جاى آن بنايى جديد ساخته شده است.

15ـ تكيه حاج سيد حسن

تكيه حاج سيد حسن در حدود 250 سال پيش بنا نهاده شده است. اولين كسى كه در اين مكان به عزادارى پرداخت آقا سيد محمد بود. بعد از او فرزندش حاج حسن تكيه‏اى اين مكان را تكيه ناميد و از آن زمان تا كنون اداره و سرپرستى اين تكيه در دست اعقاب آن مرحوم قرار داشته است.

16ـ تكيه ملا محمود

تكيه ملا محمود جزء تكاياى قديمى و مشهور قم است كه مؤسس آن فردى به نام ملا محمود بود. اين تكيه در سال 1343 نوسازى شده است.

3ـ امامزادگان و بقاع متبركه

با به قدرت رسيدن بنى اميه و سپس بنى عباس، خاندان اهل بيت عليهم‏السلام سخت مورد هجوم دستگاه حكومت قرار گرفتند و اين سختى‏ها در دوره بنى عباس افزايش پيدا كرد، لذا بسيارى از سادات به طور ناشناس به شهرهاى ايران از جمله قم كه از آغاز قرن دوم به تشيع شهرت داشت، هجرت كردند يا آنكه از دست مأموران حكومتى فرار و به اين نقاط پناهنده مى‏شدند. پس از سفر اجبارى امام رضا عليه‏السلام بسيارى از سادات علوى به ايران مهاجرت كردند و چون انوار پراكنده تمام ايران را نور افشان كردند. بر اساس آمار مربوط به سال 1375، بالغ بر 81 امام‏زاده و 85 بقعه متبركه در استان قم وجود داشته است. در اين قسمت به شرح حال برخى از آنها مى‏پردازيم:

آستانه مقدسه حضرت معصومه عليهاالسلام

آستانه مقدسه، مدفن حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام دختر امام موسى كاظم عليه‏السلام و خواهر امام رضا عليه‏السلام در قم به عنوان يكى از باشكوهترين مجموعه‏ها بعد از آستان قدس رضوى در ايران مى‏باشد.

سال 201 ه .ق كه امام على بن موسى الرضا عليه‏السلام در مرو بودند، يكى از خواهران حضرتش به نام فاطمه از بانوان پرهيزكار و باتقوا به عزم ديدار برادر از مدينه به سوى خراسان عزيمت نمود و لكن نزديك ساوه بيمار شد و به قم آمد و در اين شهر پس از توقفى هفده روزه درگذشت و در زمينى كه متعلق به ميزبان وى «موسى بن خزرج»، در نقطه‏اى بيرون از شهر به نام «بابلان» بود، مدفون گرديد.

نخست بر سر تربت حضرت فاطمه معصومه عليهاالسلام از بوريا سايبانى ساختند. پس از آن در سال 256 ه .ق، زينب از نوادگان امام جواد عليه‏السلام به قم آمد و بر تربت حضرت معصومه عليهاالسلام قبه‏اى بنا كرد. اين بنا تا نيمه قرن پنجم بر جاى بوده است. در نيمه دوم قرن پنجم هجرى امير ابوالفضل عراقى از بزرگان دوره طغرل اول سلجوقى، ساختمان روضه مقدسه را تجديد بنا كرد.

اين بنا گويا تا آغاز دوره صفويه بر جاى بوده است.

با آغاز حكومت شيعى صفويه در قرن دهم و توجه خاص آنان به مشاهد مشرفه، در دهه سوم قرن دهم، شاه بيگى بيگم همسر شاه اسماعيل صفوى، قبه پيشين حرم را برداشت و تجديد نمود و ايوان شمالى را نيز بنياد نهاد.

پادشاهان صفويه با توجه به دفن چهار پادشاه صفوى در بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام، توجه خاصى به شهر قم و به ويژه حرم مطهر مبذول مى‏داشتند و بناهاى جديدى را در كنار قبه مطهره ايجاد كردند. بعد از اين دوره تا پايان قرن دوازدهم، آستانه مقدسه تحولات و تغييراتى يافته است. فتحعلى شاه دومين پادشاه دوره قاجاريه نسبت به قم و آستانه مقدسه توجهى خاص داشت. پوشش زرين گنبد حرم مطهر، دو در زر پوش، بناى صحن عتيق، ماذنه زرين آن و اصل بناى مسجد بالاسر، مدرسه دارالشفا و تجديد بناى مدرسه فيضيه و ... از آثار فتحعلى شاه قاجار است. در قرن حاضر تغييرات بسيارى در آستانه مقدسه پديد آمده است كه مهم‏ترين اين تغييرات بناى صحن نو، به وسيله امين السلطان است.

مجموعه بناى بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام

بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام در مجموعه‏اى مركب از مساجد، ايوان‏ها، شبستان‏ها و صحن‏هاى متعدد شكل يافته است.

ـ مساجد بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام عبارتند از: مسجد بالاسر، طباطبايى، امام خمينى(ره) و مسجد اعظم.

ـ صحن‏هاى حرم مطهر عبارتند از: صحن نو و صحن عتيق (كهنه).

ـ ايوان‏هاى آينه و طلا دو ايوان مهم صحن مطهر مى‏باشند.

ـ قبه مطهر با گنبدى طلايى چون خورشيد تابناك بر تارك قم مى‏درخشد.

آشنايى با شخصيت حضرت معصومه عليهاالسلام

حضرت معصومه عليهاالسلام فرزند امام موسى بن جعفر عليه‏السلام در اول ماه ذى القعده 173 ه .ق در مدينه چشم به جهان گشود. (برخى تاريخ ولادت آن حضرت را سال 183 ه .ق ذكر كرده‏اند).

مادرش كنيزى لايق و پاك به نام «خيزران» يا «نجمه» يا «اورى» بود كه چون حضرت رضا را به دنيا آورد، «طاهره» ناميده شد.

فاطمه معصومه عليهاالسلام در دامن ايمان و پاكى رشد كرد و در سرچشمه علم، عفاف، عصمت و حكمت به طهارت روح و جان رسيد.

ويژگى‏هاى روحى و خصايص فردى آن بانو سبب شده كه با لقب «كريمه اهل بيت» در زبان عالمان و فقيهان شيعه ياد شود. كريمه اهل بيت لقبى است كه از ميان بانوان اهل بيت تنها به او اختصاص دارد.

لقب‏هاى ديگرش چون «محدثه»، «عابده» و «معصومه» نشان از كمالات والاى اوست.

لقب «محدثه» هم به واسطه احاديثى كه از پدران ارجمندش روايت كرده است و هم به واسطه زنان و مردان صاحب دانش و آشنا به حديث كه احاديثى از وى روايت كرده‏اند، به وى نسبت داده شد. نام وى در ميان راويان احاديثى هم‏چون «حديث غدير» و «حديث منزلت» به چشم مى‏خورد.

وى به خاطر زندانى شدن پدر بزرگوارش و دورى از پدر در طول ساليان متمادى، تحت تربيت امام رضا عليه‏السلام قرار گرفت و سرانجام پس از رحلت پدر بزرگوارش و تبعيد امام رضا عليه‏السلام به خراسان به شوق ديدار برادر به سوى خراسان عزيمت نمود. اما در ساوه بيمار گرديد و پس از اقامت هفده روزه در قم، در دهم ربيع الثانى سال 201 ه .ق چشم از جهان فرو بست.

منزلت حضرت معصومه عليهاالسلام در روايات

روايات متعددى از امامان شيعه در ثواب زيارت آن حضرت بيان شده كه گوياى منزلت و مقام آن بانو مى‏باشد.

در برخى روايات پاداش زيارت مدفن او را بهشت ذكر كرده‏اند. تشويق به زيارت او قبل از تولدش، از امام صادق عليه‏السلام و سپس از امام رضا عليه‏السلام و امام جواد عليه‏السلامو ... نقل شده است.

امام صادق عليه‏السلام درباره وى فرموده است:

«... من زارها وجبت له الجنَّة».

«من زارَها عارفا بحقها فله الجنّة».

از امام جواد عليه‏السلام نيز روايتى بدين مضمون بيان شده است:

«من زار قبر عمَّتى بقم فله الجنّة».

در برخى روايات براى آن حضرت، مقام شفاعت در روز قيامت را يادآور شده‏اند. امام صادق عليه‏السلام قبل از تولد آن حضرت فرموده‏اند:

«به شفاعت فاطمه دختر موسى بن جعفر عليه‏السلام تمامى شيعيان ما وارد بهشت مى‏شوند».

و در روايتى از امام رضا عليه‏السلام زيارت خواهر خود در قم را همانند زيارت خود دانسته است. امام عليه‏السلام فرمود: «من زار المعصومه بقم كمن زارنى».

زيارت نامه

از نشانه‏هاى ديگرى كه شاهد منزلت كريمه اهل بيت است، زيارت‏نامه مخصوصى است كه از امام رضا عليه‏السلام درباره وى بيان شده است. در ميان بانوان خاندان عصمت فقط در باره حضرت فاطمه عليهاالسلام و معصومه عليهاالسلام از طرف امام معصوم عليه‏السلام زيارت نامه صادر گرديده است.

اين زيارت‏نامه با محتواى دل‏رباى آن برخى از ويژگى‏هاى روحى و خصايص فردى آن حضرت را بازگو مى‏كند.

امام‏زادگان مدفون در كنار بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام

در كنار مرقد حضرت معصومه عليهاالسلام برخى از بستگان امام موسى كاظم عليه‏السلام، امام رضا عليه‏السلام و امام جواد

عليه‏السلام مدفون هستند كه عبارتند از:

ـ ام محمد دختر موسى مبرقع فرزند امام جواد عليه‏السلام،

ـ ميمونه دختر موسى مبرقع،

ـ ام اسحاق جاريه محمد بن موسى مبرقع،

ـ ام حبيبه جاريه ابو على نوه امام رضا عليه‏السلام،

ـ ام قاسم، دختر على كوكبى.

از ديگر سادات و نوادگان ائمه عليهم‏السلام كه تا سال 378 ه .ق در كنار بارگاه حضرت معصومه عليهاالسلام دفن گرديده‏اند مى‏توان از نوادگان امام صادق عليه‏السلام و امام سجاد عليه‏السلام نام برد. اين سادات كه در اطراف روضه حضرت معصومه عليهاالسلام مدفون گرديده‏اند داراى چند قبه جداگانه بوده‏اند كه اكنون جز بيوتات آستانه گرديده‏اند و اثرى از قبر اين بزرگان ديده نمى‏شود.

كرامات

كرامات فراوانى از حضرت معصومه عليهاالسلام درباره زائرين و متوسلين به آن حضرت از افراد مورد اطمينان و كتاب‏هاى متعدد نقل شده است و عالمان و بزرگان شيعه در آن بارگاه كبريايى خود را چون بنده‏اى ذليل و اسير مى‏يافتند و توجهى خاص به زيارت و توسل به آن بانوى بزرگ داشته‏اند. عالمان وارسته‏اى چون امام خمينى، آيت‏الله العظمى نجفى مرعشى و ... زيارت آن بانو را در هر روز انجام مى‏دادند.

از زمان دفن ايشان در قم، معجزات و كرامات فراوانى از آن بانو آشكار گرديده است كه به برخى از آن‏ها اشاره مى‏كنيم:

1ـ حل مشكل آيت‏الله نجفى مرعشى

آيت‏الله العظمى نجفى مرعشى (متوفى 1369 ه .ش) مى‏فرمود در روزگار جوانى مى‏خواستم دخترم را شوهر بدهم اما وضع بد اقتصاديم مانع از تهيه جهيزيه بود. لذا به حرم مطهر حضرت معصومه عليهاالسلام مشرف شدم و گفتم: «اى سيده و مولاى من چرا به امر زندگى من اهميت نمى‏دهى؟ من چگونه با دست خالى دخترم را شوهر دهم؟».

سپس به خانه برگشتم و حالت غش به من دست داد. در همان حال شنيدم كه در مى‏زنند، در را باز كردم گفتند: سيده تو را مى‏طلبد. به حرم رفتم ديدم چند كنيز ايوان طلا را تميز مى‏كنند، از آن‏ها سؤال كردم چرا ايوان را تمييز مى‏كنيد؟ گفتند سيده تشريف مى‏آورند.

بعد از چند لحظه حضرت معصومه عليهاالسلام آمدند. من دست وى را بوسيدم، به من فرمود: «اى شهاب كى ما به فكر تو نبوده‏ايم كه ما را مورد عتاب قرار داده و از دست ما شاكى هستى؟ تو از زمانى كه به قم آمدى زير نظر ما و تحت عنايت ما بوده‏اى». وقتى از خواب بيدار شدم به حرم رفتم و از اسائه ادب خود عذرخواهى كردم. بعد از آن گشايشى در كارم صورت پذيرفت و مشكلاتم حل شد.

2ـ حل مشكلات علمى ملاصدرا

صدرالدين محمد بن ابراهيم شيرازى مشهور به ملاصدرا، از علماء و حكماى بزرگ عالم اسلام مدت زيادى در روستاى كهك در اطراف قم مسكن گزيد.

وى هرگاه مشكل علمى برايش پيش مى‏آمد از روستاى كهك به زيارت حضرت معصومه عليهاالسلام مى‏شتافت و پس از توسل به آن بانوى بزرگ، مشكل علمى‏اش حل مى‏شد.

3ـ شفاى چشم طلبه نخجوانى

آيت‏الله العظمى مكارم شيرازى نقل فرمود: پس از فروپاشى شوروى سابق عده‏اى از جوانان آذربايجان به قصد تحصيل به حوزه علميه قم عزيمت نمودند. در اين بين جوانى با هوش كه به خاطر وضعيت چشمانش، وى را نمى‏پذيرفتند با اصرار فراوان راهى ايران شد.

در مراسم بدرقه، فيلم‏بردارى دوربين را مرتب روى چشم معيوب اين جوان مى‏برد و تصوير برجسته آن را به نمايش مى‏گذاشت. وقتى اين جوان وارد قم شد بعد از چندى به حرم مطهر مشرف شد و به حضرت معصومه عليهاالسلام متوسل گرديد.

در همان حال او را خواب فراگرفت. وقتى بيدار شد چشمان خود را سالم يافت. هنگامى كه خبر به زادگاه وى در نخجوان آذربايجان رسيد شيعيان آنجا تقاضا كردند، اين جوان شفا يافته به آنجا باز گردد تا موجب هدايت آن‏ها شود.

چهل اختران

در اين مكان مقدس «موسى بن محمد مبرقع» فرزند امام محمد تقى عليه‏السلام از ستارگان درخشان و امامزادگان معروف شهر به خاك سپرده شده است. وى نخستين كس از سادات رضويه است كه درسال 256 ه .ق در قم رحل اقامت افكند و در اين شهر باقى ماند، تا جايى كه تمام سادات رضويه را از نسل ايشان مى‏دانند.

امامزاده موسى در سال 296 ه .ق از دنيا رحلت نمود و در منزل خويش ـ مزار كنونى ـ در كنار مقبره چهل اختران دفن گرديده است.

در جوار قبر موسى مبرقع، امامزادگانى چون «محمد» و «زينب» دو فرزند بزرگوار موسى 

مبرقع، «ام‏كلثوم»، «فاطمه»، «بريه»، «ام‏سلمه» و «احمدبن محمدبن احمدبن موسى» از نوادگان آن بزرگوار؛ و شاهزاده «زيدبن على» از نوادگان سيدالساجدين عليه‏السلام نيز به خاك سپرده شده‏اند.

در اينجا ذكر اين نكته خالى از لطف نيست كه برخى را عقيده بر اين است كه موسى مبرقع در سال 244 ه .ق بر حسب دعوت متوكل از مدينه به بغداد آمد و در همان سال كه متوكل به قتل رسيد او هم به كوفه هجرت نمود و تا پايان عمر در همان جا به سر برد. بنابراين بايد گفت كه آمدن ايشان به قم ظاهرا حقيقت ندارد و در واقع اين بقعه مدفن دو محمد مبرقع، يكى محمد بن موسى و ديگرى ابو على محمد بن احمد بن موسى است و اشتباها به خود موسى مبرقع نسبت داده شده است.

امامزاده حمزه

مزار اين امامزاده در خيابان آذر نزديك به ميدان كهنه قرار گرفته و مركب از دو بقعه است:

1ـ بقعه و مزار شاه حمزه فرزند موسى بن جعفر عليه‏السلام و برادر احمدبن موسى (شاه چراغ در شيراز). بسيارى از نسب شناسان بقعه وى را در شهر رى در كنار مرقد حضرت عبدالعظيم دانسته‏اند.

2ـ بقعه و مزار شاهزاده احمد كه از نوادگان موسى‏بن‏جعفر عليه‏السلام محسوب مى‏شود. شاهزاده حمزه از مشاهد مورد توجه و در گذشته مركز سوگند متداعيين در امور حقوقى و جزايى بوده است.

امامزاده احمد

چهار امامزاده در شهر قم بدين نام شهرت دارند كه هر كدام داراى بقعه و مزار جدا مى‏باشند:

1ـ امامزاده احمد (در جوار شاه حمزه).

2ـ امامزاده احمد (واقع در بلوار 15 خرداد ـ نرسيده به شاه سيدعلى ـ كه معروف به احمد ميانى و ابواحمد و از نوادگان محمدبن حنفيه است).

3ـ امامزاده احمد (واقع در خاكفرج).

4ـ امامزاده احمد بن قاسم (واقع در فلكه شاه احمد قاسم ـ دروازه قلعه). درباره اجداد اين امامزاده اختلاف نظر است؛ بعضى او را از فرزندان موسى‏بن جعفر عليه‏السلامو برخى وى را از نوادگان امام جفعر صادق عليه‏السلام مى‏دانند.

«حسن قمى» نويسنده كتاب تاريخ قم و «شيخ عباس قمى» در كتاب منتهى الامال او را از فرزندان امام صادق عليه‏السلام خوانده‏اند.

امام‏زاده خاكفرج:

مزار شاهزاده احمد (حارث بن احمد) از نوادگان امام سجاد7، جنب بيمارستان الهادى واقع در خاكفرج قرار دارد.

امام‏زاده صفورا:

جنب مزار امامزاده خاكفرج است. اصل و نسب اين امام‏زاده به درستى مشخص نيست. ولى برخى وى را از اولاد عمر بن على بن ابى‏طالب دانسته‏اند. هم اكنون اين مزار به نام «امامزاده محمد» مشهور مى‏باشد. قبل از اسلام آتشكده‏هاى مقدس به نام «خاكبرك» در اين مكان وجود داشته كه به وسيله گازهاى نهفته در زمين روشن بوده و در نزد ايرانيان از آتشكده‏هاى مشهور بود. بعد از اسلام، «خاكبرك» تبديل به «خاكفرج» شد و به خاطر تقدس سابق آن، نام امامزادگان را تحت الشعاع قرار داد و اين امامزادگان به خاكفرج مشهور شده‏اند.

امامزاده ابراهيم:

واقع در خيابان چهارمردان رو به روى گلزار شهدا. وى را از نوادگان امام موسى بن جعفر عليه‏السلام معرفى نموده‏اند.

امامزاده ابراهيم (بخشى):

واقع در خيابان امامزاده ابراهيم، در اين مكان مزار دو تن ازنوادگان امام موسى بن جعفر عليه‏السلام به نام «ابراهيم» و «محمد» قرار دارد.

شاه ابراهيم (بخشى)

امامزاده ابراهيم، مشهور به شاه ابراهيم از نوادگان امام موسى كاظم عليه‏السلام، در خيابانى به همين نام واقع شده است. وى در قرن پنجم هجرى قمرى مى‏زيسته است.

در بقعه شاهزاده ابراهيم، دو امامزاده جليل القدر به نام‏هاى ابو اسماعيل ابراهيم و پدر بزرگوارشان ابو جعفر محمد مدفون هستند.

ابراهيم از بزرگان علماء و محدثين بوده و كتب بسيارى از جمله كتاب «الامامة و القضاء» تاليف نموده است و بقعه به خاطر مقام و علو شأن ايشان به نام وى مشهور است.

وفات وى را در حدود سال‏هاى چهارصد هجرى قمرى دانسته‏اند. در كنار بقعه شاهزاده ابراهيم، جمعى از شهداء انقلاب اسلامى و ديگر مؤمنين مدفون هستند.

شاه ابراهيم

امامزاده ابراهيم در كنار گلزار شهداء (خيابان چهارمردان) واقع شده است. بسيارى از نسب شناسان وى را فرزند احمد بن موسى الكاظم عليه‏السلام (مشهور به شاه چراغ، مدفون در شيراز) دانسته‏اند. در اين بقعه ابوالعباس احمد از نوادگان امام سجاد عليه‏السلام نيز مدفون است.

امامزاده على بن جعفر

بقعه امامزاده على فرزند امام جعفر صادق عليه‏السلام، در خيابان انقلاب (چهارمردان) در گلزار شهدا واقع شده است. شيخ عباس قمى در منتهى الامال وى را، عالمى بزرگوار و محدثى جليل القدر دانسته است. لازم به ذكر است كه قبرى نيز در عُرَيْض در يك كيلومترى مدينه منسوب به على بن جعفر وجود دارد. بسيارى از نسب شناسان مانند علامه عباس فيض و رجالى بزرگ معاصر آيت‏الله حاج آقا موسى زنجانى و برخى از مورخين، قبر وى را در عُرَيْض دانسته‏اند.

على بن جعفر، عصر امام موسى كاظم عليه‏السلام، امام رضا عليه‏السلام، امام جواد عليه‏السلام و امام هادى عليه‏السلام را درك كرده و در زمان امام هادى عليه‏السلام وفات يافته است. وى با آن كه در عصر امام جواد عليه‏السلام پير مردى مسن بود ولى چنان در مقابل امام جواد عليه‏السلام ابراز خشوع و خضوع مى‏نمود كه موجب ابراز خشم بدخواهان واقع مى‏گرديد. از على بن جعفر كتابى به نام «رسائل على بن جعفر» بر جاى مانده است.

امامزاده شاه اسماعيل (سيد سربخش)

مقبره امامزاده شاه اسماعيل از نوادگان امام صادق عليه‏السلام، در خيابان آذر روبروى چهل اختران واقع شده است.

وى از نقباء سادات در خطه خراسان بود كه در جريان محاصره نيشابور توسط سپاه مغول سرسختانه مقاومت كرد و مردم را به ايستادگى دعوت مى‏كرد. اما پس از فرار سلطان محمد خوارزمشاه، به شهر رى گريخت و سپس به قم مهاجرت نمود.

وى در جريان حمله سپاهيان مغول به شهر قم، به شهادت نايل آمد و سپاهيان مغول به علت آن كه وى عامل مقاومت و پايدارى مردم نيشابور در مقابل سپاه مغول بود، سر وى را از تن جدا و در ميان سرهاى بريده شده انداختند كه پس از خروج سپاه مغول از شهر، مردم سر وى را از ميان سرها جدا و در نزد پيكرش به خاك سپردند.

امامزاده ناصرالدين

بقعه شاهزاده ناصرالدين در چهار راه بازار روبروى در شمالى مسجد امام حسن مى‏باشد و سابقا به نام بقعه احمد بن اسحاق خوانده مى‏شد.

ناصرالدين را از احفاد امام حسن مجتبى عليه‏السلام و مردى جليل القدر دانسته‏اند كه در اوائل قرن نهم مى‏زيسته است. امامزاده داراى ضريحى نو، گنبدى كوچك و دو گلدسته مى‏باشد.

امامزاده سيد معصوم

بقعه امامزاده سيد معصوم در انتهاى خيابان نيروگاه واقع شده است. در نسب اين امامزاده اختلاف وجود دارد. برخى او را فرزند امام زين العابدين عليه‏السلام و برخى نيز از احفاد امام زين العابدين عليه‏السلام دانسته‏اند. بقعه فاقد آثار باستانى و هنرى است.

امامزاده شاه جعفر

بقعه اين امامزاده در خيابان شاه ابراهيم و يكى از كهن‏ترين بقعه‏هاى شهر قم مى‏باشد. شاه جعفر را از نوادگان امام موسى بن جعفر عليه‏السلام دانسته‏اند. كتيبه بنا كه هم اكنون در موزه آستانه مقدسه حضرت معصومه عليهاالسلام نگهدارى مى‏شود تاريخ بناى بقعه را سال 667 ه .ق ثبت نموده است. امامزاده در سال‏هاى گذشته به شكلى زيبا مورد بازسازى و مرمت قرار گرفته است. وى در سال 617 ه .ق در جريان يورش سپاه مغول، به شهادت نايل آمد. امامزاده ديگرى نيز به همين نام در جاده كاشان نزديك قبرستان بقيع مدفون مى‏باشد.

امامزاده سلطان محمد شريف

بقعه امامزاده سلطان محمد شريف در خيابان چهارمردان (انقلاب) در محله‏اى به همين نام قرار دارد. او از بزرگان محدثين شيعه بود كه نقابت سادات علويه را بر عهده داشت و از نوادگان امام زين العابدين عليه‏السلام مى‏باشد. سلطان محمد شريف، لقب سلطان را از پادشاه وقت مجدالدوله به پاس خدمات وى در به فرمانروايى رساندن او، دريافت داشت. وى در سال 429 ه .ق در شهر رى وفات يافت و جسد شريفش را پس از انتقال به قم، در اين شهر دفن كردند.

امامزاده شاه سيد على

بقعه امامزاده شاه سيد على در بلوار پانزده خرداد واقع شده است. امامزاده داراى بقعه‏اى زيبا و صحنى نسبتا وسيع است. شاه سيد على را از نوادگان محمد حنفيه فرزند امام اميرالمؤمنين عليه‏السلامدانسته‏اند. اين امامزاده بيش از ساير مشاهد مشرفه در قم مورد توجه عمومى و محل اعتكاف ارباب حاجت است. مردم به غلط شاه سيد على را از فرزندان حضرت ابوالفضل دانسته‏اند.

چهار امامزاده

بقعه چهار امامزاده در بلوار پانزده خرداد واقع شده است و چهار امامزاده به نام‏هاى شاهزاده حسن، حسين، ابراهيم و جعفر از نوادگان امام زين العابدين عليه‏السلام در آنجا مدفون هستند. زمانى اين امامزاده به نام خادم آن (ملا آقا بابا) خوانده مى‏شد. بقعه داراى بنايى زيبا و صحنى مصفا مى‏باشد.

امامزاده شاه جمال به اين نام دو امامزاده در شهر قم وجود دارد كه عبارتند از: 1ـ بقعه شاه جمال از اولاد موسى بن جعفر عليه‏السلام، واقع در خيابان اراك (اوّل اتوبان كمربندى شهر). 2ـ بقعه شاه جمال معروف به «جمال زينب» و «شاه جمال غريب» از اولاد موسى‏بن جعفر عليه‏السلام واقع در جاده كاشان جنب قبرستان بقيع.

امامزاده هادى و مهدى

در قريه گرگابى جمكران دو بناى نزديك به هم وجود دارد كه يكى از آن دو، مدفن سه تن از نوادگان امام سجاد عليه‏السلام به نامهاى امامزاده «هادى»، «مهدى» و «ناصرالدين» است. بناى ديگر، مزار دو تن به نام «جعفر» و «سكينه» از فرزندان ناصرالدين ـ مدفون در مزار همجوار ـ مى‏باشد.

امامزاده (شاه) اسماعيل

در حدود شصت كيلومترى شهر قم، بعد از آبادى «بيرقان»، (بين دو كوه)، امامزاده‏اى از نوادگان حضرت امام صادق عليه‏السلام به نام «شاه اسماعيل» و فرزندش «حمزه» واقع شده است كه از شهرت خاصى برخوردار است. در جوار اين امامزاده مزار ديگرى به نام امامزاده «محمّد» از نوادگان موسى‏بن جعفر عليه‏السلام نيز قرار دارد.

ساير امامزادگان استان

امامزادگان بخش كهك

نام امامزاده محل امامزاده

شاهزاده قاسم ابرجس

امامزاده در گاوگل ابرجس

امامزاده دوزبن على بن حسن ابرجس

امامزاده فاضل بيدهند

امامزاده خديجه خاتون خديجه خاتون

امامزاده ابراهيم خديجه خاتون

امامزاده اسماعيل خديجه خاتون

امامزاده سلطان سليمان خورآباد

شاهزاده معين خلج‏آباد

شاهزاده ابراهيم دستگرد

امامزاده ابوطالب دستگرد

امامزاده سكينه خاتون دستگرد

امامزاده سوتيه خاتون دستگرد

شاهزاده ابراهيم سيرو

امامزاده سلطان محمود صرم

امامزاده شاه‏زند صرم

شاهزاده محمد فردو

شاهزاده حسين فردو

امامزاده حليمه خاتون فردو

امامزاده زينب خاتون فردو

شاهزاده محسن قبادبزن

شاهزاده عبدالله قلعه چم

شاهزاده نورعلى كرمجگان

امامزاده زينب خاتون كهك

امامزاده هاشم كهك

امامزاده محمد كهك

امامزاده عبدالله كهك

امامزاده يعقوب كهك

امامزاده ناصر كهك

امامزاده حليمه خاتون لنگرود

امامزاده رقيه خاتون لنگرود

شاهزاده جمال لنگرود

شاهزاده اسحاق مِيَم

شاهزاده عباس ورجان

امامزاده هادى وشنوه

امامزاده شهربانو وشنوه

امامزاده رقيه سلطان وشنوه

امامزادگان بخش خلجستان

امامزاده عاقب بنابر

امامزاده سه خواهران بنابر

شاهزاده عباس جنداب

امامزاده هادى جيزقان

شاهزاده ابراهيم دستجرد

شاهزاده قاسم زواريان

شاهزاده عباس قاضى

امامزاده بى‏بى زبيده قاضى

شاهزاده ابوطالب كاسوا

امامزاده احمد كاسوا

امامزاده علمدار كياب

شاهزاده جعفر گيو

امامزاده زكريابن امام موسى كاظم عليه‏السلام ميدانك

امامزاده ام سلمه نايه

امامزاده حليمه خاتون نايه

شاهزاده اسحاق نايه

امامزاده بى‏بى شريفه خاتون نويس

شاهزاده جعفر ويزجان [ديزيجان]

امامزادگان بخش جعفرآباد

شاهزاده سليمان آوه

شاهزاده محمد آوه

امامزاده بى‏بى معصومه آوه

امامزاده پيغمبر آوه

امامزادگان بخش مركزى

امامزاده طيب سراجه

امامزاده طاهر سراجه

امامزاده خديجه خاتون سراجه

شش امامزاده قمرود

امامزاده اهلعلى كوشك

امامزاده سهلعلى كوشك