عزاداری‌های استان سمنان

نسخهٔ کنونی تا ‏۹ مهر ۱۳۹۱، ساعت ۱۶:۵۶

عزادارى ماه محرم

مراسم و آيين‏هاى عزادارى و بزرگداشت شهيدان كربلا در ايام محرم را مردم سمنان در كليات، همانند مناطق ديگر ايران برگزار مى‏كنند. اما نشانه‏هايى از ويژگى‏هاى محلى و بومى، متكى بر سنت‏هاى ديرين در آنها به چشم مى‏خورد.

استقبال از ماه محرم در سمنان، حدود يك ماه قبل از فرا رسيدن اين ماه صورت مى‏گيرد. مساجد و تكايا با نظارت متوليان، تميز مى‏گردد و اسباب و وسايل مربوطه از انبارها خارج و گردگيرى مى‏شوند.

پيش از همه، بچه‏ها با پوشيدن لباس سياه و با بيرق‏هاى سياه كوچك و سنج‏هايى كه با قطعات حلبى درست شده بود، به استقبال محرم مى‏رفتند و در خيابان‏ها، دسته‏هاى كوچك سينه‏زنى راه مى‏انداختند و «واى حسين كشته شد» سر مى‏دادند. بزرگترها با مشاهده اين مراسم مى‏گفتند بوى محرم مى‏آيد. و به تدريج پرچم‏هاى سياه بر سر در مغازه‏ها برافراشته مى‏شد.

در اين ايام، متوليان تكايا و ريش سفيدان محل، اهالى را براى برافراشتن چادرها و تزيين، و به اصطلاح بستن تكايا دعوت مى‏كردند. هر تكيه‏اى چادر و خيمه‏اى مخصوص به خود داشت.

به طور كلى شيوه عزادارى در دهه عاشورا سه قسم بوده است:

عزادارى نشسته

شامل نوحه خوانى، سينه زنى، روضه خوانى و ذكر مصيبت و منبرهاى ساده سنتى كه غالبا شبها در تكايا و مساجد (و گاه در منازل)، در دو ماهه محرم و صفر انجام مى‏يافته و در دهه عاشورا در اوج خود بوده است و همچنان به قوت خود باقى است.

عزادارى صحنه‏اى

شامل تعزيه دارى و شبيه خوانى مى‏شود كه از اول ما محرم تا پايان صفر كم و بيش ادامه داشته و در حسينيه‏ها و تكايا بزرگ مثل تكيه بزرگ ناسار اجرا مى‏شده است. تعزيه خوانها به ترتيب اجراى نقش به خواندن تعزيه و ايفاى نقش خود مى‏پرداختند.

شبيه خوانان به تناسب زمان و تطبيق با جريان تاريخى كربلا، براى هر روز موضوع مناسبى بدين شرح انتخاب مى‏كردند:

روز اول: داستان حركت حضرت امام حسين عليه‏السلام از مدينه و وداع با اهل بيت.

روز دوم: مأموريت مسلم بن عقيل به كوفه و ماجراهاى بعدى و شهادت مسلم.

روز سوم: تعزيه طفلان مسلم و ماجراهايى كه بر آنان وارد شده و كشته شدن آنها به دست حارث.

روز چهارم: نمايش «چهار سردار» يا تعزيه «حر بن يزيد رياحى».

چهار سردار عبارتند از: امام حسين عليه‏السلام، حضرت ابوالفضل عليه‏السلام، حر بن يزيد رياحى و شمر بن ذى الجوشن.

روز پنجم: تعزيه حضرت على اكبر عليه‏السلام.

روز ششم: تعزيه حضرت قاسم بن حسن عليه‏السلام.

روز هفتم: تعزيه طفلان حضرت فاطمه عليهاالسلام.

روز هشتم: تعزيه حضرت ابوالفضل عليه‏السلام.

روز نهم: شهادت حضرت على‏اصغر عليه‏السلام و تير خوردن او.

روز دهم: تعزيه شهادت امام حسين عليه‏السلام.

روز يازدهم: حركت اسرا از كربلا به كوفه و از كوفه به شام.

عزادارى سيار

در اين نوع عزادارى كاروانهابه طور منظم حركت كرده و به نام دسته و طوق مشهور بودند. «طوق به معنى علم و رايت بزرگى است كه در ايام عزادارى حركت مى‏دهند».

روزهاى ششم و هفتم و دهم محرم، اختصاص به روزهاى طوق داشت و هر روز به ترتيب تعلق به يكى از محلاّت «اسفنجان»، «ليتبار» و «ناسار» داشت كه در هر سه روز وضعيت مشابهى، با خط سير متفاوت داشت. بعد از ظهر تا غروب همان روز ادامه مى‏يافت.

در اين موقع اهالى شهر، يك جا به حركت درآمده و براى تماشاى آن بسيج مى‏شدند. طوقهاى محلات مذكور، علاوه بر دسته‏هاى طويل سينه‏زنى و زنجير زنى و بيرق‏هاى متعدد، مجموعه‏اى از نمايشهاى گوناگون و متنوع بود، كه خاطرات حوادث كربلا و اسارت اهل بيت عليهم‏السلام، حالات حكام ستمگر و واليان خودكامه و تفرعن و خودبينى آنان را مجسم مى‏ساخت.

براى هماهنگى، هر يك از محلات سه گانه مذكور، تكاياى تابعه خود را فرا خوانده، و به مشاهده مى‏پرداختند تا به فراخور امكانات خود دسته‏هاى كوچك را با صحنه‏هاى گوناگون كه مى‏توانستند تدارك ببيند، آماده سازند. اين دسته‏هاى كوچك به هم ملحق مى‏شدند و طوق بزرگ يك محله را تشكيل مى‏دادند.

در گذشته زنان نيز در سمنان به تعزيه خوانى مى‏پرداختند. تعزيه زنان فقط در خانه‏ها اجرا مى‏شد. زنان خانه كه سواد داشتند، نقش‏هاى فرعى را برعهده مى‏گرفتند و همان تعزيه‏اى را كه مردان اجرا مى‏كردند، آنها هم برپا مى‏داشتند.

از جمله كارهايى كه مردم در دهه اول محرم انجام مى‏دهند تزيين نخل با تصاويرى از امامان، واقعه عاشورا و تصاوير شهداست.

در بعضى موارد، با آيينه و روپوشى از رنگ مشكى يا سبز اين تزئينات را از روز هفتم تا روز عاشورا به همراه دسته‏هاى عزادارى حمل مى‏كنند. مراسم نخل گردانى در روز عاشورا به ويژه در شهرستان سمنان بيشتر صورت مى‏گيرد. بنا به اعتقادات و باورهاى دينى، برخى از بيماران خود را به اين نخل‏ها مى‏بندند و شفا مى‏طلبند.

در روز عاشورا در اكثر نقاط استان، افرادى كه به نحوى نذر كرده‏اند، طعام به مردم مى‏دهند. در ميان مراسمى كه در روز تاسوعا و عاشورا بيش از هر چيز در بعضى نقاط جلب توجه مى‏كند آتش زدن خيمه به ياد سوختن خيمه‏هاى اباعبدالله الحسين عليه‏السلام و خاندان و اصحابش است كه در اين جا مختصرى از چگونگى اجراى اين مراسم در شهرستان سمنان شرح داده مى‏شود:

بعد از ظهر تاسوعا و عاشورا در شهر سرخه، جداى از دسته‏هاى سينه زنى، افرادى به عنوان عرب كه لباس عرب‏ها را بر تن دارند و شالى را بر سر و صورت خود پيچيده‏اند؛ در حالى كه سينه مى‏زنند به طرف محلى كه قرار است همه دسته‏ها جمع شوند مى‏روند.

دسته‏هاى عزادار به محض ورود به محوطه فوق شكل دايره به خود مى‏گيرند و دور خيمه برافراشته شده حلقه مى‏زنند. دسته عرب‏ها در حالى كه بر سر خود مى‏زنند نزديك‏ترين افراد به خيمه هستند كه دور آن مى‏چرخند.

بعد از مدتى عزادارى، در حالى كه محوطه و فضاى آن را طنين صداى زنجيرها، طبل‏ها و سنج‏ها انباشته است، با اشاره نوحه خوان مواد سوختنى را مانند ساقه گندم كه از قبل آورده شده و درون خيمه است آتش مى‏زنند.

البته خيمه را قبل از سوختن به كنار مى‏كشند. در اين حال، شعله‏هاى آتش و دود به سوى آسمان زبانه مى‏كشد، آن گاه كبوترهايى را كه از قبل به محل آورده‏اند در كنار آتش آزاد مى‏كنند تا به سوى آسمان به پرواز درآيند.

عرب‏ها و ديگر عزاداران نيز در حالى كه بر سر و سينه خود مى‏زنند جمله «واى حسين» يا «واى حسين كشته شد» را سر مى‏دهند. بعد از مدتى، حضار مى‏نشينند و بعد از ذكر مصيبت، مراسم به پايان مى‏رسد، سپس دسته‏ها دوباره نظم مى‏گيرند و مراسم عزادارى خود را انجام مى‏دهند.

در روز عاشورا كليه دسته‏هاى عزادارى به خيابانها مى‏آيند و هر شهرستان محل مخصوصى را براى تجمع دارند.

در سمنان دسته‏هاى عزادارى در محل مسجد امام خمينى تجمع مى‏نمايند. در اين روز دسته‏هاى عزادار پشت سرهم و منظم در حالت عزادارى و سينه زنى و زنجير زنى به مسجد امام خمينى مى‏روند و پس از مدتى عزادارى مراسم روز عاشورا خاتمه مى‏يابد. در اين روز در كليه مناطق نخل را آذين مى‏بندند و در محل به گردش و يا به محلات و روستاهاى مجاور مى‏برند.

در گذشته عده‏اى در اين روز به قمه زنى مى‏پرداختند كه امروزه اثرى از آنها نيست.

همچنين در روز عاشورا در شهر شاهرود تمام دسته‏ها و هيأت‏هاى سينه زنى در ظهر عاشورا، به مسجدى معروف به مسجد پاى نخل مى‏روند.

در روز اربعين و 28 صفر نيز، مراسم روضه خوانى و عزادارى به شكل سينه‏زنى و زنجير زنى در اكثر نقاط استان برقرار است و بيشتر خانواده‏ها به اندازه توانايى مالى خود نذورات خويش را بين مردم تقسيم مى‏كنند.

در اين روزها تمام بازارها و مغازه‏ها تعطيل مى‏گردد. در شهرستان سمنان يكى دو دسته عزادارى در سطح شهر به عزادارى مى‏پردازند.

در اين روزها در بسيارى از منازل نيز مجالس روضه خوانى برپا مى‏شود كه همراه با شام يا ناهار است. نذورات مردم در اين روزها بيشتر شله‏زرد مى‏باشد كه بين عزاداران توزيع مى‏كنند.

مجالس ترحيم

وقتى فردى از دنيا مى‏رود، همسايه‏ها و اقوام و آشنايان را خبر مى‏كنند و آنها جلوخانه متوفى جمع مى‏شوند و جنازه را داخل تابوت گذاشته و به غسالخانه مى‏برند.

بعد از انجام غسل، كفن كردن و تدفين مرده، صبح اولين روز بعد از مرگ، زنان به سر گور مى‏روند و براى آمرزش روح متوفّى فاتحه مى‏خوانند. به اين مراسم فاتحه خوانى اصطلاحا منزل مباركى مى‏گويند.

صبح روز دوم ختم زنانه برگزار مى‏شود. اقوام و آشنايان در منزل متوفّى جمع مى‏شوند و علاقه‏مندان يك يا چند سوره از قرآن را به نوبت قرائت مى‏كنند.

حاضران پس از صرف ناهار سر مزار مى‏روند و در اطراف قبر حلقه مى‏زنند و پس از استماع روضه و فاتحه خوانى به خانه خود باز مى‏گردند.

عصر روز سوم در يكى از مساجد ختم مردانه برگزار مى‏شود. در اين مجلس عده‏اى به قرائت قرآن مى‏پردازند و خطيب به محض وارد شدن هر كس، با صداى بلند مى‏گويد فاتحه، بعد از گذشت يك ساعت روضه خوانده مى‏شود.

در سمنان به روز سوم كه آخرين روز عزادارى است بار عام مى‏گفتند. در اين روز صاحب عزا با ناهار يا شام از ميهمانان پذيرايى مى‏كرد. در پايان سفره قارى يا به اصطلاح معرف براى آمرزش مرده روضه مى‏خواند.

بين زنان اين گونه رسم است كه تا روز پانزدهم به جز صبح روز دوم، بر سر گور نمى‏روند.

عصر روز چهاردهم زنان به منزل صاحب عزا مى‏روند و به اتفاق آنها بر سر قبر مى‏روند و روضه‏اى در آنجا خوانده مى‏شود. همچنين در شب چهلم، زنان و مردان در منزل صاحب عزا جمع مى‏شوند، روضه‏اى خوانده مى‏شود و سپس شام صرف مى‏كنند و بعد به خانه‏هاى خويش باز مى‏گردند.

مراسم ختم بعد از دفن ميت، در مسجد و در روزهاى سوم، هفتم، چهلم و سالگرد برگزار مى‏شود. علاوه بر اين، در بعضى از مناطق در منزل فرد فوت شده نيز مراسم فاتحه خوانى برگزار مى‏شود.

در مجلس ختم قارى سوره «الرحمن» را مى‏خواند. در هر برگردانى از آيه «فباى آلاء ربكما تكذبان» به همراه جمعيت نام ائمه اطهار را از پيامبر اكرم صلى‏الله‏عليه‏و‏آله تا امام دوازدهم را مى‏خواند.

لازم به ذكر است كه در گذشته در سمنان مراسم شب هفت و چهل براى مرده مرسوم نبوده اما در هر شب جمعه بر سر خاك او مى‏رفتند و گريه وزارى مى‏كردند و خرما و حلوا بين مردم جهت قرائت فاتحه توزيع مى‏كردند.

در شهر سرخه رسم است كه تا هفت روز صاحبان عزا و آشنايان صبح زود بر سر مزار فرد فوت شده مى‏روند و بعد از مختصر تلاوت آياتى از قرآن، بر مى‏گردند.

البته اين رسم در سمنان نيز وجود داشته است كه امروزه بيشتر در بعدازظهر در مزار حضور به هم مى‏رسانند و فاتحه خوانى مى‏كنند.

اصلاح نكردن سر و صورت صاحبان عزا تا چهلم، پوشيدن لباس مشكى، انداختن شال مشكى بر گردن كه امروزه به ندرت در برخى مناطق مشاهده مى‏شود شركت نكردن در مجالس جشن عروسى به هر شكل، بر پا كردن حجله براى افراد جوان ناكام و سياه‏پوش كردن سردر خانه‏ها، از جمله نشانه‏هاى سوگوارى در سطح استان است.

در خود شهرستان سمنان اگر صاحب عزا مغازه‏دار باشد، اهالى او را به مغازه مى‏برند تا در مغازه‏اش را باز كند و بعد در جلو مغازه فاتحه‏اى قرائت مى‏كنند؛ در غير اين صورت، از عزا درآمدن شخص صاحب عزا توسط دوستان و آشنايان و نزديكان او صورت مى‏گيرد. اين عمل در برخى از موارد، بعد از هفتم و اكثرا بعد از چهلمين روز فوت انجام مى‏شود.

در بعضى موارد، آشنايان و نزديكان، آرايشگرى را به منزل صاحب عزا مى‏آورند يا خودشان او را به آرايشگاه مى‏برند تا سر و صورت صاحب عزا را اصلاح كند. پس از آن، به او سفارش مى‏كنند كه لباس سياهى را كه بر تن دارد عوض كند. اين رسم در اكثر نقاط استان ديده مى‏شود.

سفره‏هاى نذرى

سفره حضرت ابوالفضل العباس عليه‏السلام

مردم سمنان بعداز بر آورده شدن حاجات خود از حضرت ابوالفضل عليه‏السلام با توجه به نذرى كه كرده‏اند. سفره‏اى بنام ابوالفضل عليه‏السلام مى‏گسترانند.

همزمان با گسترده شدن سفره خانم روضه خوانى كه دعوت شده روضه حضرت ابوالفضل عليه‏السلام و دعاى توسل يا زيارت عاشورا و... را مى‏خواند و براى امام حسين عليه‏السلام و حضرت ابوالفضل عليه‏السلام عزادارى مى‏نمايند و سپس از مواد داخل سفره تناول مى‏نمايند.

اين سفره شامل عدس پلو، حلوا كه با آرد گندم درست شده، شله زرد، آجيل مشكل گشا كه شامل 7 نوع آجيل (توت خشك، نخود، بادام زمينى، بادام درختى، پسته، كشمش و نقل و...)، آش رشته شيرينى، خرما، ميوه، نان و پنير و سبزى و... مى‏باشد.

در پايان مراسم به هر يك از خانمهاى شركت كننده در مجلس پلاستيك حاوى خوراكيهاى سفره داده مى‏شود تا براى خانواده‏هاى خود به منزل ببرند.

سفره بى‏بى زينب عليهاالسلام

زنى كه حاجت مهمى دارد سفره بى‏بى زينب عليهاالسلام مى‏اندازد. صاحب نياز آش رشته مى‏پزد. روى ديگ هنگام پخت نبايد باز باشد. و روضه بى‏بى زينب را مى‏خواند و براى بانى طلب خير مى‏كند. زنان ديگ آش رشته را به مجلس مى‏آورند و در اتاق را مى‏بندند كه رنگ آسمان به غذا نيفتد. سپس پيرزنى با ملاقه آش رشته را در كاسه‏ها مى‏ريزد و به زنان مى‏دهد. پسر نابالغ، مرد، و زنى كه حامله است (ممكن است بچه‏اى كه در شكم داشته باشد پسر باشد) نبايد آش رشته بخورند، زيرا نامحرم هستند.

سفره بى‏بى رقيّه عليهاالسلام

زنان در شبهاى شنبه و دوشنبه و چهارشنبه سفره بى‏بى رقيه عليهاالسلام مى‏اندازند. پارچه سياهى روى فرش پهن مى‏كنند و در گوشه پارچه خشتى مى‏گذارند و روى آن شمعى روشن مى‏كنند. در ميان سفره مقدارى خرما و نان لواش مى‏گذارند و سپس چراغ را خاموش مى‏كنند و روضه بى‏بى رقيه عليهاالسلام خوانده مى‏شود بعد از اتمام روضه، بين حاضران خرما تقسيم مى‏شود.

شمع سفره را خاموش نمى‏كنند، بلكه مى‏گذارند تا به خودى خود تمام شود. صاحب سفره بقاياى شمع را گروى نگه مى‏دارد تا مرادش برآورده شود. دست آخر سفره را به سر دختران دم بخت مى‏تكانند تا بخت آنان باز شود.

سفره شاهزاده قاسم

زنان براى رفع اختلاف خانوادگى، سفره شاهزاده قاسم مى‏اندازند. براى اين منظور، بر سر سفره سفيدى خرما، نقل، شيرينى مى‏چينند و در بالاى سفره دسته گلى مى‏گذارند. روضه شاهزاده قاسم را مى‏خواند، سپس به اتفاق كشمش پلو مى‏خورند. صاحب نياز، نقلى به عنوان گروى و بركت نزد خود نگه مى‏دارد تا مرادش برآورده شود.

سفره بى‏بى حور و بى‏بى نور «بى‏بى سه شنبه»

زنى كه دچار معضل سختى شده است سفره بى‏بى حور مى‏اندازد تا مشكلش برطرف شود. به اين ترتيب كه شب سه‏شنبه چند زن مسّن و متدين با همكارى يكديگر «نان ساجى» مى‏پزند سپس سفره آرد را كه معمولاً پارچه‏اى است كف اتاق پهن مى‏كنند.

دختر نا بالغى مقدارى آرد گندم را از الك گذرانده با دست آردها را روى سفره پهن مى‏كند. مقدارى شكر روى آرد مى‏ريزد. زنى روى سفره گلاب پاش، سرمه دان، آيينه، قرآن، و يك كاسه آب مى‏گذارد و سجاده پهن مى‏كند.

مردم مى‏گويند هنگامى كه حضرت زهرا عليهاالسلام در مجلس حضور پيدا مى‏كند با اين آب وضو تازه مى‏كند. سپس كمى اسپند و كندر و عود دود مى‏كند و در اتاق را مى‏بندند و هر كس پى كار خود مى‏رود.اذان صبح چهار نفر زن مسن و متدين وضو مى‏گيرند و پس از خواندن دو ركعت نماز صبح و دو ركعت نماز حاجت، در اتاق را باز مى‏كنند و سلام و صلوات مى‏فرستند و آرزو مى‏كنند كه مراد بانى به زودى برآورده شود.

ديگ حسن بن على عليه‏السلام

برخى از مردم درسمنان در شب بيست و هشتم ماه صفر، شله زرد درست مى‏كند و آن را در بشقاب‏هايى مى‏ريزد با دارچين روى شله‏زرد اسمهاى مقدس «الله، محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله، على عليه‏السلام، فاطمه عليهاالسلام، حسن عليه‏السلام، حسين عليه‏السلام» را مى‏نويسند. سپس شله زرد را بين دوستان و آشنايان تقسيم مى‏كنند.

وليمه امام زمان عليه‏السلام

دو سه روز قبل از پانزدهم شعبان، زنان، منبرخانه‏ها را چراغانى مى‏كنند و به در و ديوار پارچه‏هاى رنگارنگ و قاليچه نصب مى‏كنند. صاحب منبر روز ولادت حضرت صاحب الزمان(عج) شير برنج مى‏پزد و بشقاب‏هاى شير برنج را در سر سفره مى‏چيند. و مولودى مى‏خواند و زنان كف مى‏زنند. سپس بين زنان نقل و خرما و شيرينى و شيربرنج پخش مى‏شود.

آش رشته اول ماه

بانى صبح اول هر ماه آش رشته درست مى‏كند و آن را بين همسايگان تقسيم مى‏كند تا رشته كار اعضاى خانواده، در عرض ماه در گردش باشد. بعضيها براى يمن كار روضه‏اى نيز مى‏خوانند.

ديگ امام چهارم عليه‏السلام

يكى از نزديكان بيمارى كه مرض صعب العلاجى دارد شوربا درست مى‏كند و مواد آن را از خويشان و آشنايان مى‏گيرد. روضه امام چهارم خوانده مى‏شود و براى بيمار دعاى فراوان مى‏شود تا بهبود يابد سپس بين حاضران شوربا تقسيم مى‏شود.

حلواى حضرت زهرا عليهاالسلام

روز وفات حضرت زهرا عليهاالسلام حلوا درست مى‏كنند و پس از روضه خوانى بين زنان حلوا تقسيم مى‏كنند.

منابع